Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
1) Η σχέση Πίστης και Λόγου στον δυτικό Μεσαίωνα Ποια η υπήρξε σχέση Λόγου και Πίστης κατά τον δυτικό Μεσαίωνα και ποια η αντίληψη περί παντοδυναμίας του Θεού στην ιστορική τους πορεία; (ή: Το «δόγμα της διπλής αλήθειας» και η πορεία του στη φιλοσοφική σκέψη του Μεσαίωνα) (τόμ. Α΄, σελ. 38-39, 42-44 & τόμ. Β΄, σελ. 30-32) Εισηγητής των βασικών μεσαιωνικών αντιλήψεων για τη σχέση Πίστης και Λόγου ήταν ο επίσκοπος Καρχηδόνας Αυγουστίνος (354-430 μ.Χ.) Ενώ ο Αυγουστίνος δεν ήταν αγνωστικιστής και απέδιδε αξιοπιστία στα δεδομένα της εμπειρίας, ωστόσο δίδασκε ότι υπάρχουν φαινόμενα που δεν είναι προσβάσιμα ούτε στην εμπειρία ούτε στον Λόγο. Με τον τρόπο αυτό υποβάθμισε τη γνωσιολογική αξία της φιλοσοφίας και της επιστημονικής σκέψης (που ήταν τα οχήματα της αρχαιοελληνικής σκέψης για την πρόσβαση στην αλήθεια) υπέρ της θεολογίας. Με βάση τις γενικές θέσεις του Αυγουστίνου διαμορφώθηκαν οι ιδιαίτερες δυτικές χριστιανικές αντιλήψεις περί επιστήμης, περί της αξιοποίησης ή μη της αρχαίας ελληνικής σκέψης, καθώς και περί της σχέσης Πίστης και Λόγου σε συσχέτιση με τη Θεία Αποκάλυψη. Θεμέλιο των απόψεων του Αυγουστίνου για τη σχέση ανθρώπου και κόσμου είναι η έννοια της χριστιανικής σωτηρίας. Κατ’ αυτόν, η ύλη δεν είναι κατώτερη από το πνεύμα ή την ψυχή, όπως υποστήριζε ο Πλάτωνας. Η αμαρτία και η φθορά που συνδέονται με την ύλη δεν οφείλονται στη φύση της ύλης, αλλά στην κακή χρήση της ανθρώπινης βούλησης. Η χριστιανική ανάσταση σώματος και ψυχής αίρει την αμαρτία και σηματοδοτεί τη σωτηρία του ανθρώπου. Όμως, αντικείμενο της χριστιανικής αγάπης δεν είναι ο υλικός κόσμος, αλλά ο Θεός. Ο Θεός, μέσω της «θείας φώτισης», αποδίδει εγκυρότητα στις εμπειρικές και λογικές γνώσεις μας για τον υλικό κόσμο και μας οδηγεί στην αλήθεια. Έτσι, η χριστιανική διδασκαλία γίνεται η βάση για τον πρακτικό-ωφελιμιστικό χαρακτήρα της μεσαιωνικής επιστήμης: η κοσμογνωσία οδηγεί στη θεογνωσία/θεοπιστία και μέσω αυτής στη σωτηρία. Μέσο τους είναι η Θεία Αποκάλυψη. Για τον Αυγουστίνο, ενώ είναι αναξιοπρεπές για τον πιστό να μην κατέχει την πραγματική γνώση για τον φυσικό κόσμο και να δίνει ανυπόστατες ερμηνείες σε Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
3
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
αυτόν, τελικά η επιστημονική γνώση έχει υποδεέστερη θέση σε σύγκριση με την πίστη. Επίσης, ο ορθός Λόγος έχει θέση στην εξέταση της φύσης, όμως μόνο στο πλαίσιο της θείας φώτισης. Έτσι, στο καίριο ζήτημα της σχέσης Πίστης και Λόγου, που βρίσκεται πίσω από κάθε επιστημονική αναζήτηση, ο Αυγουστίνος απαντά με τη διατύπωση του «δόγματος της διπλής αλήθειας». Σύμφωνα με αυτό, υπάρχουν δύο αλήθειες για τον κόσμο, αυτή της θρησκείας και εκείνη της επιστήμης. Ενώ αυτές οι δύο αλήθειες δεν θα έπρεπε κανονικά να συγκρούονται (όπως θα υποστηρίξει με μεγαλύτερη σαφήνεια αργότερα ο Αβερρόης), εάν συμβαίνει αυτό, η αλήθεια που θα υπερισχύσει πρέπει να είναι εκείνη της θεολογίας. Το δόγμα της διπλής αλήθειας οδήγησε στην αρχή της παντοδυναμίας του Θεού, και η ιστορική πορεία του στον δυτικό Μεσαίωνα αντικατοπτρίζει τον συσχετισμό δυνάμεων μεταξύ των φορέων της επιστημονικής και της θρησκευτικής αλήθειας. Κατά τον πρώιμο Μεσαίωνα, οπότε η ανάπτυξη της επιστήμης δεν είχε φθάσει σε υψηλό επίπεδο, ουσιαστικά δεν υπήρχε θέμα εφαρμογής του