Reportage Venetie & Bologna

Met het openbaar vervoer

naar onbekend

&

VenetiĂŤ Bologna xxxxx

Het duivelse duo

Een doorkijkje vanaf de Dogengevangenis in Venetie, rechts het prachtige stadsuitzicht vanaf de Torri Pendenti.

2 GRANDE

GRANDE 3

H

Het zijn twee totaal verschillende steden: de ene stad omringd door water en aanbeden door toeristen, de andere geroemd om haar overheerlijke pasta’s en eeuwenoude universiteit. Maar er is zoveel meer te zien in Venetië en Bologna.

GRANDE Italië ging op zoek naar onontdekte parels en reisde alleen met het openbaar vervoer, wat onverwachte hoogtepunten opleverde.

Tekst en fotografie Angelique van Os

Het schilderachtige doorkijkraam in Via Pialla, met uitzicht op het Canale delle Moline, toont dat de ‘vergeten’ wateren van Bologna nog krachtig onder- en bovengronds door de stad stromen.

4 GRANDE

GRANDE 5

Ondanks het late tijdstip is het redelijk druk bij halte 1/52 richting het San Marco plein. Een groepje mensen tuurt in het donker, op zoek naar de vaporetto die elk moment kan aanmeren. Deze waterbus is naast gondels, watertaxi’s en ander bootverkeer het gemakkelijkste en minst dure openbaarvervoermiddel. Venetië by night is aangenaam vertoeven, met haar 118 eilandjes gescheiden door 150 kanalen en verbonden door ruim 400 bruggen. Geen hordes toeristen, maar voornamelijk locals die op weg naar huis zijn. Het is stil genieten van het Canal Grande en haar aangrenzende bouwwerken. De vaporetto vaart al zigzaggend van links naar rechts, waardoor je een aardig beeld krijgt van deze wonderlijke stad op water. Na drie kwartier varen arriveer ik bij halte Giglio en loop eerst naar het beroemde San Marco plein. Het is een bijzondere gewaarwording om het verlaten piazza met een handjevol stijldansers, die bewegen op de strijkorkestjes, voor mezelf te hebben.

Terwijl ik de schoonheid van de basiliek aanschouw, slaat de vermoeidheid toe. Al slenterend langs de overweldigde etalages van luxueuze merken, bereik ik na vijf minuten via een smal steegje het verscholen 17e-eeuwse Hotel Flora.

Boven de ingang hangt een mozaïek-portret van Titiaan,

Met haar beschutte en intieme binnentuin is het even bijkomen in het sfeervoll hotel Flora, dat midden in het hart van Venetie ligt.

6 GRANDE

gemaakt door een van zijn leerlingen. De kamers zijn stijlvol ingericht met antieke meubels en de knusse binnentuin, omringd door klimopplanten, is een verademing in een stad met zo weinig groen.

Verscholen parels Bij daglicht is Venetië veranderd in een drukke mensenmenigte. Er zijn opvallend veel oudere bezoekers in mei, terwijl de stad met haar vele bruggetjes en trappen alles behalve vriendelijk is voor gehandicapten of mensen die slecht ter been zijn. Ik ga met gids Ine Legerstee op zoek naar minder bekende kunstschatten. We lopen via de wijk Castello naar de buurt Cannaregio. Zodra je het stadshart, de San Marco-wijk, verlaat en tien minuten doorloopt in het doolhof van dichte straatjes, keert de rust terug en neemt de toeristenstroom af. Ine woont ruim dertig jaar in de omgeving van Venetië en kent elk hoekje van de stad.

Ze vertelt over een toenemende vergrijzing en terugloop van ambachtswinkels. Toch blijft het een fascinerende stad, met zoveel kunstschatten en verhalen, waar je onopgemerkt zo aan voorbij loopt. Een goed voorbeeld is de Steeg van het paradijs, een smal straatje met Byzantijnse 13eeeuwse huizen en houtbalken. Een stukje verder, op de hoek van een huis, wijst de gids naar een oude steen. Het blijkt een Romeins overblijfsel te zijn dat de bevolking van het vasteland meenam naar de stad. We lopen verder, langs een schilderachtig plein en haar kerk Santa Maria ­Formosa (1481-89), omringd door diverse 15e- en 16e-­eeuwse palazzi, waar kinderen uitbundig spelen en dagelijkse markten plaatsvinden. Na vijf minuten lopen staan we voor de Santa Maria dei Miracoli. In het steegje ernaast is een afge­ schermd binnenplaatsje waar in de 14e eeuw een schilderij hing waar wonderbaarlijke dingen (vermoedelijk gene­ zingen) gebeurden. Dit trok uiteraard veel bekijks en was aanleiding om een eigen kerk te bouwen en te voorzien van dubbel gekleurd marmeren decoraties door Pietro en Tullio Lombardo. Deze beeldhouwers introduceerden de Renaissance in Venetië en Pier Maria Pennacchi schilderde vijftig portretten van heiligen en profeten in het cassettegewelf.

De kerk is een van die verscholen parels van Venetië en favoriet bij bruidsparen.

Broederschap Een paar straatjes verder komen we uit op een bijzonder plein. Aan de linkerkant dobberen in het water fel oranje bootjes en mannen staan op wacht. Het imposante gebouw ernaast, Scuola Grande di san Marco, is namelijk een ziekenhuis. De al even indrukwekkende aangrenzende kerk, Santi Giovanni e Paolo, is een belangrijk voorbeeld uit de Gotische kerkarchitectuur (1246-1430). De kerk is gebouwd door dominicanen en de al genoemde Pietro Lombardo.

Helaas is er geen tijd voor een bezoek, wel zien we aan de zijkant de in Venetië zeldzame gebrandschilderde ramen.

Op het plein staat tevens het Monumento al Colleoni, een beroemd ruiterstandbeeld uit de Renaissance van Andrea

De geliefde Santa Maria dei Miracoli, waar beeldhouwers Pietro en Tullio Lombardo de Renaissance introduceerden in Venetie.

› GRANDE 7

Het ooit bruisende en beroemde strand van Lido, staat er nu wat verlaten en leeg bij.

del ­Verrocchio, de leermeester van Leonardo da Vinci. We steken het plein over en lopen verder tot we aankomen bij de Calle Furlani. In een klein onopvallend gebouw bevindt zich de broederschap van de Dalmatiërs, die in de 15e eeuw in dienst waren van de republiek Venetië. Ine vertelt dat deze (nog actieve) broederschap voor de armen zorgden en met hun eigen fortuin in dit gebouw processies organiseerden. Ook was er geld voor rijke decoraties. In deze ­Scuola di San Giorgio degli Schiavoni is prachtig schilderwerk (1502-1511) te vinden van Vittore Carpaccio dat onder meer het fictieve verhaal vertelt van Sint Joris en de Draak. Het is onvoorstelbaar dat we alleen van deze kleurrijke kamer kunnen genieten met haar heiligen, monsters en fabeldieren. Even voor sluitingstijd vangen we op de eerste verdieping nog een glimp op van de mystieke vergaderruimte, die omringd is door plafondpanelen in rijke kleuren en bladgoud. Ook een plaatje!

Levendige campi Tegen de middag ga ik zelf op pad in de wijk Santa Croce.

Het is moeilijk om de kaart te volgen, je moet op je gevoel afgaan want veel straatjes staan niet op de plattegrond.

Tijdens het ronddwalen zie ik een diversiteit van huis­stijlen, wappert de was boven bruggetjes, vegen oude dames al kletsend hun straatjes schoon en kom ik uit bij diverse pleinen, wat ontmoetingsplekken zijn. Aan de Campo dei Frari ligt de prachtige basilica S. Maria Gloriosa dei Frari (1340-1443), die evenals Ss. Giovanni e Paolo één van de hoogtepunten is uit de Venetiaanse gotiek en vroege Renaissance. Een andere overeenkomst zijn de vele grafmonumenten van beroemde stadsgenoten en dat beiden gesticht zijn door bedelorden. De kerk heeft verder een schitterend houten koorstuk en diverse kunstschatten, zoals Titiaan’s altaarstuk de Madonna della famiglia Pesaro, dat verscholen is in de linkerzijbeuk.

Na al dat struinen is het tijd voor een versnapering, waarvoor ik Campo Santa Margherita (in de wijk Dorsoduro) op zoek. Van jong tot oud begeeft zich op dit levendige plein 8 GRANDE

rond de openbare bankjes. Groepjes straatpunkers en hun honden domineren de barretjes, terwijl ouderen schaduw en rust opzoeken. Een stukje verder laten jonge moeders hun kinderen ravotten en proberen obers toeristen te strikken voor een diner. Een ideale plek om de lokale Venetianen te leren kennen.

Terwijl er voor de San Marco en het Dogenpaleis om tien uur ’s ochtends al een lange rij staat, kun je aan de westzijde van het plein zo doorlopen naar het Museo Correr, een voormalig paleis van Napoleon. Het paleis dat piazza San Marco omringt, is qua fresco’s en schilderingen weliswaar minder imposant dan Palazzo Ducale, met haar indrukwekkende regeringszalen, maar het vormt juist een mooie opbouw om hier te beginnen. De neoclassistische balzaal van Lorenzo Santi maakt een indrukwekkende entree, met haar grote kroonluchters, gouden decoraties van Giuseppe Borsato (1837-38), en het levendige plafondfresco van Odorico Politi. In dit minder toeristische museum staat de geschiedenis en het erfgoed van Venetië (14e-18e eeuw) centraal met oude voorwerpen en documenten. Verder zijn er collecties van (Oosterse) wapens (16e en 17eeeuw), bronzen beeldjes, een uitgebreide muntenverzameling, een fotoverzameling (begin 20e eeuw) en een grote pinacotheek met werk van onder meer Giovanni Bellini en Vlaamse meesters, zoals Hugo van der Goes en Hiëronymus Bosch.

Eilandhoppen Na alle pracht en praal ga ik op zoek naar rust en natuurschoon rondom de Venetiaanse lagune-eilanden. Ik sla het drukbezochte en dichtstbijzijnde eiland Murano - bekend vanwege haar eeuwenoude glasblazerijen - over en begin bij Torcello. Geheel tegen mijn verwachting in is het allesbehalve rustig op de vaporetto. Er zijn veel dagjesmensen, schoolreisjes en forenzen. Na drie kwartier varen en een overstap bij Burano, arriveer ik bij Torcello. Het is moeilijk voor te stellen dat deze kleine nederzetting tussen de 7e en 9e eeuw het voornaamste handelscentrum was van de lagune. Het eilandje bestaat slechts uit een 7e-eeuwse

­ yzantijnse kathedraal en de aangrenzende achthoekige B Santa Fosca uit de 11eeeuw. Omdat dit de enige beziens­ waardigheid is, afgezien van een klein (archeologisch) museum, is de entree (5 euro per persoon) vrij fors. Eenmaal in de kerk vergeet je de kosten door de mysterieuze aantrekkingskracht van de 12e/13e-eeuwse gouden mozaïek van het Laatste Oordeel dat de volledige achterwand vult.

Hetzelfde geldt voor de prachtige mozaïek van Madonna met Kind, in de middelste apsis, de afsluiting van het koor.

Ik pak vervolgens de boot terug naar Burano, dat een stuk groter en levendiger is. Elk vrolijk gekleurd pand is anders en wordt verfraaid door volle bloembakken, klimopplanten en of sierlijke ornamenten. De winkeltjes hangen vol met kant, wat een traditie is uit de 16e eeuw. Daarnaast is het echt een vissersplaatsje; de versgevangen vis kun je op de boten zien liggen. Het is toeristisch, maar zodra je een zijstraatje inslaat en uitkijkt over romantische bruggetjes en smalle kanaaltjes, lijkt Burano een waar paradijsje.

Ik sluit mijn rondje eilandhoppen af met een bezoek aan badplaats Lido, een smal, uitgestrekt eiland dat de lagune afscheid van de Adriatische zee. Lido was vooral bekend bij de internationale high society na 1850 en beleefde een bloeiperiode in de jaren ’30. Jaarlijks vindt er het beroemde filmfestival plaats. De brede Gran Viale S. Maria Elisabetta is sfeervol met haar drukke terrasjes, winkels en rijk gedecoreerde art nouveau hotels. Gek genoeg zijn de stranden half mei nog verlaten. Zelfs de luxe strandpaviljoens staan er wat verloren bij. Om echt een indruk te krijgen van het 12 kilometer lange eiland kun je het beste een fiets huren.

Rond half tien zoek ik de vaporetto op. De adem van ­levendig Venetië waait me op de boot tegemoet en verleidt me voor de laatste keer.

De volgende ochtend werp ik Venetië een laatste liefdevolle blik toe en pak de treno regionale naar Bologna. Het is comfortabel reizen dankzij de ruime coupes. De trein stopt niet overal, maar wel in Padua en Ferrara. Slechts een aantal kilometer buiten Venetië verandert het landschap volledig in uitgestrekte vlakke velden die dun bevolkt zijn. Na het kleine industriestadje Monselice dat tegen een bergwand aan ligt, verandert de streek even in lichte heuvels en glooiende velden vol bloeiende klaprozen, tot Rovigo, waar de Povlakte terugkeert. Binnen twee uur, circa 130 kilometer verder, ligt Bologna aan mijn voeten.

praktisch Venetië Erheen diverse vliegmogelijkheden. Wij reisden vanaf Weeze met Ryanair voor een budgetprijs.

Verblijf Hotel Flora *** San Marco 2283/A Tel: ++39 0415205844 www.hotelflora.it Museo Correr Piazza San Marco, 52 ++39041 2405211 www.museiciviciveneziani.it Openingstijden: 1 apr. – 31 okt.: 10.00- 19.00 uur. Van 1 nov. - 31 mrt.: 10.00- 17.00 uur Kosten & tips: €14. (combinatiekaart voor de musea van het San Marco plein. Zonder wachttijd heb je hiermee entree tot het Dogenpaleis. Lunchtijd is beste moment voor bezoek aan de San Marco.)

Authentieke maskershops Venetië heeft nauwelijks nog authentieke maskershops die met de hand gemaakt worden. Wij vonden twee adressen die dat nog wel doen en een bezoekje waard zijn.

›

Alberto Sarria San Polo 777- Ruga Rialto (San Croce) www.masksvenice.com Papier Mâché Calle Lunga Castello 517/B-5175 www.papiermache.it In dit artistieke laboratorium worden traditionele maskers,­ vazen, borden en spiegels gemaakt. Naast traditionele schilderingen ook bewerkingen van kunstenaars als Klimt en Lempicka.

GRANDE 9

Bologna is de Italiaanse studentenstad bij uitstek.

Op portico tour Het valt direct op dat de stad een ander soort drukte kent dan Venetië. Het straatbeeld wordt in Bologna vooral bepaald door lange brede straten, het drukke zakenleven, levendige studenten en volle terrasjes en barretjes. Het verkeer is een crime, alles rijdt kris kras door elkaar. Ik pak de bus richting Villa Spada. Het is nogal zoeken naar de juiste halte, maar uiteindelijk brengt lijn 20 me in slechts tien minuten naar Via di Casaglia, waar ik op de hoek uitstap. De villa, die het wandweefsel-museum huisvest, is omringd door een groen heuvelachtig park dat een steile klim ­vereist. Eenmaal boven liggen verliefde paartjes te zonnen en is het genieten van glooiende heuvels die Bologna omarmt. De echte klim begint wanneer ik de bijna vier ki­lometer lange bogengalerij (17e/18e eeuw)richting de Basilica della Madonna di San Luca afleg. Deze portico is de langste ter wereld. Bologna staat bekend om haar portico’s (ruim 41 kilometer lang!) die particulieren vanaf de 13e eeuw lieten bouwen ter verlenging van de eerste verdieping over de straat. De vondst was zo succesvol dat de gemeente al in 1259 voorschriften opstelde en door de eeuwen werden vele galerijbogen gebouwd. De pittige klim omhoog naar San Luca telt vele trappen en nissen met Bijbelse tafe­relen. Voor hardlopers is het een goed trainingstraject.

Ik moet echter af en toe even bijkomen, waarbij ik geniet

De herkenbare corridors, waarbij hier op het plein voor de Santo Stefano, drie totaal ongelijke naast elkaar staan, met 10 bouwwerken GRANDE ongelijke ramen en assymetrie.

van het fraaie stadsuitzicht. Aangekomen bij de ellipsvormige kathedraal op de heuveltop, valt er weinig te zien van ­Bologna, maar de 18e-eeuwse kerk is zeker de moeite waard. Hoogtepunt is het vereerde paneeltje met Madonna en Kind (12e eeuw) verscholen achter het altaar.

Studenten aan het roer De volgende dag ga ik op zoek naar bijzondere plekjes met gids en kunsthistoricus Ludwin Paardekooper. Eerste stop is het schilderachtige doorkijkraampje in Via Piella met uitzicht op het Canale delle Moline. Mijn gids vertelt dat Bologna van oudsher een industriële stad was met een hoge (textiel)productie van zijde en hennep, waarvoor vanaf de 14e eeuw een uitgebreid netwerk van kanalen en zijdemolens werd aangelegd. Het grootste gedeelte van het water wat onder Bologna doorstroomt, is vanaf de 15e eeuw overdekt met bebouwing en dus nauwelijks meer zichtbaar.

Het is dus echt zoeken naar water, dat op onverwachte plekken plots opduikt. We lopen verder naar de Via Zamboni en betreden het universiteitsgebied. Hier zijn diverse palazzi omgedoopt tot faculteiten en het Piazza Verdi kent een roerig verleden vanwege vele studentenopstanden.

Bologna heeft een van de oudste universiteiten van Europa en kreeg daarom de bijnaam la Dotta (de geleerde). Nog altijd is de universiteit favoriet onder Italiaanse studenten.

›

GRANDE 11

De bijna vier kilometer lange portico die omhoog kronkelt naar de Basilica della Madonna di San Luca.

het graf van bisschop Petronius, beschermheilige van Bologna werd geëerd. Na lang historisch getouwtrek zijn diens resten verplaatst naar de San Petronio op Piazza Maggiore. Hoewel er enorm is huisgehouden in de kerken bij een restauratie, heeft de ronde kerk nog altijd een magische aantrekkingskracht. Er is nogal wat discussie over de exacte ouderdom van de kerk, maar eeuwenoud is zij in ieder geval. Dat geldt tevens voor het aangrenzende kerkje van Vitale en Agricola, dat een sobere Romaanse bouwstijl heeft met hergebruikte zuilen uit de 5e en 8e eeuw. Via de binnenplaats lopen we het onbekende en indrukwekkende kapelletje binnen van de Madonna di Loreto, de bescherm­ heilige van vliegeniers. De kleine ruimte hangt vol met foto’s van gesneuvelde en geëerde piloten, wat nieuwsgierigheid oproept, want wie waren al die mannen?

Haar populariteit is bijvoorbeeld terug te vinden in het Palazzo dell’Archinasio. Hier zetelde van 1563 tot 1803 de rechtenfaculteit en de vrije kunsten. Nu is hier de stadsbibliotheek gevestigd. De universiteit ontstond uit kleine sociëteiten, waarbij de studenten professoren inhuurden en de geleerden hun pupillen voorzagen van onderdak. De universiteit werd dus lange tijd gerund door studenten.

De invloed en rijkdom van leerling en leermeester is terug te vinden op de ruim zesduizend rijk gedecoreerde familiewapens en plaquettes in de galeriebogen rondom de binnenplaats en op plafonds en wanden. Dat waren nog eens andere studietijden! Neem op de eerste verdieping vooral een kijkje bij het Teatro Anatomico. Deze zaal werd gebruikt voor anatomisch onderzoek en stamt oorspronkelijk uit 1634, maar is vanwege een bominslag tijdens de Tweede Wereldoorlog bijna volledig herbouwd. Het bijwonen van een anatomische sectie was toegankelijk voor de gegoede burgerij en een ware happening om daarbij aanwezig te zijn. Ook de rechtenzaal is een pareltje, met haar oude bibliotheekkabinetten en vele wapenschilden. Terug naar Piazza Verdi, waar Ludwin plots een portaal inslaat om het verscholen Oratorio di Santa Cecilia (16e eeuw) te tonen.

Dit kerkje ligt achter de beroemde Cappella Bentivoglio, en samen zijn het de twee belangrijkste overblijfsels van het mecenaat van deze machtige familie. Het oratorium bevat kleurrijke fresco’s van diverse schilders, zoals Lorenzo Costa en Amico Aspertini.

Magische aantrekkingskracht We haasten ons naar de Santo Stefano, die tot het middag­ uur geopend is. Dit complex van de Zeven Kerken bestaat nu uit vier kerken. Het is zeer rustig wanneer we de Chiesa del Crocifisso binnenwandelen, die bestaat uit een grote ruimte met een crypte onder het koor. Een deurtje verder bevindt zich de chiesa del Santo Sepolcro (12e eeuw), waar 12 GRANDE

praktisch bologna

Verblijf Nuovo Hotel del Porto*** Via del Porto 6 +39 051 247926 www.nuovohoteldelporto.com Pasta & Gelateria Hotspots Bologna is dé pastastad bij uitstek, vandaar haar bijnaam La grassa (de dikke). De Italianen eten regelmatig buiten de deur en overal in de stad zijn exclusieve delicatessenwinkeltjes te vinden waar pasta, oliën en andere kookproducten verkocht worden.

Twee tips: Trattoria Leonida Vicolo Alemagna, 2 ++39 051 239742 In dit zijstraatje vind je de lekkerste pasta’s, vleesgerechten en ovenschotels. Reserveren aanbevolen.

Opera Caffè e Tulipani Via Alessandrini, 7 051-245122 La Sorbetteria Castiglione Via Castiglione 44 De locals staan hier lang in de rij voor het lekkerste ijsje. Een sensatie voor de smaakpapillen.

De verleidelijke Torri Pendenti We besluiten onze tocht met een bezoek aan Silvia Dall’Olmo, een vriendin van Ludwin. Haar 17e eeuwse zolderwoning heeft namelijk aan de achterkant prachtig uitzicht op de stad via een grote groene binnentuin van een klooster, die in de volksmond de Tuinen van Orpheus heet.

Ze ontvangt ons hartelijk met een stevige pot Nederlandse koffie en vertelt dat zij soms vertoeft in het park, maar dat het behoud van de privetuin en het klooster onzeker zijn wanneer de laatste zuster komt te overlijden. Vanuit de verte verleiden de Torri Pendenti me om hun te komen bekijken. Dat doe ik dan ook, want het is een must om de 97 meter (!) hoge en 12e-eeuwse Asinelli-toren te beklimmen, die naast zijn scheve broertje, de Garisenda, staat.

Bologna telt tientallen torens, die adellijke families lieten bouwen als statussymbool en als laatste toevluchtsoord ­tijdens burenruzies. De Asinelli-toren, verreweg het hoogste exemplaar in Bologna, diende daarentegen waar­ schijnlijk als gemeentelijke uitkijktoren. Hij telt maar liefst 498 treden, wat dus een flinke klim is. Al puffend van de vele smalle treden wacht je aan de top een adembenemend panorama over het historische stadshart met haar rode daken. Het is een voorrecht om aan het eind van de dag de stad vaarwel te zeggen met zeer voldaan gevoel. Een totaal andere stad dan Venetië. De verschillende karakters van deze metropolen vullen elkaar dan ook te voet, per boot en met de trein perfect aan.

praktisch Openbaar vervoer Eilanden Venetië: trek hiervoor een halve tot volle dag uit. Begin bijvoorbeeld met Murano, vervolgens Torcello (de boot vaart niet de hele dag), Burano, Lido en of Giudecca.

• Haltes: opstappen bij Fondamente Nuove, om het half uur gaan diverse lijnen richting de eilanden • Kosten & kaartverkoop: zie www.actv.it Trein van Venetië naar Bologna: • Locatie: Station Santa Lucia, 45 min. varen va. het San Marco plein.

• Kosten: ¤9,30; Intercity ¤16,50; ¤29 voor de Eurostar ­(reserveren).

• Reistijd: intercity: ca. 2 uur (meer genieten van het ­landschap); Eurostar: ruim 1 uur.

Tips: check van te voren de treintijden; er rijdt slechts een aantal treinen per dag tussen Venetië en Bologna.­ Het kopen van tickets duurt aan het loket ca. 30 ­minuten. Kaartjes afstempelen bij de gele automaten op het perron en check waar je zit voordat je instapt.

Bologna: bus naar Villa Spada & San Luca • Halte & lijnen: vanaf het centraal station pak lijn 32 of 33 of neem lijn 20 aan het begin van de Via dell’Indipenza (vlakbij piazza Maggiore). Busstop: Villa Spada. Op de hoek is de ingang van de Villa. Voor San Luca 400 meter verder lopen langs de Via Saragozza en via de Meloncello-boog twee kilometer omhoog lopen door de arcade.

• Kosten & Kaartverkoop: een buskaartje kost een paar euro, te koop bij kiosken en sigarenwinkels.

Deze reis werd mede mogelijk gemaakt door Comune di ­Bologna (Giorgia Zabbini), Turismo Venezia (Cristina Bottero) en Enit (Christina Hüber). Verder dank aan Ine Legerstee, Ludwin Paardekooper en Italiëpromotor Simeon Kanis.

Met de trein reis je al binnen twee uur van Venetie naar Bologna.

GRANDE 13