Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 2.1 ΠΟΛΙΤΙΚΗ 2.1.1 Τα διάφορα είδη κρατών στην ιστορία του αρχαίου ελληνικού κόσμου Γενικά, στην αρχαιότητα τα κράτη που αναπτύχθηκαν στην Ελλάδα μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις μεγάλες κατηγορίες: •
Πόλη ή Πόλη – Κράτος
•
Έθνος ή φυλετικό κράτος
•
Ομοσπονδιακό Κράτος, από τη συνένωση μικρών κρατών (6ος π.χ. αιώνας)
•
Ελληνιστικό Βασίλειο
Η πόλις Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις οι πόλεις – κράτη υπάρχουν στην Ελλάδα από τον 8ο π.Χ. αιώνα. Στην ακμή του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού υπήρχαν περίπου 600 πόλεις – κράτη με πληθυσμό 2 με 3 χιλιάδες κατοίκους και εδαφική έκταση όχι πάνω από 400 τετρ. χιλιόμετρα. Τα χαρακτηριστικά της αρχαίας πόλης – κράτους ήταν: ▪
Περιελάμβανε ένα αστικό κέντρο ή άστυ (το αποτελούσαν αρχικά οι κατοικίες του λαού χτισμένες γύρω από μία φυσικά οχυρή τοποθεσία που ονομαζόταν Ακρόπολις, στην οποία κατοικούσαν αποκλειστικά οι βασιλείς). Με το πέρασμα του χρόνου το άστυ εξελίχθηκε σε πολιτικό, πολιτιστικό, διοικητικό και θρησκευτικό κέντρο της περιοχής και η Ακρόπολις καθιερώθηκε ως ο τόπος των ιερών και της λατρείας.
▪
Γύρω από το άστυ εκτεινόταν μία γεωγραφική περιοχή, η χώρα.
▪
Η πόλη – κράτος χωριζόταν από τα γειτονικά κράτη με σαφή γεωγραφικά όρια. Ειδικότερα, η πόλη των Αθηνών είχε στο κέντρο της την Ακρόπολη, που στους
κλασσικούς χρόνους χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά ως τόπος λατρείας. Η Αθήνα έλεγχε όλη την Αττική και στις αρχές της κλασσικής περιόδου ήταν διαιρεμένη σε 139 κοινότητες ή δήμους, εκ των οποίων μόνο οι 30 βρίσκονταν στο άστυ της Αθήνας. [18] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Το έθνος Το Έθνος ή φυλετικό κράτος περιελάμβανε συνήθως μία αρκετά μεγάλη γεωγραφική περιοχή, π.χ. η Αρκαδία και ο πληθυσμός της ζούσε διασκορπισμένος σε μικρά χωριά, κώμες. Οι κάτοικοι του έθνους πίστευαν στην κοινή προγονική τους καταγωγή, λάτρευαν τις ίδιες θεότητες, μιλούσαν την ίδια διάλεκτο και είχαν τον ίδιο τρόπο ζωής. Το ομοσπονδιακό κράτος Από τον 6ο π.Χ. αιώνα διάφορα γειτονικά κράτη ενώθηκαν μεταξύ τους για λόγους ασφαλείας σε φυλετικά ομοσπονδιακά κράτη. Τον 5ο και 4ο π.Χ. αιώνα η πολιτική οργάνωση αυτών των κρατών βασίζεται στο υπόδειγμα των πόλεων – κρατών. Το γνωστότερο από αυτά ήταν η Βοιωτία του 4ου π.Χ. αιώνα. Τα μέλη της ομοσπονδιακής κυβέρνησης εκπροσωπούσαν τα διάφορα κράτη που αποτελούσαν την ομοσπονδία. Έτσι υπήρχαν 11 Βοιωτάρχες. Τα ελληνιστικά βασίλεια Μετά τον θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου η αυτοκρατορία που δημιούργησε διαιρέθηκε σε μια σειρά από μεγάλα βασίλεια που χαρακτηρίζουν ολόκληρη την ελληνιστική εποχή. Τα κύρια χαρακτηριστικά αυτών των βασιλείων είναι: •
Η πολιτική και στρατιωτική εξουσία συγκεντρώνεται στα χέρια ισχυρών μοναρχών.
•
Ο πληθυσμός αυτών των βασιλείων είναι ένας ανομοιογενής πληθυσμός Ελλήνων και ξένων.
•
Η μεγάλη πλειοψηφία των παλαιών πόλεων – κρατών αποτελούν μέρος αυτών των βασιλείων, χάνοντας την παλαιά τους αίγλη και αποκτώντας τοπική μόνο σημασία.
2.1.2 Η συμμαχία Η συνεχής εξωτερική απειλή στην οποία βρίσκονταν οι πόλεις – κράτη κατά την αρχαιότητα οδήγησε, κατά καιρούς, πολλές από αυτές στη σύναψη συμμαχιών. [19] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Οι δύο σημαντικότερες από αυτές τις συμμαχίες αφορούν: α) τη συμμαχία (Πελοποννησιακή Συμμαχία) της Σπάρτης με τα περισσότερα κράτη της Πελοποννήσου (6ος π.Χ. αιώνας), στο πλαίσιο της οποίας η Σπάρτη ήταν επικεφαλής της διοίκησής της, αν και οι αντιπρόσωποι των πόλεων που συμμετείχαν συνεδρίαζαν προκειμένου να αποφασίσουν ζητήματα που αφορούσαν τον πόλεμο και την ειρήνη β) τη συμμαχία της Αθήνας με έναν μεγάλο αριθμό κρατών, κυρίως ναυτικών κρατών του Αιγαίου (5ος π.Χ. αιώνας), στο πλαίσιο της οποίας η Αθήνα ήταν η ηγέτιδα δύναμη. 2.1.3 Η εξέλιξη του πολιτεύματος στον αρχαίο ελληνικό κόσμο Στο χρονικό διάστημα από την πρώιμη εποχή του Σιδήρου ως τον 4ο π.Χ. αιώνα παρατηρούμε μία γενική εξέλιξη των πολιτευμάτων από τη μοναρχία στην αριστοκρατία ή ολιγαρχία και από εκεί στη δημοκρατία, αν και αυτή η αλληλουχία δεν χαρακτήριζε όλα τα ελληνικά κράτη. Γενικά, τον 4ο π.Χ. αιώνα η μεγάλη πλειοψηφία των ελληνικών κρατών είχε διαμορφώσει δημοκρατικά πολιτεύματα. Ας σημειωθεί ωστόσο ότι από τον 7ο π.Χ. αιώνα πολλά ελληνικά κράτη πέρασαν περιόδους τυραννίας, κατά τις οποίες ένας τύραννος είχε σφετεριστεί την πολιτική εξουσία διοικώντας παράνομα με τη χρήση βίας. 2.1.4 Τα πολιτικά συστήματα στον αρχαίο ελληνικό κόσμο και η λειτουργία τους Κατά τη διάρκεια της αρχαίας ελληνικής ιστορίας τα τρία στοιχεία που κυριάρχησαν στην πολιτική ήταν: ❖ η εκτελεστική εξουσία (οι ανώτατοι αξιωματούχοι του κράτους), ❖ η συμβουλευτική εξουσία (Βουλή), ❖ η πηγή της ανώτατης εξουσίας (ο λαός). Ο πολιτικός ρόλος και η πολιτική δύναμη των μελών μιας πόλης – κράτους ήταν πολύ στενά συνδεδεμένα με τη συμβολή τους στον πόλεμο, γεγονός που οφείλεται στον έντονα επισφαλή χαρακτήρα της ζωής στο πλαίσιο του αρχαίου κόσμου. Επίσης, λόγω των ελάχιστων δημόσιων πόρων, τα μέλη της κοινότητας έπρεπε [20] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr από μόνα τους να προμηθεύονται τον αναγκαίο εξοπλισμό, γεγονός που επηρεαζόταν από το εισόδημα που διέθεταν. Εν τέλει, η σχέση ανάμεσα στην ικανότητα συμβολής κάποιου στον πόλεμο και στην πολιτική δύναμη που διέθετε ήταν άμεση. Τα πολιτικά συστήματα του αρχαίου κόσμου ήταν: ▪
ΜΟΝΑΡΧΙΑ:
➢ Ο βασιλιάς αποτελεί την εκτελεστική εξουσία. ➢ Υπάρχει ένα συμβούλιο γερόντων το οποίο παρέχει συμβουλές και αντιπροσωπεύει το συμβουλευτικό στοιχείο. ➢ Ο Δήμος (λαός) παρότι δεν είναι κυρίαρχος μπορεί να εκφράσει τη γνώμη του με τις αντιδράσεις του. ▪
ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΙΑ:
➢ Το ιππικό διαδραματίζει σπουδαίο ρόλο στον πόλεμο. ➢ Υπερισχύουν οι πλούσιοι και ευγενείς. ➢ Τυπικό παράδειγμα αριστοκρατικού πολιτεύματος εγκαθιδρύθηκε στη Θεσσαλία. ▪
«ΚΡΑΤΟΣ ΤΩΝ ΟΠΛΙΤΩΝ»:
➢ Από τον 7ο π.Χ. αιώνα αποφασιστικό ρόλο στη μάχη διαδραματίζουν οι οπλίτες (οι βαριά οπλισμένοι πεζοί στρατιώτες). Για τον στρατιωτικό εξοπλισμό αυτού του είδους επαρκούν οι πόροι ενός μικροκτηματία. ➢ Η πολιτική εξουσία περιήλθε στην τάξη των οπλιτών, χαρακτηρίζοντας τη λεγόμενη οπλική επανάσταση. ➢ Η οπλική επανάσταση, μέσω της διεύρυνσης του κύκλου των μάχιμων πολιτών, δρα καταλυτικά προς τον εκδημοκρατισμό της πόλης – κράτους. ➢ Το γνωστότερο παράδειγμα κράτους – οπλιτών είναι η Σπάρτη. Οι παράγοντες που σχετίζονται με το Σπαρτιατικό πολίτευμα είναι οι εξής: α) ο πληθυσμός διαιρείται σε τρεις κύριες κατηγορίες: τους ελεύθερους Σπαρτιάτες, τους Περίοικους που ήταν ελεύθεροι χωρίς πολιτικά δικαιώματα και τους Είλωτες που ήταν δουλοπάροικοι. β) ο συντηρητικός χαρακτήρας της κοινωνίας των Σπαρτιατών, γ) η στρατοκρατία, η οποία έπαιζε σπουδαίο ρόλο στην εσωτερική και εξωτερική πολιτική. [21] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Το πολίτευμα της Σπάρτης είχε τα εξής χαρακτηριστικά: Την εκτελεστική εξουσία ασκούσαν δύο βασιλείς, γεγονός που υποδηλώνει τον περιορισμό της μοναρχικής εξουσίας. Οι βασιλείς ήταν επικεφαλείς του στρατού στον πόλεμο. Στην κλασσική περίοδο την εκτελεστική εξουσία, περισσότερο και από τον βασιλιά που συνεχίζει να υπάρχει, ασκούσαν οι πέντε έφοροι, οι οποίοι εκλέγονταν από τους πολίτες και υπηρετούσαν για ένα έτος. Τη συμβουλευτική εξουσία ασκούσε η Γερουσία (Συμβούλιο των Γερόντων) που αποτελούνταν από 30 μέλη, μεταξύ των οποίων και οι δύο βασιλείς. Η Γερουσία είχε πολύ σημαντικές αρμοδιότητες, κυρίως στο θέμα της απονομής της δικαιοσύνης. Η ανώτατη εξουσία ανήκε στον Δάμο, δηλαδή σε όλους τους ενήλικους Σπαρτιάτες που συναθροίζονταν σε συνέλευση. Η συνέλευση έπαιρνε όλες τις μεγάλες αποφάσεις, όπως αυτές που αφορούσαν την ειρήνη και τον πόλεμο ή τις συμμαχίες με τις ξένες δυνάμεις. Έτσι, παρά το γεγονός ότι στο σπαρτιατικό πολίτευμα υπάρχουν και δημοκρατικά στοιχεία, αυτό μπορεί να χαρακτηρισθεί ως ένα κράτος οπλιτών, δεδομένου ότι την ανώτατη εξουσία ασκούν οι βαριά οπλισμένοι πεζοί (στρατιώτες). ▪
ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ: Οι πληρέστερες πληροφορίες για το δημοκρατικό πολίτευμα προέρχονται από
την Αθήνα: o Ο Σόλων (594 π.Χ.) εισήγαγε τα πρώτα δημοκρατικά στοιχεία στο αθηναϊκό πολίτευμα. Οι σημαντικότερες αποφάσεις λαμβάνονταν από τη Συνέλευση του Δήμου, αλλά το πολίτευμα διατηρούσε ακόμη αριστοκρατικά στοιχεία. Η κοινωνία διαιρούνταν σε τέσσερις τάξεις με κριτήριο τον πλούτο (στις τρεις πρώτες ανήκαν οι ιδιοκτήτες γης και στην τέταρτη οι ακτήμονες μισθωτοί εργάτες. Στη βάση αυτή επιμερίζονταν και τα στρατιωτικά καθήκοντα. Επίσης, μόνο οι δύο ανώτερες τάξεις μπορούσαν να εκλεγούν σε ανώτατα αξιώματα. o Ο Κλεισθένης (508/507 π.Χ.) εγκαθίδρυσε την άμεση δημοκρατία στην Αθήνα και διαίρεσε την αθηναϊκή κοινωνία σε δέκα νέες φυλές, οι οποίες αποτελούσαν στρατιωτικές, κοινωνικές και πολιτικές μονάδες. o Η εποχή του Περικλή (443 – 429 π.Χ.) υπήρξε η πιο ριζοσπαστική και ακραία μορφή δημοκρατικού πολιτεύματος στην Αθήνα, κατά την οποία ακόμα και [22] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ακτήμονες αποκτούν σημαντικό πολιτικό ρόλο. Κατά τον 5ο π.Χ. αιώνα πηγή της ανώτατης εξουσίας ήταν η Εκκλησία του Δήμου (συνέλευση του λαού), που έπαιρνε όλες τις σημαντικές πολιτικές αποφάσεις και στην οποία όλοι οι πολίτες είχαν ίση ψήφο. Τη συμβουλευτική εξουσία ασκούσε η Βουλή των Πεντακοσίων, η οποία καθόριζε εκ των προτέρων την ημερήσια διάταξη. Οι κανονισμοί που συνόδευαν τη συγκρότηση και λειτουργία αυτών των σωμάτων εξασφάλιζαν την πολιτική κυριαρχία του λαού. Για τα πολιτικά αξιώματα που δεν απαιτούνταν ειδικά προσόντα η εκλογή των σχετικών αξιωματούχων γινόταν με κλήρο, ενώ για τα υπόλοιπα οι αξιωματούχοι που ήταν φορείς της εκτελεστικής εξουσίας εκλέγονταν με ψήφο. Αυτοί οι αξιωματούχοι ήταν οι εννέα άρχοντες ή οι δέκα στρατηγοί. Επίσης, όλες οι δικαστικές αποφάσεις βρίσκονταν στα χέρια του λαού. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ο ρόλος και η σημασία του θεσμού του οστρακισμού, ο οποίος αποτελούσε όπλο στα χέρια του λαού και θωράκιζε τη δημοκρατία.
[23] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr