Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
ΤΟΜΟΣ Β ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΟΙ ΑΞΙΕΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ 1.1 ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ 1.1.1 Το αντικείμενο της αρχαίας ελληνικής θρησκείας Η θρησκεία είχε εισχωρήσει σε κάθε πλευρά της ζωής των αρχαίων Ελλήνων και, επομένως, οι σημαντικότερες αξίες τους ήταν οι θρησκευτικές. Η αρχαία ελληνική θρησκεία ήταν πολυθεϊστική και περιελάμβανε μία μεγάλη ποικιλία θεοτήτων, τις οποίες διακρίνουμε σε τρία είδη: ❖ Ουράνιες θεότητες, ❖ Χθόνιες θεότητες, ❖ Ήρωες. Αναλυτικότερα: Ουράνιες θεότητες: Είναι οι κύριες θεότητες της αρχαίας ελληνικής θρησκείας, γνωστές με το όνομα «Ολύμπιοι Θεοί». Κάθε μία από αυτές είχε τις δικές της ιδιότητες και αντιπροσώπευε μία από τις όψεις της ανθρώπινης ζωής ή του φυσικού κόσμου. Αυτές οι θεότητες ήταν: 1) Ο Ζεύς: πατέρας θεών και ανθρώπων, όριζε τις καιρικές συνθήκες, 2) Η Ήρα, προστάτιδα του θεσμού του γάμου, 3) Ο Ποσειδώνας, θεός της θάλασσας, των σεισμών και των αλόγων, 4) Η Δήμητρα, θεά των σπαρτών, της βλάστησης και της γονιμότητας, 5) Ο Απόλλωνας, θεός με πολυάριθμες λειτουργίες, μεταξύ των οποίων η θεραπεία, η κάθαρση, η μουσική, κ.λπ., 6) Η Άρτεμις, θεά του κυνηγιού, 7) Ο Άρης, θεός του πολέμου, 8) Η Αφροδίτη, θεά του έρωτα, 9) Ο Ερμής, θεός με πολλές λειτουργίες, μεταξύ των οποίων η καθοδήγηση των ταξιδιωτών και των ψυχών των νεκρών, 10) Η Αθηνά, θεά των τεχνών, 11) Ο Ήφαιστος, θεός της φωτιάς, των σιδηρουργών και τεχνητών, 12) Η Εστία, θεά της οικογενειακής εστίας και 13) Ο Διόνυσος, θεός του κρασιού. [1] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Χθόνιες θεότητες: Αυτές ανήκαν στη γη και στον κάτω κόσμο (Άδη) και ήταν είτε θεοί είτε μυστηριώδη πλάσματα με θεϊκή δύναμη (δαίμονες). Σχετίζονταν με την ευημερία αλλά και τον όλεθρο των ανθρώπων και έπρεπε να εξευμενιστούν με κατάλληλες ιεροτελεστίες. Μερικές από τις χθόνιες θεότητες ήταν: •
Ο Άδης, ο βασιλιάς του κάτω κόσμου,
•
Η Περσεφόνη,
•
Η Εκάτη,
•
Ο Χθόνιος Ζευς,
•
Ο Χθόνιος Ερμής, κ.λπ. Στους δαίμονες ανήκαν:
o Οι Τιτάνες, o Οι Ευμενίδες, o Οι Ερινύες, κ.λπ. Ήρωες: Υπήρχε ένα πλήθος από ήρωες («ημίθεοι»), οι οποίοι ήταν άνθρωποι που τους είχε δοθεί θεϊκή υπόσταση λόγω των ανδραγαθημάτων τους και λόγω των ευεργετικών δυνάμεων που πιστευόταν ότι κατείχαν μετά θάνατον. Το κέντρο της ηρωικής λατρείας ήταν ο τάφος του ήρωα (ηρώον) και τα πρώτα δείγματα της ηρωικής λατρείας συνδέονται με τη γένεση της πόλης (8ος π.Χ. αιώνας). Μεταξύ ΄των ηρώων ήταν, ο Θησέας, ο Ηρακλής και ο Ασκληπιός. 1.1.2 Η τελετουργική πλευρά της αρχαίας ελληνικής θρησκείας Α. Ιεροτελεστίες Μία ποικιλία ιεροτελεστιών ρύθμιζαν τον καθημερινό δημόσιο και ιδιωτικό βίο των αρχαίων Ελλήνων και είχαν ως στόχο τον εξευμενισμό των θεοτήτων έτσι ώστε να εξασφαλιστεί η προστασία τους. Οι βασικές κατηγορίες ιεροτελεστιών ήταν: ❖ Οι θυσίες, οι οποίες διακρίνονται σε: ➢ αιματηρές θυσίες, που ήταν θυσίες ζώων και διαδραμάτιζαν τον σημαντικότερο ρόλο στο πλαίσιο της αρχαίας ελληνικής λατρείας. Οι επισημότερες από αυτές τελούνταν κατά τη διάρκεια των θρησκευτικών εορτών της πόλης, όπου τα ζώα [2] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr καίγονταν στον βωμό ως προσφορά στη θεότητα. Ένα μέρος από το κρέας χωρίζονταν σε μερίδες και καταναλώνονταν δημόσια από τους συμμετέχοντες, μία διαδικασία που ενίσχυε τους μεταξύ τους δεσμούς. Όταν η θυσία δεν αφορούσε τις ουράνιες αλλά τις χθόνιες θεότητες και τους ήρωες το κρέας δεν καταναλωνόταν αλλά το ζώο καίγονταν ολόκληρο (ολοκαύτωμα). ➢ αναίμακτες θυσίες, κατά τις οποίες χρησιμοποιούνταν διάφορα τρόφιμα και αρωματικά καρυκεύματα. Ήταν θυσίες που γίνονταν καθημερινά στις ιδιωτικές κατοικίες αλλά και σε ορισμένες δημόσιες λατρείες. ❖ Οι υγρές προσφορές, οι οποίες λάμβαναν χώρα είτε στο πλαίσιο θυσιών είτε ως ανεξάρτητες τελετές και διακρίνονταν σε: ➢ σπονδές (κρασί ή κρασί και νερό). Γίνονταν προς τιμή ουράνιων θεοτήτων και τελούνταν στην καθημερινή και δημόσια ζωή. ➢ χοαί (κυρίως μέλι και γάλα ή νερό), οι οποίες αφιερώνονταν στις χθόνιες θεότητες, στους ήρωες και στους νεκρούς. ❖ Οι προσευχές. Διάφορες προσευχές συνόδευαν τις θυσίες, τις υγρές προσφορές ή τελούνταν μεμονωμένα σε διάφορες περιστάσεις της δημόσιας ή καθημερινής ζωής. Β. Το πλαίσιο της λατρείας Οι σημαντικότερες λατρείες των αρχαίων Ελλήνων τελούνταν στο πλαίσιο κάποιας κοινωνικής ομάδας. Έτσι υπήρχαν: •
Λατρείες στο πλαίσιο της οικογένειας: μέσω προσευχών και υγρών προσφορών λατρεύονταν καθημερινά οι Ολύμπιοι Θεοί, οι χθόνιοι δαίμονες, η θεά Εστία, κ.λπ.
•
Λατρείες στο πλαίσιο μεγαλύτερων κοινωνικών ομάδων: όπως στο πλαίσιο της φυλής, της φατρίας ή του δήμου. Κάθε ένα από αυτά τα ευρύτερα κοινωνικά πλαίσια είχε τις δικές του θρησκευτικές λατρείες.
•
Λατρείες της πόλης: οι οποίες ήταν μεγάλες θρησκευτικές εορτές που καταγράφονταν σε ένα θρησκευτικό ημερολόγιο και αποτελούσαν σημαντικό μέρος της ζωής της κοινότητας. Οι περισσότεροι μήνες έπαιρναν τα ονόματά τους από αυτές τις θρησκευτικές εορτές. Οι εορτές της πόλης περιελάμβαναν: [3] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ✓ την πομπή, ✓ τη θυσία, ✓ το κοινό συμπόσιο των πολιτών και ✓ αθλητικούς, μουσικούς και ποιητικούς αγώνες. •
Πανελλήνιες λατρείες: Υπήρχαν τέσσερις κύριες πανελλήνιες γιορτές, που πραγματοποιούνταν σε μεγάλα ιερά και ήταν ανοιχτοί σε όλους του Έλληνες. Επίσης συνοδεύονταν από αθλητικούς και ποιητικούς αγώνες. Αυτές ήταν:
✓ Τα Ολύμπια (με τους ολυμπιακούς αγώνες) στο ιερό του Δία στην Ολυμπία, ✓ Τα Πύθια, στο ιερό του Απόλλωνα στους Δελφούς, ✓ Τα Ίσθμια, στο ιερό του Ποσειδώνα στα Ίσθμια της Κορίνθου και ✓ Τα Νέμεα ή Νέμεια, στο ιερό του Δία στη Νεμέα. Γ. Απουσία δόγματος και ιερατείου Η αρχαία ελληνική θρησκεία θεωρείται τελετουργική, δεδομένου ότι βασίζεται στην τήρηση μιας σειράς ιεροτελεστιών και δεν είχε ιερατείο (υπήρχαν ιερείς και ιέρειες που επιλέγονταν με πολύ αυστηρά κριτήρια, αλλά όχι ιερατείο), ούτε βασιζόταν σε κάποιο δόγμα ή ιερό βιβλίο. Επίσης, η έλλειψη θρησκευτικής πίστης ήταν ανεκτή υπό την αυστηρή προϋπόθεση ότι το γεγονός αυτό δεν θα οδηγούσε σε πράξεις ασέβειας, όπως ήταν η απόρριψη των θρησκευτικών δοξασιών και τελετουργιών που αναγνωρίζονταν από το κράτος και η έλλειψη σεβασμού προς αυτές. Η ασέβεια θεωρούνταν απειλή για την ενότητα της κοινότητας και στην αρχαία Αθήνα τιμωρούνταν με θάνατο. Δ. Οι μυστηριακές λατρείες Οι μυστηριακές λατρείες ή μυστήρια ήταν ειδικές και συγκεκριμένες τελετουργίες, είτε υπό την αιγίδα του κράτους (π.χ. τα Ελευσίνια Μυστήρια) είτε με τη μορφή κινημάτων (π.χ. τα Διονυσιακά Μυστήρια), στο πλαίσιο των οποίων οι αρχαίοι Έλληνες είχαν την ευκαιρία να εκφράσουν την προσωπική τους ευσέβεια ή να ικανοποιήσουν βαθύτερες θρησκευτικές ανάγκες. Οι λατρείες αυτές υπόσχονταν προσωπική σωτηρία και αθανασία της ψυχής. Η τάση προς τις μυστηριακές λατρείες έγινε εντονότερη την περίοδο «κρίσης [4] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr της πόλεως», όταν κλονίζονταν οι παραδοσιακές και θρησκευτικές αξίες. Ε. Μαγεία και αστρολογία Παρά το γεγονός ότι η μαγεία, στο ανώτερο πνευματικό και φιλοσοφικό επίπεδο, αποδοκιμάζονταν στην αρχαία Ελλάδα, διαθέτουμε αρκετές μαρτυρίες για μαγικές συνήθειες και δοξασίες από όλη την αρχαιότητα, οι οποίες απαντώνται ακόμα και στο πλαίσιο της θρησκείας. Η αστρολογία, που εισήχθη στον ελληνικό κόσμο από τη Βαβυλώνα, ήταν πολύ ανεπτυγμένη κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή και έφθανε ως τα υψηλότερα επίπεδα της κοινωνίας. Απαγορεύτηκε μετά το πέρας της ύστερης αρχαιότητας διότι ήταν ασυμβίβαστη με τον χριστιανισμό. 1.1.3 Η ηθική διάσταση της αρχαίας ελληνικής θρησκείας Στην αρχαία Ελλάδα υπήρχε μία στενή σχέση μεταξύ θρησκείας και ηθικής και επομένως η αρχαία ελληνική θρησκεία εμφάνιζε μία ηθική διάσταση. Σε αυτή τη βάση οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν ότι οι Θεοί ενδιαφέρονται για τη δικαιοσύνη και τις ανθρώπινες πράξεις και ότι η ανθρώπινη αμαρτία προκαλούσε το θυμό των Θεών. Μάλιστα, πίστευαν ότι η ατομική αμαρτία μπορούσε να επιφέρει τη θεία τιμωρία σε μία ολόκληρη κοινότητα. Για τον λόγο αυτό επιχειρούσαν τον κατευνασμό των Θεών μέσω συμβουλών που λάμβαναν από το μαντείο των Δελφών το οποίο, με τον τρόπο αυτό, αντιστάθμιζε την απουσία δόγματος και ιερατείου. 1.1.4 Οι θρησκευτικές δοξασίες των αρχαίων Ελλήνων Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι οι Θεοί τους ήταν ευτυχισμένοι γιατί ήταν αθάνατοι και ισχυροί, αντιμετωπίζοντάς τους με δέος. Παρόλα αυτά, οι ιστορίες που διηγούνταν για αυτούς τους παρουσίαζαν, πολλές φορές, να συμπεριφέρονται με ανήθικο τρόπο. Έτσι πολλοί σκεπτόμενοι άνθρωποι και φιλόσοφοι δεν αποδέχονταν την πίστη σε Θεούς με αυτά τα χαρακτηριστικά, ενώ άλλοι εξέφρασαν μονοθεϊστικές αντιλήψεις. 1.1.5 Ενδείξεις πίστης [5] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Ποιες είναι οι ενδείξεις στη βάση των οποίων διαπιστώνουμε τη θρησκευτική πίστη των αρχαίων Ελλήνων; Εκτός από τα παραπάνω, η πίστη των αρχαίων Ελλήνων στους παραδοσιακούς Θεούς τους θεωρείται δεδομένη και υπάρχουν σαφείς ενδείξεις που συνηγορούν σε αυτό, όπως: ➢ Το πλήθος των προσφορών και αναθημάτων που βρέθηκαν στα αρχαία ελληνικά ιερά που σχετίζονται με την πίστη των αρχαίων Ελλήνων δείχνουν ότι, σύμφωνα με τις αρχαίες αντιλήψεις, οι Θεοί έλεγχαν κάθε ανθρώπινη δράση. ➢ Το πλήθος των αναθημάτων και επιγραφών που βρέθηκαν σε πολλά αρχαία ιερά, όπως αυτό του Ασκληπιού, αποδεικνύουν την πίστη των ανθρώπων πως διάφορες θεραπείες ασθενειών οφείλονταν σε θεϊκή παρέμβαση. ➢ Η σημαντικότητα των μαντείων, όπως αυτό των Δελφών, για τους αρχαίους Έλληνες, στα οποία κατέφευγαν κράτη και άτομα σε κάθε δύσκολη περίσταση. Ο χρησμός των μαντείων θεωρούνταν ότι προέρχονταν από τον ίδιο τον Θεό. ➢ Η τήρηση των θρησκευτικών τελετών, τόσο κατά τη μετάβαση σε σημαντικές περιόδους της ζωής, όσο κατά τη στιγμή του θανάτου. ➢ Τον σημαντικότατο ρόλο της θρησκείας και των θρησκευτικών τελετών σε κάθε έκφανση της δημόσιας ζωής.
[6] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr