Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr 1.2 ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ 1.2.1 Κοινωνικές αξίες και κοινωνικές τάξεις Οι κοινωνικές αξίες των αρχαίων Ελλήνων μπορούν να κατανοηθούν σε σχέση με την ταξική διαστρωμάτωση που χαρακτηρίζει αυτές τις κοινωνίες. Πέραν των εμφανών διακρίσεων που υπήρχαν μεταξύ νέων και ηλικιωμένων και ανδρών και γυναικών, η πιο εντυπωσιακή διαφορά ήταν αυτή μεταξύ ελεύθερων και δούλων. Ποιες ήταν οι κοινωνικές τάξεις στην αρχαία Ελλάδα; Οι κοινωνικές τάξεις στις αρχαίες πόλεις – κράτη (με υπόδειγμα την πόλη – κράτος των Αθηνών) συνήθως αποτελούνταν από τους δούλους, από τους ελεύθερους πολίτες και από τους μετοίκους. Η δουλεία αποτελούσε το βασικότερο χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής κοινωνία. Το κοινωνικό καθεστώς των δούλων συνίστατο στα εξής: •
Οι δούλοι θεωρούνταν ιδιοκτησία του αφέντη τους και δεν είχαν κανένα απολύτως δικαίωμα.
•
Εξαρτιόνταν, από κάθε άποψη, από τη βούληση του κυρίου τους.
•
Μπορούσε κανείς να τους αγοράσει ή να τους πουλήσει.
•
Οι συνθήκες ζωής τους ήταν άθλιες και αναλάμβαναν τις πλέον δυσάρεστες και βαριές εργασίες.
•
Η υποβολή των δούλων σε σωματική τιμωρία ήταν κάτι συνηθισμένο, αν και οι οικιακοί δούλοι γενικά τύχαιναν καλής μεταχείρισης.
•
Όλοι οι δούλοι είχαν τη δυνατότητα να απελευθερωθούν κάποια στιγμή. Εκτός από τους ξένους, που αποτελούσαν την πλειοψηφία των δούλων, και ένας
ελεύθερος πολίτης μπορούσε κάτω από ορισμένες συνθήκες να περιέλθει σε κατάσταση δουλείας. Οι ξένοι με μόνιμη διαμονή ή μέτοικοι αποτελούσαν μία άλλη κοινωνική τάξη με τα εξής χαρακτηριστικά: ✓ είχαν γενικά όλα τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των πολιτών αλλά ✓ δεν μπορούσαν να είναι ιδιοκτήτες γης, ✓ δεν μπορούσαν να συμμετέχουν στην πολιτική και ✓ πλήρωναν πρόσθετο φόρο. Οι ελεύθεροι πολίτες αποτελούσαν τη σημαντικότερη κοινωνική ομάδα με τα [7] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr εξης χαρακτηριστικά: ✓ ήταν άνδρες, ✓ απολάμβαναν πλήρη δικαιώματα, ✓ μπορούσαν να είναι ιδιοκτήτες γης, ✓ συμμετείχαν ενεργά στην πολιτική ζωή. Παρόλα αυτά υπήρχαν μεταξύ τους κοινωνικές διαφορές με βάση τον πλούτο και την ικανότητα συμβολής τους στις στρατιωτικές δαπάνες. 1.2.2 Αξίες της ιδιωτικής ζωής Α. Οικογενειακές αξίες Η βασική μονάδα της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας ήταν ο οίκος (κοινωνική, οικονομική και θρησκευτική μονάδα). Στον οίκο συμπεριλαμβάνονταν όλα τα πρόσωπα που ζούσαν στην ίδια κατοικία, μαζί με τους δούλους καθώς επίσης και τα περιουσιακά στοιχεία της οικογένειας, οι πρόγονοι και οι λατρείες της οικογένειας. Σε ό,τι αφορά τον γάμο, όλοι οι γάμοι ήταν προσυμφωνημένοι και η διαπραγμάτευση γινόταν ανάμεσα στον μέλλοντα σύζυγο και στον άνδρα που ήταν υπεύθυνος για τη γυναίκα. Στον πρώτο συνήθως δινόταν προίκα με τη μορφή χρηματικού ποσού, ενώ το διαζύγιο δεν ήταν δύσκολο να διακανονιστεί. Επειδή την εποχή εκείνη κυριαρχούσε η αντίληψη ότι ένας οίκος είναι περισσότερο ασφαλής όταν παντρευτούν μεταξύ τους συγγενείς εξ' αίματος, για αυτό και έτειναν προς την ενδογαμία. Γενικότερα, πολλές από τις αρχαίες ελληνικές αξίες για την οικογένεια εξηγούνται από την ανάγκη να διατηρηθεί η τιμή της και να εξασφαλιστεί το μέλλον της, δεδομένου ότι στον θεσμό της οικογένειας απέδιδαν πολύ μεγάλη σημασία. Ένας από τους σημαντικότερους ρόλους της οικογένειας ήταν να διαφυλάξει την κυριότητα του κλήρου, για αυτό κι ένας από τους στόχους του γάμου ήταν να δημιουργήσει νόμιμους κληρονόμους. Σχετικά με τον ρόλο και τα καθήκοντα της συζύγου, η συζυγική πίστη και η αγνότητα συνιστούσαν τις ύψιστες αρετές της ιδανικής συζύγου. Β. Αξίες εκτός του πλαισίου της οικογένειας [8] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Σε ό,τι αφορά τις σχέσεις ανδρών και γυναικών εκτός του οικογενειακού πλαισίου ίσχυαν τα εξής: Οι εξωσυζυγικές σχέσεις των ανδρών ήταν κοινωνικά ανεκτές, αφού δεν έθεταν σε κίνδυνο τη νομιμότητα των παιδιών και τη νόμιμη διαδοχή. Το γεγονός αυτό είναι εμφανές στα συμπόσια, όπου οι άνδρες διασκέδαζαν με πόρνες και κοπέλες, ενώ οι επιφανείς άνδρες μπορούσαν απροκάλυπτα να έχουν ερωμένες, τις εταίρες. Οι ομοφυλοφιλικές σχέσεις, που εκδηλώνονταν επίσης εκτός του πλαισίου της οικογένειας, αποδοκιμάζονταν όταν επρόκειτο για σχέσεις μεταξύ ενηλίκων, αλλά ήταν κοινωνικά ανεκτές και, σε μερικές περιπτώσεις πόλεων, θεσμοθετημένες όταν αφορούσαν τη σχέση μεταξύ ενός ενήλικα άνδρα και ενός νεαρού έφηβου. Επομένως, επρόκειτο για ομοφυλοφιλικές σχέσεις που είχαν χαρακτηριστικά παιδεραστίας. Τέλος, γνωρίζουμε ότι υπήρχαν ερωτικές σχέσεις μεταξύ γυναικών. Η φιλία ήταν μία πολύ σημαντική αξία των αρχαίων Ελλήνων, που συχνά προσλάμβανε έναν επίσημο χαρακτήρα. Στην αρχαία Ελλάδα οι επίσημοι φίλοι ήταν χρήσιμοι με πολλούς τρόπους, όπως στην περίπτωση δανεισμού χρημάτων χωρίς τόκο, ως μάρτυρες σε κάποια σημαντική συναλλαγή, ως μάρτυρες υπέρ ενός φίλου, κ.λπ. Κατά ανάλογο τρόπο ήταν προσδιορισμένη με σαφήνεια η έχθρα. Στο πλαίσιο της αρχαίας ελληνικής ηθικής ο χαρακτηρισμός κάποιου ως εχθρού μπορούσε να δικαιολογήσει ακόμα και μία αξιοκατάκριτη πράξη. Άλλη σημαντική αξία ήταν η φιλοξενία (ξενία), την οποία οι αρχαίοι Έλληνες είχαν θεοποιήσει γιατί την θεωρούσαν ύψιστη αρετή. Μία μορφή της ήταν η επίσημη ξενία (τελετουργική φιλία) που ήταν μία επίσημη φιλία ανάμεσα σε πολίτες διαφόρων ελληνικών πόλεων ή ανάμεσα σε Έλληνες και ξένους. Επρόκειτο για μία επίσημη σχέση μακράς διάρκειας, που συνεπαγόταν σαφείς υποχρεώσεις και είχε εθιμοτυπικούς κανόνες. Στις αρχαίες ελληνικές κοινωνίες που η ανάπτυξη του κράτους δεν είναι ιδιαίτερα σημαντική, τέτοιου τύπου σχέσεις αναπλήρωναν την έλλειψη επίσημων σχέσεων μεταξύ κοινωνικών ομάδων ή κρατών. 1.2.3 Αξίες της δημόσιας ζωής Α. Αξίες των γυναικών στη δημόσια ζωή Ο τομέας στον οποίο οι γυναίκες συνέβαλλαν σημαντικά στη δημόσια ζωή ήταν [9] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ο τομέας της θρησκείας. Ο πιο σημαντικός ρόλος των γυναικών σε αυτό το πλαίσιο ήταν ο ρόλος της ιέρειας, καθήκον της οποίας ήταν να επιβλέπει και να διευθύνει τις θρησκευτικές τελετές και να προστατεύει και να ελέγχει τον βωμό και την ιερή περιουσία της θεότητας. Στην Αθήνα, συχνά, οι πιο σημαντικές ιέρειες προέρχονταν από αριστοκρατικές οικογένειες και μπορούσαν να ασκούν την εξουσία τους με μεγάλη ανεξαρτησία. Οι γυναίκες επιτελούσαν επίσης και άλλους θρησκευτικούς ρόλους από μικρή ηλικία. Πάντως στην Αθήνα, ο ρόλος των γυναικών στη δημόσια ζωή εξαντλούνταν στη θρησκεία, σε αντίθεση με άλλες ελληνικές πόλεις όπου μπορούσαν να κατέχουν ατομική περιουσία και να είναι πλούσιες ή να αναμιγνύονται σε διάφορους τομείς της δημόσιας ζωής. Β. Οι αξίες των ανδρών στη δημόσια ζωή Πέρα από τον τομέα της θρησκείας, που οι άνδρες είχαν ρόλο παρόμοιο με αυτό των γυναικών, μπορούμε να διακρίνουμε τις αξίες τους και σε άλλους τομείς της δημόσιας ζωής: Παιδεία: Η εκπαίδευση έπαιζε σημαντικό ρόλο στην πολιτική διάπλαση των αγοριών. Τα αγόρια από το 7ο έτος μάθαιναν γραφή, ανάγνωση και αριθμητική και διδάσκονταν ομηρικά ποιήματα, τα οποία θεωρούνταν ιδιαίτερα σημαντικά για τη σωστή τους διαπαιδαγώγηση. Στις εύπορες οικογένειες, η διαπαιδαγώγησή τους συμπληρώνονταν από τον κιθαριστή και έτσι λάμβαναν μουσική παιδεία. Στο 8ο ή 12ο έτος άρχιζαν τη σωματική άσκηση υπό την επίβλεψη του παιδοτρίβη. Στο 17ο έτος η εκπαίδευσή τους περνούσε στην πολιτεία, στο γυμνάσιο και τη δημόσια παλαίστρα και ακολουθούσε η στρατιωτική εκπαίδευση από το 18ο ως το 20ο έτος. Οι νέοι των πλούσιων οικογενειών μπορούσαν να πάρουν ανώτερη μόρφωση στις σχολές των σοφιστών ή των φιλοσόφων. Πόλεμος: Μία από τις πιο εκτιμώμενες αρετές στον αρχαίο κόσμο ήταν η γενναιότητα και η επιδεξιότητα στον πόλεμο. Πρέπει να σημειωθεί ότι με την ανάπτυξη των πόλεων – κρατών η υπεράσπιση του κράτους θεωρούνταν το κύριο καθήκον των πολιτών, δεδομένου ότι η έννοια του πολίτη και η υπεράσπιση του κράτους σε πολλές αρχαίες ελληνικές πόλεις ήταν πολύ στενά συνδεδεμένες. [10] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Πολιτική: Οι ενήλικες και πιο ηλικιωμένοι πολίτες ήταν χρήσιμοι στις πολιτικές και δικαστικές διαδικασίες της πόλης και όλοι οι πολίτες, όπως συνέβαινε π.χ. στην Αθήνα, έπρεπε να συνεισφέρουν στη δημόσια ζωή της πόλης. Στο επίπεδο της πολιτικής η συμμετοχή των πολιτών εκφράζονταν και υλοποιούνταν, πέραν των άλλων, στην Εκκλησία του Δήμου και στη Βουλή των Πεντακοσίων. Δικαιοσύνη: Όλοι οι πολίτες είχαν δικαίωμα να γίνουν μέλη των μεγάλων ορκωτών διδακτηρίων που αποφάσιζαν για τις σημαντικές νομικές υποθέσεις. Επίσης, οποιοσδήποτε πολίτης μπορούσε να ξεκινήσει μία ποινική δίωξη. Γενικά, όλα τα μεγάλα δικαστικά αξιώματα μπορούσαν να αναλαμβάνονται από οποιονδήποτε πολίτη, αν και οι σημαντικές και ισχυρές θέσεις (στρατηγοί, ταμίαι) καταλαμβάνονταν από τις ανώτερες τάξεις. Φορολογία: Στην Αθήνα, που οι εύπορες τάξεις έπρεπε να συνεισφέρουν περισσότερο στη δημόσια ζωή, η φορολογία τις βάρυνε περισσότερο από τις άλλες τάξεις. Κατέβαλλαν, όταν αυτό ήταν απαραίτητο, φόρο πολέμου (εισφορά) και συνέβαλλαν στα οικονομικά της κοινότητας μέσα από ένα αυστηρό φορολογικό σύστημα, τις λειτουργίες. Μιλώντας για την Αθήνα, οι λειτουργίες ήταν υπηρεσίες που εκτελούνταν υπέρ του κοινωνικού συνόλου, που τις αναλάμβαναν οι πιο πλούσιοι πολίτες, οι οποίοι επιβαρύνονταν οικονομικά προκειμένου να οργανώσουν διάφορες υπηρεσίες προς την πόλη, με πιο σπουδαία από αυτές και πιο πολυδάπανη την τριηραρχία, που αφορούσε τη διοίκηση ενός πολεμικού πλοίου για ένα έτος. Οι υπόλοιπες λειτουργίες συνδέονταν με θρησκευτικές εορτές. 1.2.4 Αξίες ανταγωνισμού και συνεργασίας Στην αρχαία ελληνική κοινωνία κυριαρχούσαν τόσο το πνεύμα άμιλλας και ανταγωνιστικότητας, όσο το πνεύμα συνεργασίας. Η πρώτη αξία, της άμιλλας και ανταγωνιστικότητας εκφράστηκε στους διάφορους αθλητικούς αγώνες (π.χ. στους Ολυμπιακούς Αγώνες) αλλά και στη λογοτεχνία και τις τέχνες, δημιουργώντας υψηλά πρότυπα υπεροχής και τελειότητας. Στην ίδια κατηγορία αξιών θα μπορούσε κανείς να εντάξει την ενασχόληση με την πολιτική και τον πόλεμο. Ωστόσο, ήδη από τον Όμηρο, συναντάμε τις αρετές της δικαιοσύνης και της [11] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr εγκράτειας που έχουν σχέση με την αξία της συνεργασίας και λειτουργούν αντισταθμιστικά στις ανταγωνιστικές αξίες.
[12] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr