Ed i s i1 3 J a nua r i2 0 1 8
Ba c aonl i nedi ht t p: / / i s s uu. c om/ a nt r opos he ma n
Ed i t o r i a l . . . . . . . . 1 Op i n i . . . . . . . . 3 Es a i e s a i Ma h a s i s wa-Ca t a t a nAwa l Ta h u n . . . . . . . . 4 Re s e n s i Fi l md a nBu k u . . . . . . 2 3 Be r i t a b e r i t a . . . . . . 2 6 Ga l e r i . . . . . . 3 0 Pr o f i l . . . . . . 3 3 Fu n f a c t . . . . . . 3 5 Ap r e s i a s i . . . . . . 3 6
Edi t or i al
menyumbangkan pemi ki r an dan anal i s i s nya unt uk kepent i ngan pembangunan pada wakt ui t u.Dimas a ki ni , t ent u s emaki n banyak i l muwani l muwanant r opol ogidenganber agam mi natkaj i an,di har apkan mel anj ut kan ki pr ahdal am membangunbangs adan negar a. Ant r opol ogi menyandar kan t r adi s i akademi knya pada t emuant emuan empi r i kdan mi kr o dar ihas i lpenel i t i anpenel i t i an l apangan.I ni l ah yang membedakan dar i di s i pl i ndi s i pl i n i l mu s os i alyang l ai n,s ekal i gusmenj adikar akt erkuatdar ii l mu i ni ,yai t u kekuat annya dal am menganal i s i s s uat u gej al a kar ena di das ar kan pada t emuanempi r i s .Mel al uimet odeet nogr aďŹ ant r opol ogis os i al budaya yang mengkaj i hal hal mi kr o s ebenar nya s edangmengungkapkanhalyangl ebi h bes ar .Et nogr aďŹ i t us endi r idar imas a kemas aj ugamengal amit r ans f or mas i s es uaiper kembanganempi r i s nya. Penel i t i an et nogr aďŹ bukan s ekadarupaya menggal idat a at au i nf or mas idar ipar ai nf or man,mel ai nkan ket i kaber upayamember i kan s ol us i s ol us iat asper mas al ahan yang t er j adi padakehi dupanbangs adannegar ai ni . Ada t i ga halyang s al i ng ber kel i ndan ket i kaki t amemper bi ncangkan ant r opol ogi .Per t ama,ant r opol ogis ebagaii l mu dan s ebagaii ns t i t us ipen-
Edi t or i al di di kan yang “ mengel ol a” bi dang i l mu t er s ebut .Sej ar ahant r opol ogidiI ndones i a yangdi awal iket i kaPr of es orKoent j ar ani ngr atmendi r i kanJ ur us anAnt r opol ogidi Uni ver s i t asI ndones i apada1 957( ki nidi s ebut s ebagai Depar t emen) , pendi di kan ant r opol ogit el ahadadiber bagaiuni ver s i t asl ai ndiI ndones i abai ks ebagaidepar t emen maupun pr ogr am s t udi . Hal i ni mencer mi nkan bahwa s emangat unt uk menyebar l uas kan dan menekuni ant r opol ogii t ut i dakper nahs ur ut .Par as ar j anaant r opol ogikemudi an menyebarke ber bagaibi dang peker j aan j uga s emaki n meneguhkan bahwaant r opol ogis emaki n har is emaki n ber kembang,bai k dar is egi kei l muanmaupunpr akt i kal . Kedua, s ei r i ng wakt u kaj i an ant r opol ogis emaki n ber anekar agam,yang ant ar al ai n di kembangkan menj adimat a kul i ahmat a kul i ah di depar t emen ant r opol ogidiber bagaiuni ver s i t asdiI ndones i a,s emi s al ,mul aidar ikaj i an l i ngkungan, agama, pedes aan, per kot aan, kemi s ki nan, pol i t i k i dent i t as , hi ngga kaj i ankaj i an yang ber kai t an dengan duni a maya. Makal ahmakal ah dal am pr os i di ng i nimer upakan s ebuah cont oh yang mencer mi nkan ber agamnya mi nat par as ar j anaant r opol ogidiI ndones i a.Di us i anyayang ke60 t ahun i ni ,t ant angan ant r opol ogi unt uk t er us ber kont r i bus i t ent u memi l i kinar as is endi r i .Gej al aper ubahan dan kondi s is os i albudayayang s emaki n di nami s menunt utant r opol ogi di I ndones i a unt uk s emaki n peka dan cepatdal am mer es pongej al agej al at er s ebut , namun t ent u dengan t et ap men yandar kan t r adi s i pada pr i ns i p yang menj adij at idi r i nya.
Ket i ga,s ar j ana ant r opol ogiI ndones i a s emaki nbanyakmengkaj idanber ki pr ah t ur ut mencar i s ol us i bagi mas al ahmas al ah pr akt i ss eper t ikebhi nekaan dan keadi l an dit anah ai r . Makal ahmakal ah pada panel panel ber t emaper ubahans os i al budayadan pembangunan menunj ukkan bahwa ant r opol ogimel al uiet nogr afi mampu s ecar a peka menangkap “ s uar as uar a yangdat angdar ibawah” .Dal am kont eks i niant r opol ogiber pel uang menyuar akan bes ar s uar as uar a emi k mel al uiber bagaimodeet nogr afi,bai k ber upat ul i s anmaupunvi s ual . Sebagai mana yang t er cer mi n dal am j udul cat at an penut up i ni ,depar t emendepar t emen ant r opol ogi dapat di met af or kan s ebagai per ahu l ayar . Dengan l ayar , ki t a dapat memi l i h kear ah mana per ahu akan ber l ayar . Per ahu ant r opol ogiakan s el al u ada, s i ap membent ang l ayar ,t ur ut menanggapidan menemukan al t er nat i f s ol us ibagimas al ahmas al ah s os i al budaya bangs a yang s emaki n kompl eks padamas adepan. ***
Opi ni
Pada 9 Okt ober l al u t i m Ant r opos ber kes empat an unt uk mewawancar ai s al ah s at u mahas i s waAnt r opol ogiyai t u Al ber t aPr abar i niyang padat anggal1 9 Sept ember201 7l al ut ur utber par t i s i pas i dal am kegi at an Homecomi ng Ant r opol ogiUni ver s i t as I ndones i a ke 60 yang ber t empatdiKampusUIDepok. Ber t a ber cer i t a bahwa s ebenar nya di a bukanl ah pani t i a, namun i a di mi nt a unt uk membant u pani t i as el ama acar a ber l angs ung dan Ber t amenyambut nya dengan s enanghat i .Ber das ar kan penut ur an Ber t a,s al ah s at u al as an mengapa Ber t a s emangat unt uk menghadi r i Homecomi ng Ant r opol ogiadal ah “ Sebener nyas at us i h yang aku car idi s i t u, kenapaaku s emangatdat engkes i t u,i t u s oal nyaadaKar t i niSj ahr i r .Kar t i niSj ahr i ri t u or angAnt r op yangaku t ahu dar i dul us oal nyadi ai t ut emennyaSoeHok Gi e” .Namun t er nyat aBer t amendapat kan banyakpengal aman l ai n yangs er u dan menar i kt er ut ama ket i ka i a di ber i t ugas unt uk menj aga buku “ Cat at an Lapangan Ant r opol og” yang memuat t ul i s an 60 or ang ant r opol og yang s emuanyamer upakan al umniAnt r opol o giUni ver s i t asI ndones i a,s ehi nggaBer t a ber kes empat an unt uk ber t emu dan ber bi ncangdenganbeber apapenul i s nya s ecar al angs ung,s eper t iPakAmr iMar zal idanMasTonyRudyans j ah.
s eper t iPakAmr iMar zal idan MasTony Rudyans j ah. Hal t er s ebut mer upakan pengal amanyangs er ubagiBer t a:“ J adi nyat ahuooht er nyat aAnt r opol ogikal audi l apangan i t u gi nigi nigi ni ” .Ber t amemi l i ki kes an yang pos i t i ft er hadap acar a Homecomi ng 60 Tahun Ant r opol ogi Uni ver s i t as I ndones i ai ni .Menur ut nya, “ Kal au kes anku s i hs er u,kal au bi s at i ap t ahun s oal nya makanannya enak haha. Nah menur ut ku acar anya Homecomi ngnya s endi r ii t u kan buat s enengs enenggi t ul o,j adikayakr ef r es hi ngj uga. Ki t aj ugat ahu ‘ Oh t er nyat aangkat an t ua t uh or angnyai ni ,i ni ,i ni ,dan di s i t u bi s a ngobr olj uga j adiwadah or ang ket emu j ugakan’ ” . Menyi nggung ki pr ah Ant r opol ogi Uni ver s i t asI ndones i as el ama 60 t ahun, Ber t a ber pendapat bahwa mempel aj ar i Ant r opol ogii t upent i ng:“ Menur ut kuAnt r opol ogi i t u pent i ng, pent i ng banget s oal nyamas yar akatbangetkan dan ngaj ar i n ki t at ent angpl ur al i s me.Maks udnya j udul nya Kot t ak aj a diawalki t a bel aj ar Under s t andi ng Cul t ur al Di ver s i t y kan, maks udnyai t ut er apkankekont eksI ndones i a di mana mas yar kat nya i t u pl ur al . Akus i hpenas ar annyaapakahki t adengan ant r op bi s a menj adi kan i t u pot ens iat au apakah s ampai s ampai kedepan mas i h j adit at angan.Apakahdengan ant r op aku bi s a member i kan s umbangs i h t ent ang per bedaani t umes ki punbanyakt apibor der l es sgi t u” .( E. Y)
Cat at anAwalTahun
Cat at anAwalTahun
Keker as anSi s t emat i st er hadap Ahmadi yahdiI ndones i a Al vi anDhar maNar ar ya Se t e l a hr e f o r ma s it a hun1998,k e k e r a s a n k e p a dak a um mi no r i t a st i da k l a hb e r he nt i , di b e b e r a p ada e r a hdi ne g a r ai ni k e k e r a s a n t e r ha da pmi no r i t a sa g a mama s i hme nj a murha li nidi k a r e na k a nt i da ka da ny ap e r l i ndung a np e me r i nt a ht e r ha da pk e b e b a s a n b e r a g a maunt ukme r e k ay a ngb e r a g a ma di l ua rl i maa g a may a ngdi a k uidii ndo ne s i a .Ahma di y a ha da l a hs a l a hs a t u da r i k o r b a nk e k e r a s a ny a ng di l a k uk a no l e h k e l o mp o k ma y o r i t a st e r ha da pk e l o mp o k mi no r i t a sy a ng me r e k aa ng g a ps e b a g a i a l i r a ns e s a t .Ke k e r a s a ny a ngma s i hk e r a p t e r j a dit e r j a dik e p a daAhma di y a hy a ngdi l a k uk a no l e hmus l i mi ndo ne s i ame mb ua t k i t aha r usme mi k i r k a nk e mb a l it e nt a ng ma k nak e b hi ne k a a ny a ngs e l a l udi s ua r a k a no l e hp e mi mp i nb a ng s ai ni . Tul i s a ni ni b e r t uj ua nunt ukme nde s k r i p s i k a ns e j a r a h, s e b a b , da n b e r b a g a i ma c a m b e nt uk k e k e r a s a ny a ngt e r j a dik e p a daa hma di y a h dine g a r a“ t o l e r a ns i ”i ni . Ahma di y a ha da l a hs e b ua hs e k t ey a ng b e r a s a lda r iI ndi ay a ng di di r i k a no l e h Mi r z aGhul a m Ahma dp a daa k hi ra b a d 19.Ahma di y a ht e r i ns p i r a s ida r ig e r a k a n r e f o r ma s ihi ndudiI ndi a ,di ma naMi r z a Ghul a m Ahma dme nc o b ame mul a ig e r a k a np e mb a r ua nI s l a mde ng a nme ne r b i t k a n b uk uny ay a ng b e r j udul“ Pr o o f so fAh-
Ahma di y a h” l e wa tb uk uny ai t ul a h Mi r z a Ghul a m Ahma d me ndi r i k a n g e r a k a nb a r uI s l a my a ngb e r na maAhma di y a hp a dat a hun1889.Ahma di y a h me mi l i k ik e p e r c a y a a ny a ng b e r b e da da n k o nt r o v e r s i a l da l a m I s l a m ( a hma di y a hme ny a t a k a ndi r i ny as e b a g a ib a g i a n da r ia g a maI s l a m)k a r e na Ahma di y a h me ng k l a i mb a hwaMi r z a Ghul a m Ahma da da l a hs e o r a ng na b i p e ny e l a ma ta t a ua l ma s i h.Ke p e r c a y a a n i ni t e nt us a j ab e r t e nt a ng a n de ng a n I s l a m y a ng me mp e r c a y a ib a hwa a l ma s i ha da l a hNa b iI s ay a ngt ur unk e m b a l ik eb umi .Se t e l a hk e ma t i a np e ndi r i ny ap a dat a hun 1914 g e r a k a n Ahma di y a ht e r b a g ime nj a diduay a i t uAhma di y a h La ho r e da n Ahma di y a h Qa di a n, k a r e na p e r b e da a n t e nt a ng p o s i s iMi r z aGhul a m Ahma d diAhma di y a h di ma na s e k t e La ho r e g a ng g a pMGA s e b a g a ip e mb a r ub uk a n na b ida ns e k t e Qa di a n me ng a ng g a p MGAs e b a g a ina b is e t e l a hMuha mma d SAW. Ahma di y a hdiI ndo ne s i ab i s adi l a c a kk e b e r a da a nny as a mp a it a hun1925 di ma namul a ib e r di r iJ e ma a tAhma di y a hI ndo ne s i a( J AI )da nGe r a k a nAhma di y a hI ndo ne s i a( GAI )p a dat a hun
Cat at anAwalTahun
1928.Ka r e nak e p e r c a y a a nny ame ng e na i i s a s ik e a g a ma a np r e s i de nI ndo ne s i a k e na b i a n Mi r z a Ghul a m Ahma d,p a da s a a ti t ume ng e r a hk a ns e b ua hl e mb a g a t a hun 1984 Ma j e l i s Ul a ma I ndo ne s i a y a ngb e r na maBa da nKo o r di na s iAl i r a n ( MUI )me ng e l ua r k a nf a t way a ngme ny a t a - Ke p e r c a y a a n a t a u BAKORPAKEM k a nb a hwaAhma di y a hme r up a k a na l i r a n s e b ua hl e mb a g ay a ng di di r i k a np a da y a ngs e s a t ,na munk a r e nas i f a tr e z i my a ng t a hun1994de ng a nt uj ua nunt ukme b e r k ua s as a a ti t ut i da kme ng i nda hk a no r - ny e l i di k ida nme mb e r i k a nr e k o me nda s i g a ni s a s ik e ma s y a k a r a t a nf a t wai nime mi - k e p a dap e me r i nt a ht e r k a i tde ng a ng e r a l i k ip e ng a r uhy a nga ma tk e c i lb a g ip e ng i - k a nAhma di y a h.Pa dat a ng g a l16Ap r i l k uta hma di y a hdiI ndo ne s i a .Pa dat a hun t a hun 2008 BAKORPAKEM me mu2005s e t e l a hr e f o r ma s iMUIt e l a hme nj a di t us k a nb a hwaAhma di y a ha da l a ho r l e mb a g ai nde p e nde nda nme nda p a tk e p e r - g a ni s a s iy a ngs uda hme ny i mp a ngda r i c a y a a nda r ima s y a r a k a ts e a j a r a nI s l a mk a r e naAhma di b a g a ip e mut usma nay a ng y a hg a g a lunt uk me me nuhi b e na rda ns a l a h,da np a da p e r j a nj i a ny a ng di b ua ts e t a huni nij ug a l a hMUIme ha b i sk e r us uha n1J uni2008, ne r b i t k a nul a ngf a t wany a di ma nap e me r i nt a hme mi nt a y a ngme ng a ng g a pAhma di Ahma di y a hunt ukme ng a k ui y a h s e b a g a i o r g a ni s a s i a j a r a nI s l a my a ng a da da n y a ngs e s a t . me ni ng g a l k a na j a r a n Mi r z a Ghul a m Ko nf l i ki nis e ma k i ndi p e r p a r a hk e t i k a Ahma d, na mun k a r e na Ahma di y a h p a dat a ng g a l1J uni2008b e r t e p a t a nde ng a nt i da kme na a t ip e r j a nj i a ni nima k aBAha r il a hi rp a nc a s i l a .Ak t i v i sHAM da nk e - KORPAKEM me mut us k a n me r e k a b e b a s a nb e r a g a may a ngs e da ngb e r de mo n- a da l a hs e s a t . s t r a s idimo na sde ng a nda ma is e c a r at i b a Ti g af a k t o ri ni l a hy a i t u Fa t waMUI , t i b adi s e r a ng o l e hk e l o mp o kI s l a mg a r i sk e p ut us a n BAKORPAKEM,da ni nk e r a sy a ngb e r na maFr o ntPe mb e l aI s l a m t i mi da s i da r ik e l o mp o kI s l a m g a r i s ( FPI )da nb e b e r a p ao r g a ni s a s il a i nny as e p -k e r a ss e p e r t iFPIi ni l a hy a ngme mb ua t e r t iFo r um Uk huwa hI s l a mi y a h( FUI ) ,da nk e hi dup a np a r aj e ma a tAhma di y a hdi Hi z b utTa hr i r–s e b ua ho r g a ni s a s iy a ngdi -I ndo ne s i as e ma k i nt e r a nc a m da nt e r t e a ng g a ps e b a g a io r g a ni s a s it e r o r i sda ndi l a r -k a n.Pe r ny a t a a ni nida p a tdi b uk t i k a n a ngdib e b e r a p ane g a r ab a r a t–t r a g e di1j uni de ng a nb e t a p as e r i ng ny ak e l o mp o k 2008 me mb ua tp e me r i nt a h me ne r b i t k a nI s l a mk o ns e r v a t i fme ma k s ap e me r i nt a h SKB 3Me nt e r iNo mo r3/ 2008y a ngs e c a r a unt ukme mb ub a r k a nAhma di y a ha t a ui mp l i s i t me mb a t a s i Ahma di y a h unt uk p unb e r us a hame mb ua tk e hi dup a np a r a b e r i b a da hda nb e r da k wa h.Ka r e nat e k a na nj e ma a tAhma di y a h me nj a dit e r b a t a s . y a ngs e ma k i nb e s a rda r io r g a ni s a s io r g a n- Ta hun2010MUIme mi nt ap e me r i nt a h
Cat at anAwalTahun unt uk me mb ua tl a r a ng a n ha j i unt uk me r e k ay a ngme ng i k ut ij e ma a tAhma di y a h,l a l up a daJ ul i2010ma s j i dAhma di y a h dida e r a hk uni ng a n di s e g e lo l e h p e me r i nt a hk a r e nat e k a na na t a sk o muni t a s Ahma di y a hdida e r a hi t u,ha li nidi p e r p a r a h de ng a np e r ny a t a a n Me nt e r iAg a ma Sur y a dha r maAl iy a ngme ny a t a k a nb a hwa s o l us it e r b a i kunt ukme ng a t a s ima s a l a h g e s e k a na nt a r aAhma di y a hde ng a nI s l a m k o ns e r v a t i fa da l a hde ng a nc a r ame l a r a ng Ahma di y a hs e p e nuhny a . Ag a maa da l a hur us a ni ndi v i duy a ngdi l i ndung io l e hha ka s a s ima nus i a ,na mun da l a m k a s us Ahma di y a hk i t a me l i ha t p e me r i nt a hI ndo ne s i ame l a ng g a rha l t e r s e b utk e t i k ap e me r i nt a hme nur ut it unt ut a n k e l o mp o kI s l a mk o ns e r v a t i fda n me mb a t a s ir ua ngg e r a ki b a da hAhma di y a hdi ne g a r ai ni ,k e t i k ap e me r i nt a hs uda hmul a i me mb a t a s ir ua ngg e r a ks ua t ua g a mami no r i t a sk a r e na t unt ut a n da r ik e l o mp o k g a r i sk e r a sma k ak i t aha r usme mp e r t a ny a k a na p a k a hI ndo ne s i ada np e me r i nt a hny a s uda hb e na rb e na rme nj unj ungt i ng g ik e b hi ne k a a ndine g a r ai nik e t i k ak i t ame nun t utne g a r al a i nunt ukme l a k uk a nha ly a ng s a ma ?Ka s usAhma di y a hi nit e l a hme mb uk t i k a nb a hwap e me r i nt a hk i t ama s i h t i da ks e r i usda l a m me ng ha da p ima s a l a h k e b e r a g a ma nda nSARAda l a mne g e r ii ni . Ma r xp e r na hme ng a t a k a nb a hwaa g a ma a da l a hc a ndu,mung k i nda l a mk a s usi ni p e r ny a t a a nMa r xme r up a k a ns ua t uk e b e na r a n,k a r e nak i t ame l i ha tb e t a p aa g a ma t e l a hme mb ua tma nus i ab e g i t uk e c a ndua n s e hi ng g ai ama mp ume l a ng g a rha kma nus i al a i n,a p a k a ha g a mas e p e r t ii niy a ng k i t ai ng i nk a n?
Cat at anAwalTahun
PapuaSebagaiObj ekDi s kr i mi nas i diI ndones i a
s u mbe rg a mba r :pe a c e br o. c om
Pa p uaa da l a hs e b ua hda e r a hy a ngk a y a a k a ns umb e rda y aa l a mda nb uda y a , t e t a p i t i da k t e r c e r mi n p a da k o ndi s i ma s y a r a k a t ny a . Ta na hny a me ng a ndung k e k a y a a nha y a t ida nno nha y a t iy a ngme l i mp a hr ua h,t a p it i da kda p a tdi ni k ma t i s e c a r as i g ni f i k a no l e hma s y a r a k a tPa p ua i t us e ndi r i .Ak s e so r a ng Pa p ua unt uk me r a s ame nj a diWNIy a ngs a made ng a n dida e r a hl a i np unma s i hme nj a dii mp i a n. Mi r i sk e t i k ada e r a hy a ngme ng ha s i l k a n s umb e rp e nda p a t a ny a ngl ua rb i a s aunt uk b a ng s ai ni ,t a p ima l a h me nj a dida e r a h y a ngp a l i ngmi s k i ndiI ndo ne s i a.Se j a k Pa p uat e r i nt e g r a s ide ng a nI ndo ne s i ap a da 11J unit a hun1964t i da ka dap e r ub a ha n y a ngs i g ni f i k a nt e r ha da pp e mb a ng una ndi Pa p ua ,b a hk a ndit a hun2017ha ny ame ng a l a mi p e nur una n a ng k a k e mi s k i na n
0. 78% da r it a huns e b e l umny a .Mi r i s unt uk me ng ua kf a k t ay a ng l e b i h da l a ml a g it e nt a ngi r o niy a ngt e r j a di diPa p ua . e c a r ai mp l i s i tma s i hdi Di s k r i mi na s is l a k uk a no l e hp e me r i nt a hI ndo ne s i adi k a b i ne ty a ngb a r us e k a r a ng .J i k ap a da z a ma no r deb a r udi s k r i mi na s is e c a r a e k s p l i s i tdi t a mp a k k a n,t a p idiz a ma n r e f o r ma s is e p e r t is e k a r a ng di s k r i mi na s ima s i hs a ng a ti nt e ns i fdi p e r l i ha t k a n.Pa p uas e b a g a io b j e kdi s k r i mi na s i s e j a kda hul us e l a l udi g a mb a r k a ns e b a g a ida e r a hy a ngp a l i ngb o b r o k ,me mb a ng k a ng , udi kda nt e r b e l a k a ng . Pe mb a ng una n me ma ng s uda h di l a k uk a n s e c a r as i g ni f i k a nt i g at a hunb e l a k a ng a ni ni , t a p ik o ns t r uk s ina s i o na lt e r ha da pPa p uab e l um a dap e r ub a ha ny a ng
Cat at anAwalTahun s i g ni f i k a na t a ut e r k e s a ns t a g na n. Ot o no mi p e mb a ng una nda l a mb e nt ukf i s i k , s e hk hus usy a ngt e l a hdi b e r i k a np a dat a hun i ng g ap e mb a ng una nno nf i s i kma s i h 2001t e r t ua ngda l a m UU Re p ub l i kI ndo -t e r k e s a ns t a g na n.Me mb a ng unPa p ua ne s i aNo mo r21Ta hun2001t e nt a ngo t o - me nj a dida e r a hy a ng l e b i h mo de r n no mik hus usb a g iPr o v i ns iPa p ua,t i da k b e l um ma mp u me g hi l a ng k a ni r o ni me mb e r i k a np e ng a r uhy a ngs i g ni f i k a nt e r -y a ng di a l a mi ma s y a r a k a t Pa p ua , ha da pk o ndi s idiPa p ua .Ba hk a n16t a hun a p a l a g ip e me r i nt a hs e c a r ag a mb l a ng mp e r l i ha t k a nPa s e t e l a h di b e r i k a nny ao t o no mi k hus us , me p uas e b a g a ida e r a h Pa p ua ma s i hb e r a da da l a mi r o niy a ng y a ngp e r l udi k a s i ha ni ,s e hi ng g ak o nme mp r i ha t i nk a n. Fa k t a me mb uk t i k a n s t r uk s ina s i o na lt e l a h me ne mp a t k a n b a hwap e me r i nt a hs e c a r ai mp l i s i tt e l a h Pa p ua s e b a g a io b j e k di s k r i mi na s i me ndi s k r i mi na s iPa p ua s e j a k 16 t a hun y a ngt a kb e r k e s uda ha n.Pa p ual e b i h y a ng l a l u da nt e r k e s a n me mb ung k a m l e b i hdi k e na lde ng a nk e mi s k i na n,k e Pa p ua a g a rt i da k me nj a di“ a na ky a ng b o do ha n,k e t e r b e l a k a ng a n,da ns e p a dur ha k a �a p a b i l at e l a h me mp e r o l e hk e -r a t i s me di b a ndi ng Pa p ua s e b a g a i ma mp ua ny a ngc uk upunt ukme mb e l o t . da e r a hy a ngk a y ada nme mi l i k ip o Pr o g r a m o t o no mi k hus us me r up a k a n t e ns iy a ngl ua rb i a s a .Fe no me nat e r s e p r o duk p o l i t i k unt uk me mp e r t a ha nk a n b utda p a tdi s a k s i k a ns e c a r ag a mb l a ng o t o r i t a sp e me r i nt a hs e b a g a ip e ng e nda l ip a da k o muni t a s k o muni t a s o r a ng p e nuhPa p ua .Pe nda p a ti nida p a tdi b uk t i - Pa p uadi b e b e r a p ada e r a hdiI ndo ne s i a . k a n de ng a nk o nt r a s ny ak o ndi s iPa p ua de ng a nda e r a hl a i ny a ngt i da kme ne r i ma p r o g r a m o t o no mik hus us s a ma s e k a l i . Se b uts a j ada e r a hy a ngme mi l i k ip o s i s i y a ngl e b i hme ng unt ung k a nda nl o wr i s k y unt ukdi k e mb a ng k a n,me ng i ng a ts e j a r a h ma s i hme ng a ha nt uip e me r i nt a hp a s c at e r p i s a hny aTi mo r t i mo rda r iI ndo ne s i ap a da t a hun2002. Pe me r i nt a ha ny a ngs e k a r a ngt e l a h me l a k uk a np e r ha t i a ny a ngc uk ups i g ni f i k a n ns t r uk s iy a ngt e l a ht e r b e nt uki t u t e r ha da p Pa p ua ,t e r ut a ma da l a ma s p e k Ko nc i p t a k a ndi s k r i mi na s ii mp l i s i tt e r p e mb a ng una n. Pe mb a ng una n di a r t i k a n me da po r a ngPa p uay a ngs e c a r al a ng s e b a g a is ua t uus a haa t a ur a ng k a i a nus a ha ha ungb e r i nt e r a k s ide ng a nma s y a r a k a t p e r t umb uha nda np e r ub a ha ny a ngb e r e n- s ua rPa p ua .Di s k r i mi na s ii mp l i s i t c a na da n di l a k uk a ns e c a r as a da ro l e h dil e b i hs us a hunt ukdi p a ha midi b a ndi ng s ua t ub a ng s a ,ne g a r a ,da np e me r i nt a h l s k r i mi na s iy a ngs e c a r ae k s p l i s i tdi me nuj umo de r ni t a sda l a mr a ng k ap e mb i - di a k uk a n.Ko nt r uk s ima s y a r a k a tt e r ha na a nb a ng s a( Si a g i a n,1994) .Pe mb a ng u- l da pPa p uay a ngb ur ukme ny e b a b k a n na ny a ngp a l i ngt a mp a ks a a ti nia da l a h
Cat at anAwalTahun t e r k a da ngt e r j a di ny ag e s e k a nma s y a r a k a t di t e mp a t k o muni t a s k o muni t a s o r a ng Pa p uab e r k ump ul . Re nc a na a k s i da ma i ma ha s i s wa Pa p ua da na k t i v i sp r o de mo k r a s ime nduk ungPe r s a t ua nPe r g e r a k a nPe mb e b a s a nunt ukPa p uaBa r a ta t a uUni t e dLi b e r a t i o n Mo v e me nt f o r We s t Pa p ua ( ULMWP)ur ungdi g e l a rJ uma ts i a ng ,15 J ul i2016.Ma s s aa k s ida ma it e r s e b utdi b ub a r k a np a k s ao l e hp o l i s i ,k a r e nadi a ng g a pa k s it e r s e b utme nuj uk e a r a hma k a r . I mb a sda r ik e j a di a nt e r s e b utAs r a maMa ha s i s waPa p uadiYo g y a k a r t adi k e p ung o l e hma s s ay a nga nt ip e r g e r a k a ns e p a r a t i s , k e k e r a s a nj ug adi a l a mio l e hma ha s i s wa Pa p ual a i ny a ngdi t uduht e l a hi k uta ndi l da l a m us a hama k a rp a daa k s it e r s e b ut . Mi r i sk e t i k ame l i ha to r a ngPa p uay a ng j ug ame r up a k a nb a g i a nda r iWNIy a ngs e ha r us ny a me nda p a t k a n p e r l i ndung a n di ma nap unme r e k ab e r a dadine g e r ii ni , t a p ima l a hme r a s a k a np e r a s a a ny a ngt e r a nc a m dine g e r is e ndi r ida ndi a ng g a ps e b a g a ip e l a k uk r i mi na l . Ko ns t r uk s is o s i a ly a ngt e l a ht e r b e nt uk dima s y a r a k a tme ny e b a b k a nb ut uh wa k t uunt ukme r ub a hk o ns t r uk s it e r s e b ut , a p a l a g ib a r ub a r ui nip e r e k r ut a nCPNSdi k e me nt r i a ns e c a r ai mp l i s i tme ng e l ua r k a n s y a r a ty a ngme ng a r a hk e p a dadi s k r i mi na s i i mp l i s i tt e r ha da po r a ngPa p ua .Ka t e g o r i p ut r a / p ut r i Pa p uada nPa p uaBa r a t t e r b uk a b a g ip e l a ma ry a ngme na ma t k a np e ndi di k a nSD,SMP/ SLTP,da nSMU/ SLTA di wi l a y a hPa p uada nPa p uaBa r a ta t a ub e r da s a r k a n g a r i sk e t ur una n o r a ng t ua ( b a p a k )a s l iPa p ua / Pa p uaBa r a t,k a t e g o r i i nime ng k hus us k a no r a ngPa p uas e b a g a i s y a r a tut a maunt ukp e ne r i ma a np e g a wa i
Cat at anAwalTahun
M.A.Wi c aks ono “Adamur i dbar udiTomoe .Tubuhny at e r l al uj angk ungdant e gapunt ukanak l ak i l ak iJ e pangs e us i any a.Me nur utTot t oc han,pe r awak ananaki t us e pe r t i anakk e l ast uj uh.Pak ai anny aj ugabe da,l e bi hmi r i ppak ai anpe mudade was a. Pagii t uanak anakbe r k umpuldihal amans e k ol ah. Ke pal as e k ol ahme nge nal k ans imur i dbar u. “I niMi y az ak i . Di al ahi rdandi be s ar k andiAme r i k a, j adidi at i dakl anc arbe r bahas aJ e pang.I t us e babny adi abe r s e k ol ahdiTomoe ,agarbi s al e bi hmudah be r k e nal ande ngant e mant e mans at us e k ol ahdanbe l aj ars e s uaik e mampuanny a.Se k ar angdi as al ahs at udar ik al i an.Ki t amas uk k ank ek e l asbe r apadi a, y a?Bagai manak al auk e l asl i ma,be r s amaTac handany angl ai nl ai n?” “Bagus , ”k at aTac hany angpandaime nggambar -de ngannadas uar as e pe r t is e or angk ak ak . Ke pal as e k ol aht e r s e ny um danme l anj ut k an,“Ak ume mangbi l angdi at i dak l anc arbe r bahas aJ e pang,t apidi aamatpandaibe r bahas aI nggr i s .Mi nt al ah padany aunt ukme ngaj ar ik al i anbahas aI nggr i s .Di abe l umt e r bi as at i nggaldi J e pang,j adik uhar apk al i anmaume mbant uny a.Tany ak anpadany at e nt angk e hi dupandi Ame r i k a. Di abi s ame nc e r i t ak anbany akhal me nar i k . Nah, k ut i nggal k andi abe r s amak al i an. ” Mi y az ak ime mbungk ukhor matdide pank awank awans e k e l as ny a,y angs e muany abe r pe r awak anl e bi hk e c i ldar i ny a.Dans e muaanakl ai n,buk anhany a y angs e k e l asde nganTac han,me mbal asme mbungk ukhor mat . Es okhar i ny aMi y az ak ime mbawabuk ube s arbe r gambardanbe r bahas aI nggr i sk es e k ol ah.Anak anakme nge r umuni ny as e t e l ahmak ans i ang.Me r e k ame l i hatbuk ui t ude ngant ak j ub.Par amur i dbe l um pe r nahme l i hatbuk ude ngan gambar gambars e i ndahi t u.Se l amai ni ,buk ube r gambary angme r e k ak e t ahui hany adi c e t akde nganwar name r ah,hi j au,dank uni ng. Buk uMi y az ak idi hi as iwar nawar name r ahj ambupuc aty angmi r i pwar na k ul i t .War nabi r uny abe r ane k anuans a,be r c ampurput i hdanabuabu,s e muany ai ndah. Adal e bi hbany akwar nadar i pada24war nas t andardal ams at uk ot ak c r ay on,war nawar nay angbahk ant i dakadadal amk ot akpe ns i lwar nak hus us mi l i kTac hany angi s i ny a48war na.Se muaanakt e r k e s an.
Cat at anAwalTahun Mi y az ak ime mbac ak ant e k sbahas aI nggr i s ny aunt ukme r e k a.Bahas aI nggr i s anaki t ut e r de ngaramatl anc ars e hi nggapar amur i dme nde ngar k ans ambi l t e r k e s i ma. Mi y az ak i mul ai be r bi c ar adal ambahas aJ e pangde nganpat ahpat ah. I at e l ahme mbawas uas anay angbar udis e k ol ahi t u. Mi y az ak idananak anakTomoes e ge r abe r s ahabat . I as e ak anme nj adipe l at i h bahas aI nggr i sme r e k a. Be r s amaande ngani t u, k e mampuanbahas aJ e pangny a me ni ngk atpe s at .Tot t oc han dan k awank awanny a be l aj arbany akt e nt ang Ame r i k a.J e pangdanAme r i k abe r s ahabatdiTomoe ,me s k i pundil uarTomoe , Ame r i k ame nj adimus uh.Dank ar e nabahas aI nggr i sadal ahbahas amus uh, bahas ai t ut i dakdi pe l aj ar idis e k ol ahs e k ol ah. Angi ns e poi s e poiy angbe r t i updiTomoet e r as al e mbutdanhangat .Se mua anaky angbe r s e k ol ahdis aname mi l i k ik e i ndahanme r e k as e ndi r i . ( Tot t oc han:Gadi sCi l i kdiJ e nde l a,1981:212215) Pi e r r eBo ur di e u,s e o r a nga hl is o s i o l o g i mo de lk o nf l i k i nt e g r a s ia l aGe e r t z ,s e de ng a nt e o r ip r a k t i k ny a ,me ng e muk a k a n o r a nga hl ia nt r o p o l o g i . i k a me nde ng a rg a b ung a n k a t a : b a hwa p r a k t i k k e s e ha r i a n ma nus i a J e k e r a s a nb e r b a s i si de nt i t a s ,y a ngs e r di b e nt uko l e ht i g aha l :mo da l( c a p i t a l ) ,k ng k a l it e r l i nt a sa da l a hk e k e r a s a nb e r k e b i a s a a n( ha b i t us ) , da nl i ng k ung a n i a s i sa g a ma , g e nde r , e t ni s , da nr a s . Pa ( f i e l d) .J i k ak e t i g a ny as a l i ng me n- b ha l ,me nur uts a y a ,i de nt i t a st i da k duk ung ,ma k aa k a nme mp e r k ua tp r a k t i k da e s e mp i tk e e mp a tha ldia t a s .Buk a ns e s e o r a ngt e r s e b ut .Da l a mr a na kp r a k t i s ,s a hs e t i a po r a ngme mi l i k i b a ny a ki de n s e s e o r a nga k a n“ b e r ha s i l ”j i k adi ap uny a k i t a sy a ngme l e k a tp a dadi r i ny as e l a i n mo da l ,k e b i a s a a n,da nl i ng k ung a ny a ng t e e mp a tha lt e r s e b ut ?Na mak e l ua r g a , me nduk ung o r a ng t e r s e b ut .Mi s a l k a n k e l a se k o no mi ,da nl a i ns e b a g a i ny a da l a m l i ng k ung a n s e k o l a h, s e o r a ng k s a l ny a .Ke k e r a s a nb e r b a s i si de nt i mur i dy a ng “ s uk s e s ”b i a s a ny ab e r a s a l mi a s i de nt i t a sy a ng “ j a r a ng di l i ha t ” da r ik e l ua r g aa k a de mi s ,k e b i a s a a nb e l a -t j a ry a ngb a i k ,s e r t at e ma nda ns e k o l a h i ni l a hy a ng i ng i ns a y as o r o t i ,k huy a ng b a g us p ul a .Ma s a l a hny a ,t i da k s us ny ada l a ml i ng k ung a np e ndi di k a n nl e b i hk hus usl a g ia da l a hy a ngt e r s e muaa na kme mi l i k i k e b i a s a a nda nl i ng - da a didil i ng k ung a ns e k o l a h.Se b ua h k ung a ns e p e r t idia t a s ,da nt i da ks e mua j o nt o h unt uk me mb e r i k a nb a y a ng a n s e k o l a hme mi l i k is i s way a ngs e r a g a m. c da l a h,p e r na hk a ha ndame mp e r ha t i Tul i s a ni nia k a nme mb a ha s ab a g a i ma na a a n de s a i ns a mp ul b uk up e l a j a r a n t e r ny a t ak e k e r a s a nb e r b a s i si de nt i t a st e r k i s was e k o l a hda s a ry a ngdi k e l ua r k a n j a dis e ha r i ha r ididuni as e k o l a h,s e r t a s l e hKe me nt e r i a nPe ndi di k a nDa s a r b a g a i ma na i t u di s e l e s a i k a n de ng a n o
Cat at anAwalTahun k da i ,t n” a uk k a me ne ng a hda nKe b uda y a a nRI ,k e t i k aa mul a nk a k nga a ay p i e v ur s ngdi a way s de s a i ns a mp ulb uk ub a ha s aI ndo ne s i a di i uhs ur l e ,s a k ng a s k i l a rb a k a ab y a s me na mp i l k a ns e o r a ngl a k i l a k ib e k e r j at ,“ b wa a nj utme b e s r e ” . s a l a ab y a u,s a t dik a nt o r ,de ng a nk o mp ut e rdiha da p a n- r ,a a hny da a b hi uma uh g ung ng s a ry ny a ,p a k a i a nk e me j al e ng a np a nj a ngb e r - Buk o r e ut t hi a nk a u, t ai t i r e rc a ng da s iy a ngdi k e na k a nny a .Ap a k a ha nda me nde n? Me a k i r e ng rSuo s e f o nPr a a t a me r a s aj a ng g a lde ng a ng a mb a rt e r s e b ut ?s k r e tp a ng dii a aj y a r a s e ub ur ngg a r o e J us t r u g a mb a r i t u me mua t s ua t ul ,s o nt a i r iI t wa o y t s i h uda hwa s a k e k e r a s a ny a ngo l e hBo ur di e udi s e b ut Ant um, b i Huk g o l o p o r h a l o k e madis a g s e b a g a i“ k e k e r a s a ns i mb o l i k ” . na a k di ndi e ap ny t a a s n, hua a t e ng e mp e t s Buk ub uk u s a y ak e t i k as e k o l a h di i is a g a b e ts ua k r e p n. a a y a da s a rk ur a ngl e b i hb e r de s a i ns a mp ulde -b c r e p e mk e t s i ns a uk h i b e ng l a ur ak r a mi k i a n,s e da ng k a na y a hs a y aa da l a hs e - Sa c e is r ndi e as y a di k i t .Ke mi a l a o r a ng p e da g a ng wi r a s wa s t a .Ar t i ny a ,p ng a me ug hj na r e i s a s ni a g r mo a l f i e l dp e ndi di k a n di I ndo ne s i a ,a t a u SMAs ungda b a g r e at y a me s nDe a ul tdib a de ng a nk a t al a i n“ p e r na k p e r ni k ”y a ng j a us t .Sua k i t s i l na ur s i nul ukme sunt a a dadil i ng k ung a ns e k o l a hdiI ndo ne s i a ,b ug it r e b adi y a ,s r e t mua ndi a k nga a ma s i hha ny al e k a tde ng a ng o l o ng a na t a u s niy i p o l e k i t r ha ua b e u t ti a a das a ap y k e l a sma s y a r a k a tt e r t e nt u,y a i t uk e l a s dik h.Sa a l o k e ns a r o n a k a y a r ukme me ne ng a hk ea t a s .Da l a m p e r s o a l a n me niunt i p o l e k i t r sa i nul h a l e t .Se l a t iNa r de s a i ns a mp ulb uk us a j a ,s t r uk t urp e n- da nha a k i s k e l f e r nme da a p e nk a hk a r e s di di k a nk i t at e l a hme mua t k e k e r a s a nb e r - dr adi y a ns a s i ul tt f a n a s i ul ,t na i mb e b a s i s i de nt i t a s , me s k i p un s i mb o l i k ,k np h da a l o k e as l a p e n tda mua ukdi l a nt a s ,b a g a i ma nade ng a n ha l ha ll a i n s kunt a l o t utdi b e s r e at y a l e k i t r sa i nul y a ngme ny a ng k utp o l ai nt e r a k s ida l a m s ukme aunt nt mi adi y a h o nt o ic r n.Da i a k e g i a t a nb e l a j a r me ng a j a rdis e k o l a h? kl i p o nt a ng nide i p o t ha i al t i tk a p ,da s I b u He nny Sup o l o Si t e p u,k e t ua c a t usdia s a hk o nt o s a t i nt de si i s a b r e Ya y a s a n Ca ha y aGur u,s e b ua ho r g a n- b nb a s a r e k e hwa k a n ,da a nny a di a j e i s a s iy a ngme mi l i k ip e r ha t i a nk e p a dai s u da ik r da a as t i tk a p , i r da a as t i kk da i k e s e j a ht e r a a ng ur uda nk e b e r a g a ma ndi b ng t a ay ug kj a ny a h. a l o k e ns a l i ng k ung a ns e k o l a hdiI ndo ne s i a ,p e r na h k ung k ng i adil ny us hus n, a k di ndi e np a k a me nc e r i t a k a nk e p a das a y at e nt a ngp e nr a c i mb a me k i J i l a k ng i r e ng s a g a l a ma nny ame l a k uk a ns ur v e ik e b e r a g a s ma y a t r e ap t a uk t a m wa ng a a r no a r i ma ndis e b ua hs e k o l a hme ne ng a hp e r - munc k i m p a l ulda f i t k e p s r e m p a l t a madiKa b up a t e n Bo g o r .Bu He nny a .Da h” a l o k e s h“ a l da a ny nha a uk nb a k di b e r s a mat i m wa k t ui t u,b e r t a ny ak e p a da s ndi e p , a y uda b l a i s o h a l da na a k di ndi 15mur i dSMPs e c a r aa c a kde ng a np e r - b h. Pe a l o k e is t r a r e ndi pi a i t e mis a l a t a ny a a n,“ j i k ar uma hi b a da hmudi b a k a r p ngdi a ry a j a l e sb e s o r e ub t ni ,da a nny a o l e ho r a ngy a ngb e r a s a lda r ia g a mal a i n, v dup hi e mk a l duda i
Cat at anAwalTahun n a k ng da e n, s na r a r t ip r o s e sp e ndi di k a na t a ume ne r i ma da mi ng do a n y a a y a nny hua a t e ng e p e ng e t a hua ni t ub e r l a k us e p a nj a nghi dup b m p e t s i ns a da y uda r e p idi g a l a p ,a i s a i ma nus i at e r s e b ut . Se k o l a h, me nj a dis s e r p a kdi da i it r ndi e s a l a hs a t ub a g i a ns a j ada l a mp r o s e sb e l a - ha n. a k i t l e v ino r nda a p i ut j a rma nus i as e p a nj a ngha y a t .I mp l i k a s ak p a ng hme a ul t I a l nde e k diJ i l i ny a ,s e k o l a ht i da kb o l e hdi p a nda ngs e - To s Ci di n:Ga ha c o t t i a s ie g a ab uk mb e b a g a i s a t us a t uny ap us a t p e ng e t a hua ns e y np a k di a aj y a ngs a n, a k nung e r , a c a ab o r a ng i ndi v i du.Ha li ni di k a r e na k a ni t i ukk nunt a v e l e nir m a l nda a k i s k e l f e b a hwamung k i ns a j a( da ns uda hp a s t i ) da ar t i hk i b e l hi b e nl a ny us hus ,k i r ha i r s e o r a ngi ndi v i dume ne r i map e ng e t a hua nk ha e as t i nk a dup hi e ug ng nme i a l e u,s da r ik e l ua r g a ny a ,t e ma nt e ma nny a di dis t uki h.Unt a l o k e k i t k a r ip r o e ngt a s e k i t a rr uma h,da no r a ng o r a ngl a i ndi na nt e nt a r i k mi e np a k ng hame a us r e l i ng k ung a nt e mp a tt i ng g a l ny a . ukb uunt e di ur iBo r da a y a ,s di a j r e ngt a Ce l a k a ny a , me s k i p un I ndo ne s i ag ny ha a l a s ma r e ip l a n a r i k mi e np a k i s k e l s uda hs e l a ma k ur a ng l e b i h 19 t a hun j f e r hame a us r e ab ug k i l nf o ng k a nt e me ng a l a mip r o s e sde mo k r a t i s a s i , di ma na Cl z t t r e d Ge r o f f i h ua b e dis a nj tme k e b e b a s a nda nk e b e r a g a ma ns a ng a tdi u- i a p ngda a iy s a r g e nt i r hi k a ng me t a ma k a n,j us t r us e b e na r ny ame ni mb ul -p uk unt n a t a k nde e ngno a ,y s a t i nt de k a nma s a l a hma s a l a hb a r uy a ngb e r t e n- k si i s a b r e nb a s a r e k e unk ng i idil a mul t a ng a nde ng a nk e b e b a s a nda nk e b e r a g a t kdi a ny a ab ug nej e b a k i l nf o ik na e ng ma ni t us e ndi r i .Se k o l a hy a ngha r us ny ag h. Me a l o k e n s a hwa a nb a k t a r i ny me nj a dit e mp a tb e r t e muny ak e b e r a g a -i zme t r e ,Ge i s a r g e nt m a l dada a r e tb a k a ma nda r ip a r amur i dda ng ur u, j us t r ume -k r a y s uma t ua as k i t e ma a ng s a ty a a ne r a p k a np e r a t ur a nda nk ur i k ul um y a ng k ,dis k i l nf o ik s ndi o . i s a r g e nt i r e ng t i l a b e r s i f a tme ny e r a g a mk a n.Sa y ame mi l i k it as k e r ut me b e s r e k i l nf o hwa k a Sa uda r ay a ngs uda hl a mat i ng g a l di Ka l i - Sa ,b a ny a c a mb a me y nde ni a r a t a t di di a ma nt a n da n ha r us p i nda hk eJ a wa .i j r e kt a ny a b i s a r g t ne Ke t i k as e k o l a hdiJ a wa ,a na kt e r s e b ut t . s a t i n a p i ut ik r hda o nt ha r usme ng i k ut ip e l a j a r a nmua t a nl o k a l Ki o ac j a ls i mb aa t n, Ta ha c o t t b e r up ab a ha s aJ a wa .Sa ng g ur uy a ng c n. To ha c o t t a To t i r e e mo adiTo nny ma me ng e t a huib a hwaa na kt e r s e b utb uk a n c e t nma e nt n,da ha a y uda lb a i s o ns a a s l iJ a wa ,t i dk ame mb e r i k a np e r ha t i a n b ung k ng i il r lda a s a r e a nny ma e ,t i k a z a y k hus us da n ma l a h me ma ng g i lo r a ng y iMi r dada e b r e ngb a u t u.I t ai k i r t ua ny aunt ukme ng a j a r ia na k ny ab e l a j a r y nAme a a s ng a b e k r e ngb a mun de .Na a ny b a ha s a J a wa .I t u a da l a h i l us t r a s i a k i l nf o ik s i hs a l da n a uk t a s adi k e r b a g a i ma nas i s t e ma t a us t r uk t urp e ndi di - mi nme i a il s i n,dis a i k e as g r uwa t i a ,y s k a nda l a mduni as e k o l a hk i t ama s i hb e r - da a t i nt de ui t a ms a l u t a ns a ng ,de e mo s i f a t s t r uk t ur a l f ung s i o na l , di ma na k dTo i umur a t ha a l o . hi s a y a b hKo a l o k e mur i dmur i d me mp e k a j a r ip o l ak e b u- p as l a p e n:k i mp mi e
Cat at anAwalTahun Dual i ng k ung a ns o s i a lb uda y ay a ngb e r b e dai nidi s a t uk a no l e hs a t uk e p a l as e k o l a hy a ngb i j a k , s a t us e k o l a hy a ngb a i k , s e r t as a t up r o s e sb e l a j a ry a ng“ i nda h� . Be t a p ai nda hny ak e t i k ap r o s e sb e l a j a r s a l i ngme ma ha mip e r b e da a nda nb e r b a g i p e ng e t a hua nb a ny a kdi t e r a p k a ndiI ndo ne s i a ,s e b ua hy a ng ne g a r ay a ng t i da k p e r l ub e r ha da p a n de ng a no r a ng da r i ne g a r al a i n unt uk me nj a di b e r b e da , k a r e nas e di k i ts a j ak i t ame l a ng k a h,k i t a s uda hb i s ab e r t e mude ng a no r a ngy a ng b e r b e dade ng a nk i t a ,da l a mha li de nt i t a s . Se k o l a h,me s k i p unme nj a dis a l a hs a t u b a g i a nda r ip r o s e sb e l a j a rs e o r a ngi ndi v i du,i at e t a p me nj a diuns urp e nt i ng da l a m p r o s e st e r s e b ut . Ada r e nt a ng wa k t uy a ng di k hus us k a n unt uk s e s e o r a ngme ng ha b i s k a nwa k t udis e k o l a h. I t ul a hme ng a p ag ur uk i t as e b uts e b a g a i o r a ng t ua k e dua s e l a i no r a ng t ua di r uma h.Ol e hk a r e nai t ul a hs e k o l a hha r us ma mp uk r e a t i fda ni no v a t i fda l a m me nc a r is i s t e m da nme mb a ng unp r o s e sb e l a j a r me ng a j a ry a ng me ng i nt e g r a s i k a n p e r b e da a np e r b e da a n( i de nt i t a s ) ,b uk a n j us t r u me mp e r unc i ng p e r b e da a n p e r b e da a ni t us e hi ng g as a l i ngme nus uk , a t a uj us t r u me mp e r unc i ng s a l a hs a t u unt ukme nump ul k a ny a ngl a i n.Se k o l a h ha r usb i s ame nj a di l i ng k ung a ny a ngk o ndus i fda nb e b a sda r it e r o rk e k e r a s a nb e r b a s ii de nt i t a s .Gur u,t e r ut a mame r e k a y a ngme nda p a tt ug a ss e b a g a iwa l ik e l a s , ha r us b i s a me ng i de nt i f i k a s ik o ndi s i s o s i a lb uda y amur i dny ay a ngp a s t ib e r a ne k ar a g a m,b a i kda l a m ha li de nt i t a s g e nde r , a g a ma , r a s , e t ni s , k e l a se k o no mi , b e k a lp e ng e t a hua n,da ny a ng l a i nny a .
Cat at anAwalTahun
l na o i s di a r nt ma a I ndo ne s i ame r up a k a nNe g a r ay a ngt e r -c g a r e b e kk i a up b k a un up a t a , s a r u, uk di r ida r ig ug us a nk e p ul a ua n,b e r a dadi s ns ma a g a r e b e k i t r e p e uk nt e nb ma a g a r wi l a y a h As i a Te ng g a r a da n me mi l i k ia e b e unk up ,ma ma a g ) ur t ul k ub s n( i a p e r a da b a n s e j a k z a ma nb nl a dup hi e uk k nt e p ha a pt a i t e ndis a p r e hi s t o r i . p e nduduk I ndo ne s i a j ug ay ul munc r e usb r e ngt a . t a k a r a y s n ma da t a ng a t a ub e r mi g r a s ida r ib e r b a g a is a dup hi e h k a r a j e h uda a s ug a j i s a r a hdis e k i t a rI ndo ne s i a . I ndo ne s i ay a ng Ma ne ndo tI a k a r a y s hwa a huib a t e ng me nj a dis a l a hs a t u Ne g a r ak e p ul a ua n b hme a l e ngt a ky a ny a ngme a ay r a g y a ngt e r p a nj a ngda nt e r b e s a rdiduni a ,I nNe a k a up r ame i s ne ndo mo ngk a ny a me nur utp a r aa hl ig e o l o g iha lt e r s e b ut mi muk e j ma e ik a l ini k i l a .Mus da e b da e b r da p a tt e r j a dik a r e nap l a ne tb umit e l a h p e tb a ng a ns sda k e l ud,2005:103) hf me ng a l a mip a l i ng s e di k i te mp a tKa l a As m Ma a l da e( i r a ’ y me s i l a ur t ul k i t mul Gl a c i a l ,y a i t uKa l ag unz ,Ka l aMi nde l , me hwa“ a nb a k a t a ng t ha i l uk me Ka l a Ri s z ,da n Ka l a Wur m .Se j a k a n unt a f i r a e h k a l da i l a e ir a g a b e as y da hul u,I ndo ne s i as uda hme mi l i k is e j a -k uda nb ma a g a r a k ne a e r e nb a dup hi e mk r a hp e r a da b a ny a ngp a nj a nghi ng g as a a tt a l lda a nt me unda sf a a y n Buda ma a g a r i ni ,da r ip e ne mua np e ne mua n ma nus i a ma e b . Ke ” t a k a r a y s name i s ne ndo aI p ur b ahi ng g aha s i lk e b uda y a a nl a i nny a ,y s ng a ib k i l mi ngdi a i g a ab g r ha r e tb a b a i ky a ngb e r wuj udhi ng g at a kb e r wu- j ng a ngs a ay t r diha a i p a t e , t a r a g j ud.Ke hi dup a np a daz a ma np r e hi s t o r ib h ne ua b e a s ny i r di r e s ndi kda i l nf o nk da n ma s i hb e r l a nj uthi ng g aa wa l a wa lb a nt e ngr a y a b ng a y a ui nt ha ng us me r e a b a dhi s t o r is a mp a ie r ak e r a j a a ny a ng i at s ng a ib s a r g e nt a p a r e b e ib r tda j ug ap e r a da b a nny at e r j a didiI ndo ne s i a ma ha i l Di . a ny t a k a r a y s a i s ne ndo didiI a j r me nj a di s umb a ng a nb a g ik e hi dup a n k e ngt a ry a s e usb s a nf o nak e r a nk a k b a ng s aI ndo ne s i ama s ak i niy a ngme m- b b a b e s ngdi a ky a ny a r e ngb a ny a s a r e k p e ng a r uhit e r j a di ny ak e b e r a g a ma ny a ng l e rk o r r e kSARA,t i di a nj me i s ma r o f e r da p a tdi t e muidiI ndo ne s i a . a c s a sp a t i nt de si i s a b a i s ne ndo tI a k a r a Mul t i k ul t ur a l i s meda p a tdi de f i ni s i - a y s ima g a nb ma a nc a g a r e b e hk a ng e t k a ns e b a g a is e b ua hp e ng a k ua nt e r ha da p y ha ng e dupdit nghi a r e a l i t a st e nt a ngk e r a g a ma nb uda y a ,me n- ma n. a a y uda b e nk
Cat at anAwalTahun i r o e nt a ng lde na e k Sa l a hs a t uk a s usk e l a my a ngda p a tdi -p u di a t aa r a nt a r e umb e c e ak ny kha da a ng k a tk e mb a l iunt uk di b a ha sa da l a hk m.Ti a t nghi i mb a ut nur me , a ho ng o sTi ni t s e nt i me ne t ni sy a ngb e r uj ungk r i mi na l i -r pe da ha r e nt ua u t a hs a l a ns a k a up r t a s( Me i1998) ,s e p e r t ik i t ak e t a huiAr ng me a ny i f i a ho ng o s Ti ni t e r e ab i s b a hwak a s usi nime nj a dima s a ma s ak e g -o ne ndo ng I a r n a k b a b e s ,di ) s o p o l o e l a p a ny a ngdi a l a mib a ng s aI ndo ne s i adi ( ls e k i t r m a a l da h, a r ha a l a ngs a iy s a t us r uj ung p e me r i nt a ha n So e ha r t o . Et ni sj na f e r a ak ug a ny di a j r e tt a a ss i l a e Ti o ng ho ame nj a dik o r b a nk r i mi na l i t a s da ar k ng a s a r np mi no o k nge da i mb a l o l e hme r e k ay a ngme ny e b utdi r i ny as e -p nda ha a l a s ma r e da a ap g ng hun1998,hi a b a g a i“ k a um p r i b umi ” .Kr i s i smo ne t e r da kdit i t i l o np wa i t s i r e utp ul ny e dip a y a ngt e r j a didi t a hun1998me nj a dia wa la nj ame ny r hi k ndo ngI a r o ng a r po da t e r j a di ny ak a s us k e k e r a s a n t e r ha da pk ha r e nt a a s a r e k e . a ho ng o sTi ni t e t ni sTi o ng ho a ,b e r a wa lda r ik e t i da k a di - ne e r e ngb a ay i s ng o sTi ni t mie a l a l a np e r l a k ua nt e r ha da pk a um Ti o ng ho a , Ke ngdi a ny a s a r e k nme i nt e ts a b i k aa i s p a dae r ao r deb a r up e me r i nt a ha nSo e - ho ne ndo a diI hun a da t a da p ng a a ha r t ome ng e l ua r k a na t ur a na t ur a ny a ng s sy a nr me i nt e e k s da i ut t b e s r e t e r k e s a n me mo j o k k a nk a um Ti o ng ho a , 1998. wa t i t s i r Pe n a k ma na me e r a ,k di a s e p e r t idi s a r a nk a nny ap e ng g una a nna ma ha j r e at ny us r n a k i a b a ng a me g ng I ndo ne s i ada nt i da k di p e r k e na nk a nny ab n hi a b r o kk a ny a h ua b e nas e r a ak ny nha a me ma k a i Ba ha s aMa nda r i n. Se l a nj ut ny a ,s a i nus ma e ik s i p e r ma s a l a ha ne k o no midit a hun 1998 p n. a da e b r e u l r e ap t i ak i s ne ndo ngI a me nj a di a wa l da r i p e r p e c a ha n r o i a g a b Se e ak g ng n hi a da e b r e ip ma s y a r a k a tI ndo ne s i a ,ma s a l a he k o no mi me t r mia ha ma a i s ne ndo iI g a hl i b e l r e y a ngt e r j a dis a a ti t udi s e r t a ide ng a ns e n- a ,t a ny r a k a r a k e tk a k ng i nt a ng ade r a t i me nt e r ha da pe t ni sTi o ng ho as a l a hs a - me g nne a k a up r niPa a l Ni . s k e l mp o ngk t uny adi s e b a b k a nk a r e naa da ny ak e c e m- ma a ny a muk e j a k lI a g a Tung k nne b ur ua ns o s i a la t a sk e t i mp a ng a ne k o no mi c n Bhi a da l i s a a s l a if a g a b e ns a k di a j y a ngt e r j a dia nt a r ame r e k ay a ngme n j adi ny nha a ng a i p a t e t , a t ma e ns a y o mb e g a ng g a pdi r i ny as e b a g a i“ k a ump r i b umi ” f ns ada r a g hne a e mk a l nda a k i s a t e r p e de ng a ne t ni sTi o ng ho a . nt i udi l r e ap ug j s i r o t s a hi r a c Se . i r ha i r Ke na p aha l di a t a st e r j a di p a daEt ni s hi ha e n s a dup nnBhi a y o mb e as ny ul Ti o ng ho a ? Me nur ut J e mma Pur de y da lmunc wa ia r n a k a t a k tdi a p ,da a k ( da l a m a r t i k e ls o l o p o s ) , di k a r e na k a n ne lI a g a Tung k i r da a ny hme a l e at i s ne j ug aa da ny ap e r b e da a nk ul t ur a l da n ma ndo tI a k a r a y s . a i s ne ndo dadiI nga a a g a may a ngs a ng a tt a mp a k ,Pur de yme n- k ny a muk e j ma e a k lI a g a Tung k nne g a i t k a ns i t ua s imi no r i t a se t ni sTi o ng ho a Se n Bhi a y o mb uh ur l e rs a g na a r a j a l e de ng a np e r s o a l a ni de o l o g ina s i o na l i s me me np a k i r e mb ng t me a p a da i s ne da ndi hub ung k a nde ng a nt e o r imi no r i t a s ma ndo tI a k a r a y s
Cat at anAwalTahun un ng a mb n me ua uj it ha y a t idi r ib a hwame r e k ahi dups e c a r al r n da a s nda a ut r e ngb a ay i s ne ndo kI i b e r da mp i ng a ns e b a g a is a t ub a ng s a ,s a t u ne l ub p aRe r a g p na e g e is ndung i l me t a na ha i r , s a t ub a ha s ada ns a t ut uj ua nna -j uk “ n unt ua h a ump uht ur l e ns ada i s s i o na l( Sump a h Pe muda )de ng a nt e r - Ba ne ndo aI s ng n a uk j ma ukme nunt ada c i p t a ny as e b ua h ma s y a r a k a ty a ng a di l da i s ne ndo hI a r n a k s da r e nc da nma k murb e r da s a r k a np a nc a s i l as e b a -k n umum, me a a r e ht a j e s e k a l utme k ni ,da a s g a is a t us a t uny aa s a s da np e do ma nk ng a nb a dup hi e r e ng b a ay n duni a b i t ut a mada l a mk e hi dup a nb e r b a ng s ada ns r e t e nk a k na a n a i ma da r e n, p a a k de r b e r ne g a r a. me e n k a k r a s da n ida a l ,ni ” l a i s o ns a l di Se l a i n me ng g una k a n Bhi nne k aa a e nk dida a b di a nj nme a mudi e nik Tung g a lI k a ,Pa nc a s i l ada nUUD 1945 no ai y uda mab r a s ng a b r e nb a dup hi e j ug ame nj a dida s a rda l a m me nj e l a s k a np ik g a nb ma do e a s ng a i b a g a b e a s r mul t i k ul t ur a l i s mediI ndo ne s i ada nk e - da a g ne r e n b u t ai r a nt me e ,s a i s ne b uda y a a nna s i o na lda l a mk e hi dup a nb e r - ma ndo tI a k a r a y s p a t e at ug aj i s ne ndo meI b a ng s ada nb e r ne g a r a , .Da l a mk a i t a nny a mul s i l a ur t ul k i t e ng b a sy ni t ne a a y de ng a nmul t i k ul t ur a l i s meduas i l ada r i di uda b e ,k i a g r ha ng a mb e k r e nb uida k a Pa nc a s i l as e c a r ag a mb l a ngme ny a t a k a n r p di a t e mt a g a na ndima ma a nz ha a me l a l uis i l ap e r t a mab a hwani l a iKe t u- me ub r e ip ut k i ng r e usb r e nt a a y uda b e ha na nYa ngma haEs ame mb e r i k a nk e b e -k hwak a hub a at t i ng a sy ni t ne a a y uda b e lk b a s a nk e p a da p e me l uk a g a ma s e s ua i di i s ,ha a k mi na t e s aa y a k r e mp tme a p de ng a n k e y a k i na nny a , t i da k a da b nida mi a g a r e a. i s ne ndo aI s ng a ab y p a k s a a n, s a l i ngme ng ho r ma t ia nt a rp e me -a uda b l a i s o ts e s e b e ns a k s a l e j hdi uda l uka g a mada nb e k e r j a s a ma ,s e me nt a r a Ni ngs a iy a l ni i a l wa i mj a l nda a mk na a t i t uni l a is i l ak e t i g ay a i t up e r s a t ua nI ndo -l udi l r e ,p a umny na r e l o st a s ia g ng i ungt ne s i ame nj a dimo da lda s a rb a g it e r wu- unt unj nj ukme n a da e b r e i p p da ha ng j udny ana s i o na l i s me ,p e r b e da a n da l a m s m me a l da i i r nada me no e uf t ua ts k e hi dup a nma s y a r a k a tda nb a ng s ay a ng de ha i l nme a ng k e nt o nk ngda nda a b e r up ak e b uda y a a n, b a ha s a , a da t , a g a ma ,b udutp is a g a b r e k e p e r c a y a a n,s uk u,e t ni sda nl a i nl a i n s . a ny a t i ik r m di i a l k ng ume l t i da kb o l e hme nj a dib i a ngp e r t e nt a ng a n, r e kp da Ti a ny r na e b e s , ” umi b i r p p e r s e l i s i ha nda np e r mus uha n( Sudha r t o ,s ng“ a r o e is a g a b e numiI b i r ip a g a b e uts b 2011). e s ngdi a ay p a i s h, a r a j iSe r tda ha i l lme Pa r ap e r i nt i sk e me r de k a a nda np e n- do ha da a ?p a i s ne ub e ik a g a b r e hb e l o r e di r ib a ng s at e l a hme ne t a p k a nPa nc a s i l a I mp ame i s ne ndo a g ng ihi r o t s hi e r np ma a s e b a g a ida s a rne g a r ay a ngj ug ab e r a r t i da iz r nda a a y i r lda a s a r e ng b a iy r o t ni l a ib uda y ana s i o na l ,UUD1945s e b a - a s d hi a b a da b e s r e ap ny da ,a i t r e p e g a ino r mab uda y ana s i o na l , da nni l a ida n b uks nt e ib a g a b r e ub e wak a mb e ap s ng a no r mak e b uda y a a nna s i o na li nime nj a di b b a s ng a nb a r a
Cat at anAwalTahun da y a a nna s i o na lI ndo ne s i ada l a mk e hi dup a nb e r b a ng s ada nb e r ne g a r as a a ti ni a da l a hp a das a a te r ak e r a j a a ndiI ndo ne s i ay a ngp a das a a ti t ume r e k ab e r i nt e r a k s i da nb e r hub ung a nda r is e g a l ap e nj ur uk e r a j a a nl a i ndil ua rwi l a y a hI ndo ne s i as a a t i ni . k a t a k a nb a hwama s y a r a k a tI ndo ne s i ab e r a s a lda r ib e r b a g a ip e nj ur uduni a , Da p a tdi s i a p a p unb o l e hme nj a dib a g i a nda r iI ndo ne s i a . Sa l a hs a t uny a , de ng a nc a r ame nj a di wa r g ane g a r aI ndo ne s i ay a ngc i nt ada ma it a np ame ng umb a rt e r o rk e k e r a s a ns e r t a me nj unj ungt i ng g it o l e r a ns i .Ke ma j e muk a ny a nga dadiI ndo ne s i ab uk a nl a g idi j a di k a ns e b a g a ia nc a ma nt a p ia nug e r a h,s e ma k i numurI ndo ne s i ab e r t a mb a hs e ma k i nk i t ada p a tb e r p i k i rde wa s aunt uka p ab e r k o nf l i kha ny ak a r e nap e r b e da a n b uda y a ?Buda y at i da ka day a ngs a l a h,y a ngs a l a hha ny ama nus i a ny ay a ngt i da k da p a tme ma nda ngb uda y at e r s e b utda r is udutp a nda ngb uda y ai t us e ndi r i .
Cat at anAwalTahun Ko mi s i Na s i o na l Ha k As a s i Ma nus i a ( Ko mna sHAM)me l a l uiLa p o r a nKi ne r j a LKI Pt a hun2015me ny e b ut k a ns a l a hs a t u a k i b a tda r ik e r us uha nMe i1998y a i t up e r e mp ua n e t ni s Ti o ng ho a me ng a l a mi k e k e r a s a ns e k s ua l .Pe l a ng g a r a nha ka s a s i ma nus i at e r s e b utme l a hi r k a nb e r b a g a it unt ut a nda r ima s y a r a k a ts i p i ls e hi ng g ap e me r i nt a hme r o mb a kb e b e r a p ak e b i j a k a n.Di s k r i mi na s it e r ha da pe t ni sTi o ng ho at i da k b e r he nt is a mp a it r a g e diMe i1998 s e r t a p e mb a nt a i a n diKa l i ma nt a n Ba r a tp a da 1967.Se t e l a hr e f o r ma s i ,k e s e nj a ng a nk e s e t a r a a ni nit e r j a dida l a mb e nt uks e nt i me n ne g a t i fy a ng b e r uj ung p a dadi s k r i mi na s i s e c a r ap s i k i shi ng g at e r e ng g ut ny aha k ha k me r e k a . Ba da n Pe r e nc a na a n Pe mb a ng una n Na s i o na l( Ba p p e na s ) me ny a t a k a n b a hwa da l a m ha lp e nc a t a t a ns i p i lma s i ha dap e mb e da a np e ng g o l o ng a nb a g io r a ngk e t ur una n e t ni sTi o ng ho a .Me r e k ame me r l uk a np e ne g a s a nk e mb a l is e b a g a iwa r g ane g a r aI ndo ne s i ade ng a ns ur a tb uk t ik e wa r g a ne g a r a a n RI( SBKRI )wa l a up unda l a ma k t ak e l a hi r a nny at e l a ht e r c a nt um s e b a g a i wa r g a ne g a r aI ndo ne s i a . Ke r a nc ua ni ni me ni mb ul k a ndi s k r i mi na s ik a r e nak e t i da k a di l a ny a ng di t e r i ma b e r up a p e mb e da a n p e r i l a k u ( Ba p p e na s . g o . i d) . Di s k r i mi na s it e r ha da pe t ni sTi o ng ho a j ug at e r j a didis e k t o ra g r a r i a .Hi ng g at a hun 2015ma s y a r a k a tTi o ng ho adiYo g y a k a r t a b e l um me nda p a t k a nha ka t a sk e p e mi l i k a n t a na hny a .St a t ushuk um k e p e mi l i k a nt a na h me r e k aha ny as e b a g a iha kg unaus a ha .Pa da ha l ,k e b i j a k a ny a ngme ng a ndunguns ur di s k r i mi na s ii nida p a tme ng ha mb a tp e m-
b a ng una n da e r a h t e r s e b ut ( Fa i z , Ko mna s ha m. g o . i d) . ny e b ut k a nb a hwa p e Ta mma k a me ny e b a bk r i s i si nt e g r a s ie t ni sTi o ng ho a diI ndo ne s i adi a nt a r a ny ak a r e na“ Ke b i j a k a np o l i t i kp e me r i nt a hy a ngl e b i h me ng a r a hk a ne t ni sTi o ng ho ak ea r a h e k o no mida r i p a dap o l i t i kda nb uda y a . Ha li nit e l a hme l a hi r k a np e me ob a hwa e t ni s Ti o ng ho as e b a g a is a p ip e r a h s e c a r ae k o no mida nk a mb i ng hi t a m da l a mk o nt e k sp o l i t i kk a r e name r e k a s e l a l ume nj a dik o r b a np o l i t i k . ”( Al i , 2016) . Se l a i ni t u, Co p p e l( 1976) me ny a t a k a nk e nda l as e j a r a hme nj a di a l a s a ns ul i t ny a me ne r i ma k e ha di r a n o ng ho a .Er ak o l o ni a l ma s y a r a k a tTi i s a s iBe l a ndab e r p e r a np e nt i ngda l a m p e mb e nt uk a ns e nt i me na nt i Ti o ng ho a dima s as e k a r a ng ,l a l ui ame na mb a hk a nb a hwa“ TheDut c hc r e a t e ds t r i c t c l a s sb o unda r i e s , b a s e do nt he i rr a c i a l i z e dp o l i c y . ”( Ki o ngTo ng ,2010) . Me nur utFe r na ndo ( 1992)Be -
Cat at anAwalTahun
Fr e e dma n( 2003)me ny a t a k a nt e j a di p e ma k s a a na s i mi l a s ida ni de nt i f i k a s i di r is e b a g a ib uk a np r i b umio l e hSo e ha r t op a dama s y a r a k a tTi o ng ho a .Di e r as e k a r a ng , a daup a y ak e l o mp o kt e r t e nt uy a ngt i da ki ng i nmi no r i t a sme nj a dib a g i a nda r ip e me r i nt a ha n,s e p e r t i p a dak a s usBa s uk iTj a ha j aPur na ma . Se l a i nf a k t o ra g a ma , g o l o ng a nt e r t e nt u me ny e r a ng Ba s uk i de ng a ns e j a r a h k e l a me t ni s Ti o ng ho a diI ndo ne s i a ( Cy nt hi aLo v a ,Li p ut a n6. c o m) .Se l a i n i t u,ma s i hb a ny a kk a s us p e r l a k ua n t i da ka di lp a dao r a ngTi o ng ho adib e r b a g a ida e r a h, t e r ma s uky a ngb e l umdi l a p o r k a n. Se nt i me na nt i Ti o ng ho as e ma k i nme ng a k a rde ng a na da ny ap e ng a l i ha ni s udi me di as o s i a ly a ngdi l a k uk a no l e he l i t ma up ung o l o ng a nt e r t e nt uunt ukme nc a p a is ua t ut uj ua n.Ma s y a r a k a tp e ng g uname di as o s i a ly a ngb e l um me mi l i k if i l t e rt e r ha da pi nf o r ma s iy a ngdi t e r i ma ny ap unme ne l a nme nt a hme nt a h p r o p a g a ndaa nt i Ti o ng ho ai ni .Se p e r t i p a dae r ak o l o ni a l ,a l a s a ny a ngme l a t a r b e l a k a ng is e k a ta nt a r ama s y a r a k a tI ndo ne s i a de ng a n o r a ng Ti o ng ho a a da l a h k e p e dul i a nt e r ha da pe t ni s ma s i ng ma s i ngma up unna s i o na l i s me s e b a g a ip r i b umi . Pa da ha l , Sus a n Bl a c k b ur n da l a mb uk uny a“ J a k a r t a : Se j a r a h 400 Ta hun� me nul i s k a n b a hwama s y a r a k a tTi o ng ho at e l a ha da diI ndo ne s i as e b e l um Be l a ndada t a ng ( Ar ma nDha ni ,Ti r t o . i d) . Ur g e ns iunt ukme ng he nt i k a ns e nt i me na nt i Ti o ng ho adi da s a r k a np a da
Cat at anAwalTahun k e p e mi l i k a nha k ha ks e t i a po r a ngs e b a g a i ma nus i a .Di s k r i mi na s ib e r up as e nt i me ni ni t e l a hme nc e de r a ip e r s a t ua nda nk e s a t ua n b a ng s a , da nt i da kj a r a ngme ni mb ul k a nk o nf l i kb e r b a s i si de nt i t a se t ni s .Se nt i me na nt i Ti o ng ho a da p a t me nj a di t e r o r b a g i ma s y a r a k a tTi o ng ho as e ndi r i ,s e r t ab i s a me ng g o y a hk a ni nt e g r a s is e b a g a is e s a ma ma s y a r a k a tI ndo ne s i a . Et ni sTi o ng ho as e b a g a ik a umma r g i na l me mi l i k iha k ha ky a ng s a mada ns e t a r a de ng a nk a um ma y o r i t a s .Ti da ks e ha r us ny a a da k o ns e pp r i b umi da n no np r i b umi , k a r e nas e muama nus i adiI ndo ne s i ab a hk a n s e l ur uhduni ap a daha k i k a t ny ab e r a s a lda r i ne ne kmo y a ngy a ngs a ma ,y a i t uda r iAf r i k a ( J ur ma i n,Ki l g o r e ,& Tr e v a t ha n,2010) . Ma k ada r ii t u,p e r l ua daup a y ada r ip e me r i nt a h b e s e r t ak e i k ut s e r t a a n ma s y a r a k a t da l a m me nc i p t a k a nk o ndi s iy a nga di lda n ha r mo ni sda l a mb e r b a ng s ada nb e r ne g a r a . Up a y ay a ng da p a t di l a k uk a no l e h p e me r i nt a hdi a nt a r a ny ade ng a nme l a k uk a n p e nde k a t a nk e b uda y a a np a dama s y a r a k a t Ti o ng ho a .Se l a i ni t u,s o s i a l i s a s ij ug aha r us g e nc a rdi l a k uk a na g a rma s y a r a k a tme ng e t a huida n me ma ha mif a k t as e j a r a hy a ng s e s ung g uhny at e r k a i te t ni sTi o ng ho adiI ndo ne s i a .Ke s a l a hp a ha ma ny a ngt e r j a dis a a t i nime nunj uk a nb a hwas o s i a l i s a s ip e me r i nt a hs e l a mai nib e l um b e r ha s i lme ng ua t k a n p e r s a t ua nda nk e s a t ua nb a ng s a ,di t a mb a h l a g ide ng a no k numo k num t e r t e nt uy a ng j ug ag e nc a rme ng g una k a np e r b e da a nr a s i a l i nis e b a g a is e nj a t aunt ukme me c a hb e l a h I ndo ne s i a .
Re s e ns iFi l m danBuku
Se t i a p o r a ng me mi l i k ii de nt i t a s ny a ma s i ng ma s i ng .Sa l a hs a t uny aa da l a h i de nt i t a ss e b a g a iwa r g ane g a r a .Na mun ha li nit i da kb e r l a k ub a g iVi k t o rNa v o r s k i ,s e o r a ng wa r g a ne g a r aa s a lKr a k o z hi a( s a l a hs a t u wi l a y a h diEr o p a Ti mur )y a ng di p e r a nk a no l e h To m Ha nk s .Sa a tne g a r a ny as e da ng me ng a l a mik ude t a mi l i t e r ,Vi k t o rs e da ng b e r a da da l a m p e r j a l a na nny a me nuj u Ame r i k aSe r i k a t . I ab e r ni a t p e r g i k eNe w Yo r k unt uk me me nuhij a nj i ny ap a da s a ng a y a h.Se s a mp a i ny a diAme r i k a Se r i k a t ,t e r j a dip e mi da ha nk e k ua s a a ndi ne g a r a ny a , da nNe g a r aKr a k o z hi adi a ng g a ps uda ht i da ka dal a g i .Se da ng k a n ne g a r ay a ng b a r ub e l um di a k uio l e h Ame r i k aSe r i k a ts e hi ng g aVi k t o rdi a ng g a pt i da kme mi l i k ik e wa r g a ne g a r a a n.I a
j ug at i da k da p a tk e l ua rda r ib a nda r a k a r e na p a s p o rl a ma ny a di t o l a kk a r e na s uda ht i da kb e r l a k ul a g i .Ti ng g a ls e l a ma b e r b ul a nb ul a ndiGa t e67—s e b ua hr ua ng a nt a kt e r p a k a i di Ba nda r aJ FK Ame r i k a Se r i k a t —me mb ua t Vi k t o r b a ny a kme mp e l a j a r iha l ha lb a r u.Mul a i da r ib e l a j a rb e r b a ha s ai ng g r i s ,me nc a r i p e k e r j a a n dida l a mb a nda r a ,me mb ua t p e r k a k a s ,me nda p a t k a nma k a na ng r a t i s , da nl a i ns e b a g a i ny a .I aj ug ab e r t e mu de ng a no r a ng o r a ngb a r us e p e r t iAme l l i a ( Cha t e r i neZe t a J o ne s ) ,s e o r a ngp r a mug a r i ;Mr .Di x o n( St a nl e yTuc c i ) ,k e p a l a k e a ma na nb a nda r a ;Gup t a( Kuma rPa l l a na ) ,p e t ug a sk e b e r s i ha n;Enr i queCr uz ( Di e g o Luna ) ,p e t ug a sp e ng a nt a rma k a na n;J o eMul r o y( ChiMc Br i de ) ,p e t ug a sb a r a ng .
Re s e ns iFi l m danBuku Sa l a hs a t us c e ney a ngme na r i ka da l a hk e t i k aVi k t o rde ng a ns e ng a j ab e r b o ho ng k e p a daMr .Di x o nde mime no l o ngo r a ngRus i ay a ngme mb a wao b a t o b a t a nt a np a do k ume ny a ngl e ng k a p .Pa da ha lVi k t o rt i da kp e r na hb e r t e muda nk e na lde ng a n o r a ngRus i at e r s e b ut .Or a ngRus i ai t up uns a ng a tb e r t e r i mak a s i hk e p a daVi k t o r hi ng g ame me l uk ny as a mb i lme na ng i s . Da l a mha li ni , r up a ny aVi k t o rme mi l i k ik e s a ma a ni de nt i t a sde ng a no r a ngRus i at e r s e b ut ,y a k nik e dua ny ame r up a k a no r a ng Er o p aTi mur .Pe r s o a l a ni de nt i t a ss a ng a tj e l a st e r l i ha tda l a ms c e net e r s e b ut .Fi l mi ni s e di k i tb a ny a kt e l a hme mb e r i k a nk i t ap e ng e t a hua nb a r ume ng e na ip e r s o a l a ni de nt i t a sda l a me r ag l o b a ly a ngna mp a k ny as e ma k i nk o mp l e k s .To k o hVi k t o rda l a mf i l m p unme ng a j a r k a nk i t aunt ukme ne r i mada nme ni k ma t ik e hi dup a ni t us e ndi r i ,t e t a p i dis i s il a i nk i t aj ug adi a j a r k a nunt ukb e r us a hak e l ua rda r ik e t e r b a t a s a ny a nga da de ng a nb e r a nime nc o b aha l ha ly a ngb a r u.
Ba g a i ma naj i k ar a s a ny adi r i mut a kdi a k ui ?At a ut i da k c uk upr a s a ny aha ny a‘ di a k ui ’s a j a ? ,Br a hma nt oAni ndi t oda nRi eYa nt ime nc o b ame ng g a mb a r k a nha lt e r s e b utda l a mt o k o h Ni ndhi t aI r a niNa dy a s a r i ,s e o r a ng s i s wab e r p r e s t a s ida ns e l a l ume nj a dil a ng g a na np e r i ng k a ts a t udik e l a s .Rup a ny aha lt e r s e b utt i da kme mb ua t Na dy ame r a s ab a hwadi r i ny adi a k ui .Me nur ut ny a ,i a t i da kc uk updi a k ui ,t e r ut a madida l a mk e l ua r g a ny a .I a me r a s aa di k ny a ,Al f i a niCi t r aVi dy a s a r is e l a l ul e b i h ung g uldi s b a ndi ngdi r i ny a .Ha li nit ur utdi a k uio l e h k e duao r a ngt ua ny a ,t e r ut a mas a ngi b uy a ngs e l a l u me mb a ndi ng k a ndi r i ny ade ng a ns a nga di k .Pa daa k hi r ny aNa dy ame nc o b ame nc a r ip e ng a k ua ndi r il e wa t s e b ua ha j a ngPe mi l i ha nSi s waTe l a da nSe Ba ndung Ra y a . Pa dap r o s e s ny a , i ame l e wa t ib a ny a kp e r i s t i way a ng me l i b a t k a n“ e ne r g yp ut i h” ,y a k nik e i s t i me wa a ny a ng di mi l i k i ny aunt ukme ny e r a pda nme wa r i s ii l muda r is e s e o r a ng . Rup a ny aa mb i s i ny as a a ti t ub uk a nha ny ai ng i n me na ngda l a ma j a ngt e r s e b ut ,t e t a p ii aj ug ai ng i nme n-
Re s e ns iFi l m danBuku j a dis a s t r a wa nda nme ng hi dup k a nk e mb a l is a s t r as unday a ngs e ma k i nha r is e ma k i n me muda r . Ke i ng i na nny aunt ukdi a k uida nme nj a dis i g ni f i k a nme mb ua t ny ab ut ada n me l a k uk a na k s ie k s t r e mk e p a dab e b e r a p as a s t r a wa ny a ngme nj a dina r a s umb e r ny a , y a k nime mb unuhp a r as a s t r a wa ni t uunt ukme ndo r o ngmunc ul ny a‘ e ne r g ip ut i h’ . Na dy at e r l a l ua mb i s i usda nt e r f o k usp a dat uj ua nut a ma ny a‘ me nj a di k a ndi r i ny ab e r s i na rk e mb a l is e t e l a hl a mas i na r ny ame muda r ’ .“ Me mb a nt i ngt ul a ngs a mp a ir e muk p undi ar e l ade mis e b ua hp e ng a k ua nb a hwadi r i ny as i g ni f i k a n”( Ani ndi t o& Ya nt i , 2010: 11) .Ra s aa mb i s i usNa dy aunt ukme nj a dis e o r a ngs a s t r a wa ns e ma k i nme nj a di j a dis e t e l a hi at i da kl ul usda l a m uj i a nna s i o na l .Na munr up a ny anur a ni ny at e l a h l a mama t i .Wa l a up unp a daa k hi r ny ai adi a k uida nme nj a dis e s e o r a ngno v e l i ss a s t r a s unda ,i at i da kb i a sl a r ida r ik e ny a t a a nb a hwai at e l a hme l a k uk a nha l ha ly a ngt i da k s e p a nt a s ny ai al a k uk a n.Ki s a hNa dy adi t ut upde ng a na k hi ry a ng‘ t r a g i s ’o l e hBr a hma nt oda nRi eYa nt i . No v e lSa t i nMe r a hme mb e r i k a ns udutp a nda ngy a ngb e r b e daunt ukme nj e l a s k a n b a hwab a g is e b a g i a no r a ng ,p e ng a k ua nj a uhl e b i hp e nt i ngdi s b a ndi nga p a p un. No v e li nis e c a r at i da kl a ng s ungme mb a wak i t aunt ukme ma ha mij a l a np i k i r a n‘ s e b a g i a no r a ng ’t e r s e b ut . Me ng a j a r k a nk i t aunt ukt e t a pb e r a mb i s i na munt e t a pme me r ha t i k a nha l ha ll a i ny a ngk i r a ny at i da kme r ug i k a no r a ngl a i n. Se l a i ni t u, no v e li nij ug a c uk upme mb e r i k a ng a mb a r a nme ng e na ie k s i s t e ns ik e b uda y a a nda ns a s t r as undadi e r ag l o b a l .
Eve nt
Pr a s a r a s e ha nJ KAIme r up a k a na g e nda na s i o na ly a ng di l a k s a na k a n dua t a hun s e k a l i o l e h J a r i ng a n Ke k e r a b a t a n Ant r o p o l o g i I ndo ne s i aunt uks e l ur uhuni v e r s i t a sy a ng t e r g a b ung di da l a mny a .Te r da p a t17uni v e r s i t a sdiI ndo ne s i ay a ng t e r g a b ung da l a m J a r i ng a n Ke k e r a b a t a n Ant r o p o l o g i me nj a dit ua nr uma hp a da r i f a n l o k a l di Ta b a na n. I ndo ne s i a da n di unda ng Pr a s a r a s e ha n, di ma na Pe ng i s is e mi na rs e l a nj ut ny a unt uk b e r p a r t i s i p a s ida l a m a g e ndab e s a rda l a mk e g i a -a da l a h Pr o f . Dr . A. A. a g e ndai ni , y a i t uUni v e r s i t a st a n Pr a Sa r a s e ha n i niNg ur a h Ano m Kumb a r a , Ma l i k us s a l e h, Uni v e r s i t a sa da l a hs e mi na r na s i o na l ,M. A.( Do s e n Ant r o p o l o g i Suma t e r aUt a r a ,Uni v e r s i t a sp e ne l i t i a n, s e r t ae v a l ua s iUnud) ,y a ng me nj e l a s k a n Anda l a s ,Uni v e r s i t a sI ndo -p a r uht a hunda r ik e p e ng r u- me ng e na imul t i k ul t ur a l i s me ne s i a ,Uni v e r s i t a sPa dj a j a -s a n Se k e r t a r i s J e nde r a lda n p e r a n a nt r o p o l o g i r a n, Uni v e r s i t a s Ga dj a h J KAIy a ng s e da ng me n- da l a mme ng ha r g a i mul t i k ul Ma da , Uni v e r s i t a s Ai r -j a b a t .Ac a r ai nib e r l a ng -t ur a l i s mei t us e ndi r i .Se l a i n l a ng g a ,Uni v e r s i t a sBr a wi s ungda r it a ng g a l15–21 i t u, t e r da p a tp e mb e k a l a np e j a y a , Uni v e r s i t a s Di p o n- No v e mb e r2017. ne l i t i a ny a ngdi i s io l e hDr . e g o r o ,Uni v e r s i t a sUda y a na , Pa da s e mi na rna s i o na l ,Pi nk ySa p t a nda r iEP,Dr a , Uni v e r s i t a s Ha s a nuddi n, di i s io l e hNiPut uEk aWi r - M. A.( Do s e n Ant r o p o l o g i Uni v e r s i t a sTa dul a k o ,Uni -y a s t ut i( Bup a t i Ta b a na n) Uni v e r s i t a sAi r l a ng g a )y a ng v e r s i t a sHa l uOl e o ,Uni v e r -s e b a g a ik e y no t es p e a k e r me mb e r i k a n g a mb a r a n s i t a sSa m Ra t ul a ng i ,Uni -y a ng me mb e r i k a n g a m- umum me ng e na it e ma t e ma v e r s i t a sKha i r un,Uni v e r s i b a r a ns e c a r aumumme ng e -a nt r o p o l o g iy a ng a k t ua l , t a sTa nj ungPur a ,da nUni - na ini l a ik e b hi ne k a a nda ns e r t a Dr .Pur wa di So e r i v e r s i t a sCe ndr a wa s i h.Pa da t di r e dj a , M. Hum ( Do s e n o l e r a ns iy a nga dadiI ndo -a t a hun i ni , Uni v e r s i t a s ne r o p o l o g i Unud) ,y a ng s i a ,s e r t a me mb e r i k a n Ant Uda y a na di p e r c a y a unt uk g a mb a r a nme ng e na ik e a r i - me nj e l a s k a nme ng e na ip e n-
Eve nt e r a p a nme t o dee t no g r a f iv i s ua lda l a ml a t i ha np e ne l i t i a nl a p a ng a n.Pa dat a ng g a l16 No v e mb e r ,s e mua de l e g a s ib e r a ng k a t me nuj uDe s aCa ndi k uni ng , Ta b a na n, unt uk me l a k uk a np e ne l i t i a n. Pe ne l i t i a ni nidi l a k uk a n de ng a n me me c a hk e l o mp o kde l e g a s i da r is e t i a p uni v e r s i t a s da l a m k e l o mp o k y a ng b e r b e da b e da .De l e g a s iUni v e r s i t a s I ndo ne s i at e r s e b a rda l a m dua k e l o mp o k y a ngb e r b e da ,de ng a nl a t a rp e ne l i t i a ny a ng b e r b e dap ul a ,y a i t us a t uk e l o mp o kme l a k uk a np e ne l i t i a ndiPur aUl unDa nuBe r a t a n s e r t as a t uk e l o mp o kme l a k uk a np e ne l i t i a n diPur aTi r t aMa mp e h.Pe ne l i t i a nde l e g a s i Uni v e r s i t a sI ndo ne s i ame ng e na ip a r i wi s a t a dik e duap ur at e r s e b ut .s e t e l a hme l a k uk a n t i g aha r ip e ne l i t i a n,s e t i a pk e l o mp o kha r us me mb ua ta r t i k e lme ng e na ip e r t a ny a a np e ne l i t i a ny a ngt e l a hdi j a wa bde ng a nt ur unk e l a p a ng a n.Ha s i lda r ip e ne l i t i a nk e mudi a n di b ua tme nj a dis e b ua ha r t i k e lda ndip r e s e nt a s i k a ndide p a ns e muade l e g a s iy a ng ha di r .Pe ne l i t i a nde l e g a s idi s e l i ng ide ng a n f o r umf o r umna s i o na l y a ngme mb a ha sme ng e na ie v a l ua s ik e p e ng ur us a np a das e t i a p ma l a m ha r i ny a . Fo r umf o r um t e r s e b ut me mb a ha sa p ay a ngme nj a di ma s a l a hda l a m k e p e ng ur us a n,s e r t ame mb a ha sp e r s i a p a n me nuj uSa r a s e ha ny a nga k a ndi l a k s a na k a n p a dat a hun2018diUni v e r s i t a sKha i r un, Te r na t e . Ke g i a t a n Pr a s a r a s e ha n i ni b uk a n ha ny ame nj a dia j a ngunt ukb e r l a t i hp e ne l i t i a nunt uks e l ur uhde l e g a s i ,t a p ie s e ns ida r i k e g i a t a ni nia da l a hb e r k ump ul ,b e r k e na l a n, me mb ua tj a r i ng a n,s e r t as ha r i ng k e p a da de l e g a s ida r is e t i a puni v e r s i t a sy a ngme mi l i k ik e b uda y a a ny a ngb e r b e da .Ke g i a t a ni ni me r up a k a ns a l a hs a t up e mb e l a j a r a nunt uk
p a r ade l e g a s ime ng e na ia p ay a ngt e l a h di b a ha sda l a mk e l a sk ul i a h me ng e na i p l ur a l i s me ,t e t a p ib a g a i ma name ng i mp l e me nt a s i k a nny a da l a m duni a ny a t a . Be r k ump ul ny ak a mi , ma ha s i s wa a nt r o p o l o g ida r is e l ur uh I ndo ne s i a ,j ug a da p a tme mb ua tk a mime l a k uk a nr e f l e k s i me ng e na ia p ay a ngt e l a hk a mil a k uk a ndi k a mp us ,me mb a g i ny ade ng a nma ha s i s wa a nt r o p o l o g il a i nde ng a nl a t a rk e b uda y a a n y a ng b e r b e da .Ka mij ug a me l a k uk a n b a ny a ks e s is ha r i ng me ng e na ii ni s i a s i da nc a r a c a r ay a ngk a mil a k uk a nunt uk me ng e na l k a na nt r o p o l o g ip a dal i ng k ung a nk a mi . Ke g i a t a ni nib e r da mp a kp o s i t i f unt uk hub ung a nk a mis e b a g a is e b ua h di v i s i ,k a r e nak a mime nj a dil e b i hde k a t da nl e b i hme ma ha mis a t us a mal a i nny a . Ha li nis e j a l a nde ng a nhub ung a nk a mi de ng a ns e l ur uh de l e g a s ida r iuni v e r s i t a s uni v e r s i t a s di s e l ur uh I ndo ne s i a k a r e nak a mit e r usme nj a l i n hub ung a n de ng a ns e t i a p de l e g a s ime l a l uime di a s o s i a ls e t e l a ha c a r ai nis e l e s a i .
Eve nt
ME RA Y A K A NK RE A T I VI T A SMA HA S I S WA
Eve nt
l a p a ng a n.Dr .Al i ej ug a b a ny a kme nc e r i t a k a np e ng a l a ma ndi r i ny adiduni a p e ne l i t i a ns o s i a lb uda y a , k hus us ny a a nt r o p o l o g i , l e b i hk hus usl a g ime ng g una k a n me t o de e t no g r a f i , mul a i da r i me mb e r i k a n t i p sda nt r i kda l a mme l a l uk a np e ng a ma t a nt e r l i b a t , wa wa nc a r a me nda l a m, hi ng g ab e r b a g ip e ng a l a ma na t a uc e r i t ay a nge k s r e m s e l a ma me l a k uk a n ha s i s waAnt r o p o l o g iUIt 9No v e mb e r2017,Pa ni t i a ma e ne l i t i a ne t no g r a f it e r s e ng k a t a n2017j ug a ,na mun p Or i e nt a s iunt ukMa ha s i s wa a utdib e r b a g a ida e r a h. b uk aunt ukumum.Tur utb Ba r u Ant r o p o l o g i UI di Ant us i a s me p e s e r t a di rp ul as e o r a ng ma ha ( Le s e ha n)me ng a da k a nk e g - ha a mp a kj ug adr a ik e g i a t a n i s wap a s c a s a r j a nadr a i Uni -t i a t a n Le s e ha n b e r t a j uk s a ny aj a wa bs e t e l a hp e me r s i t a sNe g e r iJ a k a r t ay a ng t “ Me ng e na lEt no g r a f i ’b a g iv e r i a n ma t e r io l e h na r a ng a k ua nt us i s a sme ng ib ma ha s i s wab a r uAnt r o p o l o - me umb e r .Se j uml a h ma ha ut ik e g i a t a ni ni . Da l a m s g iUIAng k a t a n2017.Be r -k i s wame na ny a k a ns e j ume g i a t a n i ni , ma ha s i s wa s b e dada r it a hunt a huns e b e -k a h ha l y a ng t e r k a i t a ny a kb e l a j a rme ng e na ie t -l l umny a ,s a l a hs t a uk e g i a t a n b ng a nt ug a sy a ngdi b e r i g r a f i , me s k i p un b a r u de da r iLe s e ha ni nime ng ha d- no a nk e p a dame r e k aunt uk l a m t a ha p a n me ng e na l ,k i r k a np e mb i c a r ada r il ua r , da l a l uk a np e ne l i t i a ne t no a r e na di s s ua i k a n de ng a n me y a i t uDr .Al i eHuma e di ,p e -k r a f is e de r ha na . Ti da k t a t usme r e k as e b a g a ima ha g ne l i t iut a mab i da ngb uda y a s ny ai t u,p e ma t e r ij ug a i s wab a r u.Et no g r a f ime r u- ha diLe mb a g aI l muPe ng e t a -s mb a g i k a n l i ma b ua h a k a nj a nt unga t a ui nt i s a r ime hua nI ndo ne s i a( LI PI ) .Ke g -p uk u ha i s lk a r y ae t no r i di s i p l i n a nt r o p o l o g ib i a t a ni nidi l a k s a na k a n di da r a f i ny a k e p a da l i ma a r e name ma nga nt o p o l o g ig Audi t o r i umGe dungKo mu- k r a ngp e s e r t ay a ngdi ni l a i e l a l ume ny a nda r k a nt r a di s io ni k a s iFI SI PUIda r iPuk ul s mb e i r k a n p e r t a ny a a n k a de mi k da nt e o r e t i k ny a me 14. 00 WI B hi ng g a 16. 00 a a ngc uk upk r i t i sk e p a da e r da s a r k a nt e mua nt e mua ny WI B. Ke g i a t a ni ni t i da k b e ma t e r i . mp i r i kme l a l uip e ne l i t i a n p ha ny adi p e r unt uk k a nb a g i e
Gal e r iFot o Gal er if ot ok al ii nimenampi l k anf ot of ot ok et i k aHomec omi ng Ant r opol ogipada HUTny ak e60.Sumberf ot o:Ant hr opol ogyVi s ual
Gal e r iFot o
Gal e r iFot o
Pr ofil
Dr . T o n yRu d y a n s j a h
TI DAKmuda hb a g is e o r a ngTo nyRudy a ns j a h unt uk me nda p a t k a nb uk ub uk u “ b a b o n”k e t i k ama s ap e r k ul i a ha ndul u. To ny ,ha r usb a ny a kb e r j e j a r i ngde ng a n k a wa ndil ua rne g e r ib a hk a np r a mug a r i unt uk me nda p a t k a n b uk ub uk u t e o r i k l a s i ka nt r o p o l o g iy a ngk a l ai t us us a hdi da p a t k a ndiI ndo ne s i a .Ol e hk a r e nai t u, me nur ut ny a , t e r j a dip e r b e da a nc a r ame mp e l a k uk a nb uk uo l e hg e ne r a s iz a ma n s e k a r a ngde ng a nz a ma n da hul u.Dul u, k a r e na me nda p a t k a n b uk u t e r ut a ma b uk ub uk ub e r b a ha s aI ng g r i s -s a ng a t s us a h,da nb ut uhp e r j ua ng a nda nk e s a b a r a n unt uk me nda p a t k a nny a , ma k a k e t i k as uda hme nda p a t k a nny ama k ab uk u t e r s e b uta k a ndi b a c a ,di p e l a j a r i ,da ndi p a ha mide ng a ns ung g uhs ung g uh.Se k a r a ng , k a r e naz a ma ns e r b amuda h, me nda p a t k a nb uk us a ng a tmuda hk a r e naa da t e k no l o g ii nt e r ne t ,ma k ar a s ak e b ut uha n a k a n me mb a c ab uk ut e r s b e ut c uk up r e nda h.Di a ng g a ps a ng a tmuda h me ng a k s e sb uk u,ma k ag e ne r a s is e k a r a ng t a mp a k k ur a ng r a s a me ng ha r g a i ny a k e p a dab uk u. I t ul a hj ug ay a ngdi k e l uhk a n To ny k e t i k ame ng a j a rdik e l a s .Ba g i ny a ,me mp e l a j a r ima t e r ip e r k ul i a ha nt i da kb i s a ha ny a di l a k uk a n da l a ms e ma l a ms a j a , me l a i nk a np a l i ng t i da ke mp a thi ng g a
l i maha r i .Pe s a nny a ,ma ha s i s waz a ma n s e k a r a ngha r usl e b i hme ng ha r g a ib uk u, da n de ng a nb e g i t u,j ug ame ng ha r g a i i l mup e ng e t a hua n. Di t a ny ap e nda p a t ny ame ng e na i r e f l e k s ia nt r o p o l o g idius i a60t a hunny a , Ke t uaDe p a r t e me nAnt r o p o l o g iUIdua p e r i o dei nib e r p e nda p a tb a hwaj ug a t e r j a dip e r b e da a ng e ne r a s ia nt r o p o l o g i da l a m me r e s p o n k e hi dup a n s o s i a l b uda y adis e k i t a r .Da hul u,p a r ap e ng a j a rda n“ a k t i v i s ”a nt r o p o l o g it a mp a k a k o mo da t i ft e r ha da p p e mb a ng una n, t a mp a kp a da g e ne r a s ip e r t a ma a nt r o p o l o g ik a l ai t uy a ng t ur uts e r t a da l a m me r a nc a ng p e mb a ng una n. Mul a ig e ne r a s ik e dua ,p a r aa nt r o p o l o g me nur ut ny at a mp a kl e b i hk r i t i s , na mun ma s i hdida l a ml i ng k a r a na g e np e mb a ng una n.Ki ni ,g e ne r a s ik e t i g a ,To ny me ni l a is e ma k i nb a ny a ka nt r o p o l o g y a ngme ng a mb i lj a r a kde ng a np e mb a ng una ni t us e ndi r i ,da nha ny ame nj a di a hl ik r i t i k .Me nur ut ny a ,p a r aa hl ia nt r o p o l o g iha r usb e r i mb a nga nt a rme ny a mp a i k a nk r i t i k de ng a n me mb a nt u p e mb a ng una nb a ng s ada n ne g a r ai t u s e ndi r i .
F I S I PUI d i d i r i k a no l e hS e l oS o e ma r d j a n , T a p i Oma sI h r o mi , Mi r i a mBu d i a r d j o , S o e s r i a n i S i s wo s o e b r o t o , P u r b a t i nDa r ma b r a t a , Re t n oS o e t a r j o n o ,P r a j u d iA t mo s u d i r d j o ,S o e l e ma nS o e ma r d j i ,P . K .Oj o n g ,C.L . Ru d o l f ,Dj a j u s ma nT a n u d i k u s u ma h ,Us ma nS a l e h ,Ru s ma nA n a wa r , k we eDh i a mGwa n , Gi r i n d r oP r i n g g o d i g d o . Di b e nt ukj ur us a nPub l i s i s t i kp a daFa k ul t a sHuk umda nI l muPe ng e t a hua nKe ma s y a r a k a t a n Bi da ngI l muPe ng e t a hua nKe ma s y a r a k a t a ndi p e r l ua sme nj a diI l mu Pub l i s i s t i k ,I l muPo l i t i k ,I l muAdmi ni s t r a s i ,So s i o l o g i ,Kr i mi no l o g i , da nI l muKe s e j a ht e r a a nSo s i a l Ba g i a ni l mup e ng e t a hua nk e ma s y a r a k a t a ndi p i s a hk a nda r iFa k ul t a s Huk um da nI l muPe ng e t a hua nKe ma s y a r a k a t a n.St a t us ny adi t i ng k a t k a n me nj a diFa k ul t a sI l mu Pe ng e t a hua n Ke ma s y a r a k a t a n de ng a n De k a nPe r t a maPr o f .Dr .Se l oSo e ma r dj a n Na maf a k ul t a sme nj a diFa k ul t a sI l mui l muSo s i a l Na maf a k ul t a sme nj a diFa k ul t a sI l muSo s i a lda nI l muPo l i t i k J ur us a nAnt r o p o l o g ip i nda hda r iFa k ul t a sSa s t r ak eFI SI P Be r di r iJ ur us a nHub ung a nI nt e r na s i o na l Be r di r ib e b e r a p ap r o g r a mDi p l o maI I Ida nSa r j a naEk s t e ns i Di b uk aKe l a sKhus usI nt e r na s i o na lp a daDe p t .Ko muni k a s i De p a r t e me nI l muAdmi ni s t r a s ime nj a diFa k ul t a sI l muAdmi ni s t r a s i
Di v i s i A n t r o p o sMe n g u c a p k a nS e l a ma tK e p a d a : S e l u r u hk o n t i n g e nA n t r o p o l o g id is e l u r u ha j a n g k o mp e t i s i b a i kd i b i d a n ga k a d e mi k , o l a hr a g a , d a n k e s e h i a n , d a na g a mamu l a id a r it i n g k a tf a k u l t a s ma u p u nu n i v e r s i t a s . S e l a ma ta t a ss e mu ap r e s t a s i y a n gt e l a hd i r a i h .S e l a ma td a ns u k s e sj u g a k e p a d ap a r ama h a s i s way a n gb e r h a s i lme n y e l e s a i k a ns i d a n gs k r i p s ip a d as e me s t e ri n i ,s e mo g a p e n c a p a i a ni n i d a p a tme n j a d i b a t ul o n c a t a ny a n g b a i kd a l a mp r o s e sb e l a j a ra n d a . T e r i mak a s i hj u g a k e p a d as e l u r u hp e n g u r u sd a na n g g o t aHi mp u n a n Ma h a s i s wa A n t r o p o l o g iF I S I P UIma s ab h a k t i 2 0 1 7 2 0 1 8 y a n gt e l a h me n j a l a n k a nt u g a s s e b a i k b a i k n y a .S e l a ma tme l a k s a n a k a nt u g a s b a g i p e n g u r u sb e r i k u t n y a
a n t r o p o s . h e ma n @g ma i l . c o m i s s u u . c o m/ a n t r o p o s h e ma n b i t . l y / a n t r o p o s p a p e r a n t h r o p o l o g y . u i . a c . i d