δόγματος. Αργότερα υποστηρίχθηκε ότι η επιστήμη (η «φυσική φιλοσοφία») είναι θεραπαινίδα της θεολογίας. Τον 13ο αι. ο Μποναβεντούρα συνέθεσε ειδικό σύγγραμμα προς υποστήριξη αυτής της θέσης, ενώ ο Θωμάς Ακινάτης, εξυψώνοντας το κύρος της επιστημονικής γνώσης, υποστήριξε ότι η θεολογική και η επιστημονική αλήθεια είναι ισόκυρες, καθώς προέρχονται αμφότερες από τον Θεό. Από τον 9ο έως τον 12ο αι. οι μεταφράσεις και η διάδοση των αριστοτελικών συγγραμμάτων στη Δύση απέκτησαν εξέχουσα σημασία, και οι δυτικοί θεολόγοι σπούδαζαν τις αριστοτελικές θέσεις. Με την ίδρυση των πρώτων πανεπιστημίων άρχισαν να διδάσκονται αριστοτελικές θέσεις που έρχονταν σε σύγκρουση με την αλήθεια της χριστιανικής πίστης, γεγονός που προξένησε σφοδρές διαμάχες. Αυτές κορυφώθηκαν το 1277, όταν η παπική Έδρα απαγόρευσε τη διδασκαλία 219 θέσεων αριστοτελικής προέλευσης. Σκοπός αυτών των απαγορεύσεων ήταν να διατηρηθεί η αρχή της παντοδυναμίας του Θεού. Παρά τον αρνητικό χαρακτήρα τους, οι απαγορεύσεις αυτές έδωσαν ώθηση στην αναζήτηση υποθετικών κόσμων εκτός του αριστοτελικού πλαισίου σκέψης, προωθώντας την επιστημονική έρευνα σε νέους δρόμους. Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
4
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
Ενώ, λοιπόν, ο Μπουριντάν τον 14ο αι. τονίζει ότι ο Θεός δρα πάντοτε σε συμφωνία με τις αριστοτελικές αντιλήψεις, τον ίδιο αιώνα ο Νικόλαος Ορέμ υποστηρίζει ότι εχέγγυα αληθούς γνώσης παρέχει μόνο ο Θεός, υποβαθμίζοντας έτσι τις γνωσιοθεωρητικές δυνατότητες της ανθρώπινης νόησης και αναδεικνύοντας την απεριόριστη δύναμη της Θείας Βούλησης. Η αναζήτηση υποθετικών κόσμων κατά τον 14ο αι. γίνεται «μια φυσική φιλοσοφία χωρίς φύση» (J. Murdoch). Το 1614 ο Γαλιλαίος, για να παρακάμψει τα προβλήματα που θα αντιμετώπιζε από την Καθολική Εκκλησία, υποστήριξε ότι δεν υπάρχουν δύο διαφορετικές αλήθειες, αλλά δύο διαφορετικές κοινωνικές δραστηριότητες με διακριτή κοινωνική αποστολή, οι οποίες δεν θα έπρεπε να έρχονται σε σύγκρουση. Ωστόσο, η καταδίκη του και η μετέπειτα υποχώρηση της ιταλικής επιστήμης έδειξαν ότι η σύγκρουση αφορούσε τους φορείς των δύο αληθειών τόσο σε κοινωνικό όσο και σε πνευματικό επίπεδο. Ο Νικόλαος Ορέμ, θεολόγος στη Σορβόννη και εκπρόσωπος της φιλοσοφικής ονοματοκρατίας (νομιναλισμού), είχε ήδη τον 14ο αιώνα διατυπώσει την ευφυή παρατήρηση πως, είτε αν η Γη ήταν ακίνητη και ο Ήλιος κινούνταν γύρω από αυτήν είτε συνέβαινε το αντίστροφο, τα παρατηρούμενα φαινόμενα θα ήταν ακριβώς τα ίδια. Εντούτοις, η Καθολική Εκκλησία, υποστήριζε με φανατισμό το γεωκεντρικό κοσμοείδωλο επειδή δίδασκε ότι αυτό επιβεβαιωνόταν από τη Βίβλο, όπως από τα χωρία περί δημιουργίας του κόσμου και από την εντολή του Ιησού του Ναυή να σταθεί ο Ήλιος ακίνητος επάνω από τα τείχη της Ιεριχούς. Αλλά τον 14ο αιώνα η αμφισβήτηση της πνευματικής και πολιτικής ηγεμονίας της Καθολικής Εκκλησίας ήταν ήδη ευρεία και υπήρχε έντονος σχετικός αναβρασμός. Ακόμη και η ενσωμάτωση του αριστοτελισμού στο Καθολικό δόγμα αποδείχθηκε προβληματική, αφού όψεις της αριστοτέλειας κοσμολογίας, όπως οι θέσεις περί πρωτογενούς φύσης της ύλης, επάρκειας της ανθρώπινης διάνοιας να συλλάβει την αλήθεια, αμφιβολίας περί αθανασίας της ψυχής και αιωνιότητας του φυσικού κόσμου, έρχονταν σε προφανή αντίθεση με τη χριστιανική διδασκαλία. Υπό την επιρροή του Αβερρόη, μάλιστα, οι πιο ριζοσπάστες αριστοτελικοί έτειναν προς την υιοθέτηση της αυθυπαρξίας της φύσης και μιας φυσιοκρατικής αντίληψης για τον άνθρωπο. Ενδεικτική των αναταράξεων αυτών ήταν η καταδίκη πολλών από αυτές τις θέσεις, ακόμη και συναφών αντιλήψεων του Θωμά του Ακινάτη, το 1277. Αλλά Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
5
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
σταδιακά οι σχολαστικοί λόγιοι των πανεπιστημίων, που ακολουθούσαν τον αριστοτελισμό, είχαν αποκτήσει σημαντική αυτονομία έναντι της Εκκλησίας. Το γεγονός αυτό οδήγησε την τελευταία σε μια προσπάθεια συνδιαλλαγής με τους στοχαστές εκείνους οι οποίοι ακολουθούσαν τη «σύγχρονη οδό» στη θεολογία, όπως οι Ορέμ και Μπουριντάν, αλλά και σε έναν ευρύτερο συμβιβασμό Λόγου και Πίστης. Ως όχημα αυτού του συμβιβασμού χρησιμοποιήθηκε το δόγμα της «διπλής αλήθειας». Το δόγμα της «διπλής αλήθειας» κατά τον ύστερο Μεσαίωνα εξυπηρέτησε, λοιπόν, ως όχημα συμβιβασμού μεταξύ της παραδεδομένης εκκλησιαστικής αυθεντίας και της νομιναλιστικής ελευθεροφροσύνης σε επιστημονικά ζητήματα. Σύμφωνα με αυτό, στο μέτρο όπου οι απροκατάληπτες έρευνες των φυσικών φιλοσόφων μένουν στο επίπεδο της θεωρίας, ασκούνται ως νοητικά πειράματα και διατυπώνονται ως εικασίες ή απλές μαθηματικές σχέσεις, μπορούν να έρχονται σε αντίθεση με το επίσημο εκκλησιαστικό δόγμα, εφόσον όμως δεν εγείρουν αξιώσεις φυσικής πραγματικότητας. Τελικά, την απόλυτη πρωτοκαθεδρία για την αποτύπωση του φυσικού κόσμου όπως πραγματικά είναι διατηρεί η Εκκλησία. Η πραγματικότητα είναι αφενός λογική-φυσική και αφετέρου υπέρλογημεταφυσική. Εφόσον ο επιστήμονας αποδέχεται αυτήν τη διάκριση και περιορίζεται στη σφαίρα των λογικών ερευνών, είναι ελεύθερος να διατυπώνει τις απόψεις του. Υπέρτατος όμως θεματοφύλακας της απόλυτης αλήθειας, συμπεριλαμβανόμενης εκείνης που αφορά τον φυσικό κόσμο, είναι η εκκλησιαστική αυθεντία. Η στάση αυτή ικανοποιούσε και τους νομιναλιστές, αφενός επειδή επιθυμούσαν να διατυπώνουν τους καινοτόμους προβληματισμούς τους δίχως να έρχονται σε ρήξη με την Εκκλησία, και αφετέρου για θεωρητικούς λόγους: Σύμφωνα με τους νομιναλιστές, ο Θεός ήταν απόλυτα ελεύθερος να δημιουργήσει εναλλακτικούς κόσμους, εντελώς διαφορετικούς από αυτόν τον οποίο γνωρίζει ο άνθρωπος, ενώ ο τελευταίος, εξαιτίας περιορισμένης διανοητικής επάρκειας, δεν μπορεί να γνωρίζει γιατί ο Θεός επέλεξε να δημιουργήσει τον συγκεκριμένο κόσμο. Συνεπώς, ό,τι μπορεί να γίνει γνωστό στον κόσμο μας δεν είναι μεταφυσικά αναγκαίο, αλλά για τον άνθρωπο συνιστά τυχαιότητα (συμβεβηκός). Έτσι, μπορεί κανείς να φανταστεί την ύπαρξη εναλλακτικών κοσμοειδώλων, έστω και αν είναι υποχρεωμένος να υιοθετήσει το συγκεκριμένο που εξηγεί η παραδεδομένη Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
6
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
εκκλησιαστική ερμηνευτική. Σε αυτό το πλαίσιο μπορούσαν να διατυπωθούν, αν και διπλωματικά και με φειδώ, αμφιβολίες για την επίσημη χριστιανική δογματική. Αυτή η επισφαλής ισορροπία χαρακτήρισε το μεσοδιάστημα από τον ύστερο Μεσαίωνα έως την Επιστημονική Επανάσταση του 17ου αιώνα, δηλαδή την περίοδο της Αναγέννησης. Το δικό της νεωτερικό και ανθρωποκεντρικό πνεύμα συνέβαλε στην ανάδυση νεωτερικών επιστημονικών θέσεων, με χαρακτηριστικότερη αυτήν υπέρ του ηλιοκεντρικού πλανητικού συστήματος.
7
Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr