rli'. i
I
.,.
i" 't ' irr
r;' 1 , '-r'r
[.r
tl
i ,i lt a,t r,!i,
I
rli"lltl
'-
(ir
,i l,
1'l"rl
.ilt,,l,
rr.
,,,
i
I
i
1".'
irr
I'lr
1i,.,1: .lr,r.tl
(
'l'.1
'
:
.rI ,
I
I
lr t-!
1iI lt,rIr
,
:1
t.
Ii,_ 11,1 ir)lririlj
'
l
',,,
',. ),)lfll li'l
r'ri
[]
L l,i f.l
Ê€'l
':
'
::r
,t,'lrt:
i,(,1 r,!,tit llÊrt,,1
I
i
i:1, I
.
':
i r'li
L,l lol., l
i":
rol van vrouwen binnen jazzmuziek in
de
eerste helft van de vorige eeuw. Ze doceert ruim vier jaar aan de Rijksuniversiteit
van Groningen (Kunsten, Cultuur
en
Media). De uit Chicago afkomstige l\,4cGee voltooide tevens saxofoonstudies en leidde
saxofoonkwartetten, jazzenserrbles, gaf
les, nam cd's op en ontving een awa'd voor muzikaal talent. Het echte 'veldwerk' zat in de'jazzfusion gigs' en muzikale projecten buiten de universiteit Ze kwam er snel achter dat de muziekbusiness keihard is, een vrouw macl zirhzclf kppr nn kepr hprnirizen f)ozo
conclusie trok ze ook in haar proeÍschrift: Some Like lt Hot: The Jazz Canon And AllGirl Bands In Times Of War And Peace. McGee deed onderzoek naar vrouwelijke jazzbands in de periode van het interbellum tot in de jaren vijftig, die een plekje hadden
veroverd in de muziekbusiness, maar nauwelijks erkenning kregen van de media en de mannelijke bevolking. Laat staan dat ze geaccepteerd werden valwege hun huidskleur Toch trokken all-girl bands als de gemengde rassengroep The International Sweethearts of Rhythm door de Verenigde State
n
tevens wisselende rollen. Ze gedroegen zich mannelijk en werden geassocieerd met de mannencultuur oÍ moesten zich extreem
met haar portret van vier
Jazza's
Nederlandse
in het NRC Handelsblad. Conclusie:
vrouwelijke jazzmusici verkeren nog altild
in
bewijzen met technische vaardigheden en talent als improvisators en solisten. Veelal werden ze daardoor gezien als manwilven
of
lesbiennes,
wat
negatieve gedachten
opflep.
In de jaren zestig veranderde drt
gegeven
enigszins vanwege ontwikkeling van diverse subculturen, The C ivil Rights Movements, politieke spanningen en de opmars van het
tussen de seksen, anderzrjds hebben ze er juist profilt van, omdat ze opvallen wanneer
Íeminisme en latere emancipatregolf, wat nu langzamerhand woÍdt geaccepteerd. Volgens McGee heerste er ee1 durdelijke ontevredenheid onder vrouwen over hun
ze goed zijn. Hoe verstaan die verhoudingen zich binnen
publieke rol. Jazz werd echter halverwege de jaren zestig minder popularr. Het werd gezien
een mannenwereld en ondervinden enerzijds hinder van de traditionele rolpatronen
de vrije gel'mproviseerde muziek? En welke rol spelen traditionele rolpatronen en emancipatie hierbij? Om die vragen te beantwoorden is het belangrrjk om de historische achtergronden in te duiken. De Amerikaanse musicologe Kristin McGee heeft meerdere Studiec np.laàn nààr .1ê
=
bijvoorbeeld naar organiste en compon
s-e
Amina Claudine Myers. Zij is een van
de
weinige vrouwelilke leden van The Association for the Advancement of Creative Musicians
íAACN/). Dit collectref, opgericht in 1965, bestaat uit louter Afro-Amerikaanse musrci en componisten die vernieuwende originele
muziek presenteren. Hierbil brengen zij tevens
een ode aan de traditionele muziekstijlen
van hun voorouders. Veel
prominente
improvisators zijn lid (geweest) van AACM, zoals medeoprichter Muhal Richard Abrams, Lester Bowie en George Lewis. De groep is nog steeds actief en telt vijfenveertig musici, onder wie negen vrouwen (waaronder slechts twee vocalisten).
PIONIERS
Vrouweli.lke instrumentalisten vervulden
in Seizoensmagazine )azz al de positie van de vrouw binnen het mannenbolwerk van de jazz. Evenals Amanda Kuyper in 2005,
degelijk vrouwen actief waren in de jazzsc.-
en rolpatronen doorbraken. Dahl ver\\.si
Terug naar Nederland. De situatie die McGee schetst gold ook in Nederland, alleen was er eind jaren zestig een aantal pioniers dat ervoor
mochten bespelen, roals piano, harp en strrjkers.'Dat laatste aspect valt nu nog op.
nênêvÊn In 1999 (rhptste Frank Van Herk
l=-:
Of Jazzwomen, (Limelight Ed t or^s toont tevens aan dat er in Amer ka
Over de traditionele rolpatronen tussen man en vrouw zegt McGee dat er in de Westerse
maatschappil weinig instrumenten zijn die
oaI geen nreuw
Linda Dahl, auteur van het boe.. S:-Weather, The Music And Lives OÍ À
ROLPATRONEN
geassocreerd worden met vrouwen.'Toen vrouwen zich meer op hun gemak voelden in publieke vormen - vanaf 1910, 1920 - kregen ze een belangrijker rol als performers. Omdat hun relatie met publiek echter nieuw en intens was, waren ze veelal genoodzaakt om zich te houden aan de Victoriaanse idealen van hoe een vrouw zich in openbare sferen hoort te gedragen. Voor musici betekende dat ze zich bewust moesten zijn van hun lichaam en stem en dat ze slechts'vrouwelijke instrumenten'
ên i^77 in hai elnomaar-,1, ts
Laute Ar'cê':l- :.- :_: Hoewe 7t. ' e'. à:: :- : waren ze wel veri- e-..:-:; :: l:: :: .. geimproviseerde muzie<, a 1,..'. ::==
als gedateerde muziek, terwill rock, folk en punk op massaniveau aansloeg bij jongeren. 'Wanneer jazz populair was gebleven, hadden
mogelijk meer vrouwen zich verdiept in het genre. Natuurlijk waren er wel vrouwen in die periode, zoals de Amerikaanse saxoÍoniste Via Red en Carla Bley. Ook Yoko Ono en
zorgde dat de huidige vrije geimproviseerde jazz een eigen gezicht heeft gekregen. In het boek )azz & Gelmproviseerde Muziek In Nederland (Het Spectrum, 1978) stelt auteur Rudy Koopmans dat vanaf 1965 tot aan 1978 veruit de belangrijkste periode
is in de geschiedenis van de Nederlandse jazz. Artistrek leider van het Bimhuis, Huub van Riel, onderschrijÍt dil. ')azz was voor dre tild gebaseerd op haar herkomst uit de Verenigde Staten. Toen de muziek van Misha MengeLberg, Willem Breuker, Han Bennink, Pierre Courbois en anderen terrein won, was dat (inter)nationaal gezien veel interessanter.
Goede be- en hardboooers waren overal nog te vrnden, alleen de vraag was minder.' Volgens Van Riel onderscheidde Nederland zich meer binnen die improscene vanwege haar eigen sound en creatieve inhoud. Het betekent echter niet dat de musici beter waren dan straigt-ahead spelers. Binnen die <trnminn zelon zovrol orn ooede :l< qlerhÍe muzikanten. Daarnaast was het een totaal
andere tijdsgeest, want
de
improvisators
provoceerden mede doordat ze hun muziek baseerden op Amerikaanse Free )azz, waarbij ingespeeld werd op politieke gebeurtenissen. Dat was ongekend. De basis van actuele geïmproviseerde muziek werd gelegd in '1
970 met de oprichting van de
Instant
Composers Pool (lCP), waar Mengelberg, Breuker en Bennink deel van uitmaakten.
Drie jaar later splitste de saxoÍonist zich af en richtte zijn Willem Breuker Kollektief ón i: .-.. ,-zz vervaagoen ooor -r. l)o -, nronzon rr:n versmelting met theatrale aspecten en moderne klassieke muziek (Wagner, John Cage). )azzavonden in Paradiso (door Hans Dulfer) werden opgericht, evenals Stichting
winter 2008
Jazz
133
houd. BIM (Beroepsvereniging voor lmproviserende
wordt vrouwvriendelilker, waa rdoor vrouwen
Musici)
zich minder beperkt voelen. Binnen
f
en het Bimhuis in 1974, dat
de
de
popmuziek nemen singer-songwriters toe,
unctie van Paradiso voor iazz overnam.
terwijl er relatief weinig instrumentalisten OPMA-RS
zijn. Het is nog steeds een mannenwereld.'
Maar waar zijn de vrouwen? Mogelilk heeft het wederom met rolpatronen te maken en dat
Zelf heeft ze overigens weinig negatieve
Tot zover het historische plaatle.
de emancipatiegolf nog niet dusdanig op gang was. Marcel Roelofs, programmeur van de TomerJazzFietsTour, voegt loe: 'Jazz was een macho aangelegenheid. Niet alleen
binnen jazz zie
je nu dat
vrouwen meer
geaccepteerd worden, dat geldt voor bijna alle kunstvormen. In de schilderkunst zie je ook geen vrouwelijke generatiegenoten van Picasso. Het wil niet zeggen dat er geen talent was, het werd alleen niet geaccepteerd.' In de jaren tachtig lijkt daar lichtelijk
verandering
in te
komen. Vanuit
de
mainstream is er een opmars van vrouwelijke vocalisten en lijkt er meer ruimte voor
instrumentalisten te zijn. Candy Dulfer is het ultieme voorbeeld, met haar wereldhit Lily Was Here. Binnen de vrije improvisatie ontvangt Greetje Bijma als eerste vrouw én vocalist in 1990 de Boy Edgar Prijs. 'Het was een enorme eer en het heeft me een enorme
boost gegeven', herinnert Bijma zich. Het was voor mij een bemoediging om door te gaan waar ik mee bezig was. Steeds meer nieuwe grenzen verkennen en verleggen.' Corrie van Binsbergen wint als enige andere vrouw de prils in 1997/98.
In het Bimhuis wordt in 1992 voor
het eerst een vrouwenspecial georganiseerd: The International Meeting Of Female Jazz
& lmprovisation Musicians. Huub van
Riel
geeft toe dat er door de jaren heen weinig vrouwen zrjn geprogrammeerd, maar dat dit geen bewuste keuze is geweest. 'Als ik wat goeds tegenkwam boekte ik dat, man of vrouw.' Door de opkomende emancipatiegolf lijken vrouwelijkelazzmusici meer terrein te winnen. Volgens Marcel Roelofs heeft dat enerzilds te maken met de toenemende conservatoria. Anderzijds vindt hij het jammer dat er zo'n toestroom is van dergelijke opleidingen,
omdat ze niet specifiek toegespitst zijn op het ontwikkelen van karakteristiek geluid. 'Studenten krijgen een soort basispakket waarmee ze zich niet onderscheiden. lk ben groot voorstander van workshops, zoals eind jaren zeventig, begin laren tachtig. In een jaar kon je wekelijks een workshop
ervaringen betreffende rolpatronen. Ze valt juist altijd op. Alleen op het conservatorium was sprake van groepjesvorming.'.Je moet goed spelen, dan word je wel gevraagd. Als ik optreed krijg ik altild meer reacties van het publiek.'Ook Felicity Provan heeft veelal profilt ondervonden omdat ze een
'
Het is duidelijk dat de vrije geimpr-c. .==
i>zzcrana êên rnrorald ..-,-,-Je op zc' : i tegelijkertijd overvloeit in een .'-'-
geheel. Nog altijd een mannenwere d .. ' . avontuurlijk en met artistieke visie geso;: ' wordt. Ook een wereld waar volgens :=
geïnterviewde musici en programmeurs -i: komende jaren de rol van de vrouw al eemaar toeneemt. Er ziln genoeg pareltjes := ontdekken, je moet alleen goed zoeken
goed voor een vrouw'. Wat betekent dat? lk speel goed of niet.' Greetje Bijma nee+t wei minder positieve ervaringen meegemaakt. Ze heeÍt het gevoel zich altijd te "roeten bewijzen ten opzichte van haar manneli.lke collega's en dat zijn niet altijd musici. Technici zijn achteraf vaak verbaasd over haar microfoongebruik,
Zaal 100 (Amsterdam),
waarover vooraf nogal denigrerend wordt gedaan. Toch ziet ze het als een uitdaging: 'lk denk dat ik zelf een paadje heb gebaand door de jaren heen, waarbij ik gelijkwaardig ben aan de muzikanten met wie ik soeel.
Productions.200B).
Doordat rk tegengas heb gegeven
en
zelfstandig mijn kwaliteiten toon, dwing je respect af.'
- en mannen binnen de vrije improvisatiescene mogeli.lk minder op vanwege het ontoegankelijke imago. Hoewel ook hier grenzen vervagen - is het Íree jazz, avant-garde of impro? Tevens vallen vrouwen
associëren mensen en mogelijk zelfs musici, de stroming veelal met een 'knor piep boem gehalte'. En dat terwijl deze muziekscene
luist heel breed is, menen de dames.
Ze
zijn allen tevens actief binnen de moderne klassieke wereld. Wat de musici betreuren is dat slechts een beperkt publiek de taal van muziek spreekt. 'Vrije ger'mprov seerde muziek is een soort undergrou.rd scene. Veel mensen kennen het niet, r,vat k lammer vind, want het's tvel een ser'eJ7e ruzre[vorm', aldus Provan. Brlma vult aan: 'Mensen zijn altijd verbaasd na miln concerten dat ook
dit onder vrije
improvisatie valt.
lk
ben
inmiddels de scene wel ontstegen, want ik sta ook in schouwburgen, musea, kerkjes, noem maar op. lk ben een buitenbeentje, maar via verschillende vormen probeer ik altijd al improviserend mijn eigen stukken
te
Mengelberg het destijds noemde.' Volgens Deurloo is er daarnaast slechts een klein maar nieuwsgierig publiek omdat de muziek vernieuwend en ongewoon klinkt. Hoe meer vrilheid, hoe moeilijker het is om de muziek rnteressant te houden. Alle vrouwen spelen
Ook saxofoniste en chromatisch harmonicaspeler Hermine Deurloo, die al jaren deel uitmaakt van Het Willem Breuker Kollektief en andere (mainstream) formaties, verbaast zich erover dat er nog zo weinig vrouwen beroepsmatig musiceren.'De maatschappij
!
is.'Je naam CONCERTTIPS: wordt makkelilker onthouden. Enige Hermine Deurloo & udspeler (Arabisch irritatres zijn opmerkingen als'Je speelt snaarinstrument) Kamal Hors: 30 november
aan het eind van het seizoen een grootse presentatie. Het leuke was dat mensen met vrije geimproviseerde muziek in aanraking kwamen en ondervonden hoe lastiq het is
vROUUTVRIENDELIJK
ltieme vrijheid
vrouwelijke instrumentalist
van uiteenlopende musici volgen, met
om het goed te spelen,'
U
ontwikkelen. Instant composing, zoals
het liefst met muzikanten die ook heel vril improviseren, zodat er een intensieve chemie plaats vindt. Bijma gaat zelfs nog een stap verder; na meerdere verzoeken treedt ze sinds enkele jaren solistisch op. 'Het is stemtechnisch een ontzettende uitdaging, waarbij ik mezelÍ continu scherp
Brokkenmiddag
Op 7 december staat ze in theater Camuz (Leidschendam) met Han Bennink, Ernst Glerum en Maarten van der Grinten.
dvd-tip: ZomerJazzFietsTour, Muziek
Van
Fietslandschappen. Een documentaire over het 20-jarig jubileum door Natahalie Alonso Casale. Met o.a. Greetie Biima (Titanic