Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Η ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ Αναφερθείτε με επιγραμματικό τρόπο στον βίο του Σολωμού, στην παράδοση του σολωμικού έργου και στην εκδοτική του τύχη Βίος: Ο Σολωμός γεννήθηκε το 1798 στη Ζάκυνθο. Σπούδασε στη νομική σχολή της Παβίας. Στην Ιταλία συναναστράφηκε με σημαντικούς Ιταλούς ποιητές, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν την νεοκλασικιστική τεχνοτροπία και αυτή του ρομαντισμού. Σημαντικά και τραυματικά γεγονότα της ζωής του, όπως η σύγκρουση με τον αδελφό του και η αποξένωση από τη μητέρα του, συνέβαλαν στην απομόνωσή του και στο πάθος του για το αλκοόλ. Πέθανε στην Κέρκυρα τον Φεβρουάριο του 1857 σε ηλικία μόλις 59 ετών. Η παράδοση του σολωμικού έργου: Στη διάρκεια της ζωής του ο Σολωμός δημοσίευσε ένα πολύ μικρό μέρος του έργου του. Η ποιητική του φήμη στα χρόνια της συγγραφής του έργου του οφειλόταν κυρίως στον «Ύμνο εις την ελευθερίαν», που έγραψε σε ηλικία 25 ετών. Τα καλύτερα ποιήματά του, όπως τα συνθέματα της ωριμότητάς του έμειναν ανέκδοτα ακατάστατα και ανολοκλήρωτα. Η ακαταστασία σε πολλά από αυτά είναι τόσο μεγάλη που ακόμα και οι ειδικοί διαφωνούν αν κάποιοι στίχοι ανήκουν σε ένα ποίημα ή κάποιο άλλο. Η εκδοτική τύχη του έργου του: Όπως προαναφέρθηκε, όσο ζούσε ο Σολωμός εκδόθηκε ένα μικρό μέρος του έργου του. Το 1859 ο Ιάκωβος Πολυλάς εξέδωσε τον τόμο Διονυσίου Σολωμού Τα ευρισκόμενα. Σημαντική ήταν και η έκδοση του σολωμικού έργου από τον Λίνο Πολίτη. Το 1948 εξέδωσε την τρίτομη χρηστική έκδοση των σολωμικών Απάντων και το 1964 τα δίτομη έκδοση των Αυτόγραφων έργων. Η πιο πρόσφατη έκδοση (1994) των Ποιημάτων και πεζών από τον Στυλιανό Αλεξίου αναθεώρησε σε πολλά σημεία τις εκδόσεις Πολυλά και Πολίτη. Ποια είναι τα στάδια της ποιητικής εξέλιξης του Σολωμού; Η εξέλιξη της σολωμικής ποίησης χωρίζεται σε δύο περιόδους, στην Ζακυνθινή περίοδο και στην Κερκυραϊκή Περίοδο. Η Ζακυνθινή Περίοδος (1818 – 1828): Στην πρώτη φάση της Ζακυνθινής Περιόδου (1818 – 1822), ο Σολωμός γράφει θρησκευτικά και σατιρικά ποιήματα στην H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
[10]
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ιταλική γλώσσα. Τα σατιρικά του ποιήματα στόχευαν κυρίως το Ζακυνθινό γιατρό Διονύσιο Ροΐδη. Ιταλικά ποιήματα και σονέτα συνέχισε να συνθέτει μέχρι το 1827. Τα πρώτα ελληνικά ποιήματα τα γράφει την πενταετία 1818 – 1823. Πρόκειται για περίπου 20 λυρικά ποιήματα γραμμένα στην ελληνική γλώσσα. Ωστόσο αυτά κρίνονται απλά και αφελή, θεματολογικά και εκφραστικά. Θέματά τους έχουν την άδολη αγάπη για φανταστικές και εξιδανικευμένες γυναίκες και τον θάνατο πλασματικών ηρώων ή πραγματικών προσώπων. Τα περισσότερα είναι στροφικά ποιήματα με περίτεχνες ρίμες. Έργα αυτής της περιόδου Η αγνώριστη και Η Ξανθούλα. Ήδη από το 1823 στρέφεται στην πατριωτική ποίηση και το 1823 γράφει τις πρώτες 158 τετράστιχες στροφές του Ύμνου εις την ελευθερίαν. Τα επόμενα χρόνια ακολουθούν και άλλα πατριωτικού περιεχομένου ποιήματα [η λυρική ωδή Εις το θάνατο του Λορδ Μπάυρον (1824), Η καταστροφή των Ψαρών (1825), Η φαρμακωμένη (1826)]. Το 1823 ξεκινά τη συγγραφή του πρώτου αποσπασματικού του ποιήματος Ο Λάμπρος (η συγγραφή του συνεχίστηκε το 1824 – 1826 και η ολοκληρώθηκε το 1834). Η γλώσσα που χρησιμοποιεί είναι η δημοτική, ενώ το ποίημα συνδυάζει το επικό με το δραματικό στοιχείο. Το 1826 γράφεται Η γυναίκα της Ζάκυνθος, που θεματολογικά εξιδανικεύει τη γυναικεία μορφή. Η γλώσσα που χρησιμοποιεί είναι η δημοτική με ζακυνθινά ιδιώματα. Το έργο μπορεί να χαρακτηριστεί είτε πρόζα, είτε ποίημα σε πεζό και στοχεύει να σατιρίσει τη μορφή της Ζακυνθινής γυναίκας, ενώ υπάρχουν αναφορές στον αγώνα του 1821. Η Κερκυραϊκή Περίοδος (1828 – 1857): Μετά την εγκατάστασή του στην Κέρκυρα ο Σολωμός
εγκατέλειψε τη θρησκευτική, πατριωτική και ερωτική
θεματολογία και ρίχνει όλο το βάρος της ποιητικής του δημιουργίας στην προσπάθεια υπέρβασης των εμποδίων της ποιητικής έκφρασης, αλλά και στη μελέτη της γερμανικής φιλοσοφίας. Το 1833 – 1834 γράφει τον Κρητικό, που σηματοδοτεί την αρχή της ποιητικής του ωριμότητας. Χαρακτηριστικό αυτής της ωριμότητας είναι η στροφή προς την ελληνική ποιητική παράδοση (κυρίως την κρητική λογοτεχνία της ακμής) και η H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
[11]
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ρυθμική καλλιέργεια του δεκαπεντασύλλαβου στίχου. Ο Κρητικός είναι ένα επικολυρικό σύνθεμα με δραματική υπόθεση (παρουσιάζει έναν δοκιμαζόμενο άνθρωπο στη δίνη οριακών αντιθέσεων). Το κορυφαίο ποιητικό σύνθεμα του Σολωμού αυτής της περιόδου είναι οι Ελεύθεροι πολιορκημένοι. Με το έργο αυτό ασχολήθηκε από το 1826 ως τον θάνατό του (κυρίως από το 1834 ως το 1847). Η έρευνα διακρίνει τρία στάδια στη γραφή του ποιήματος, από τα οποία παρήχθησαν τα τρία σχεδιάσματά του. Το ποίημα αναφέρεται στη δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου από τους Τούρκους το 1825 και στην ηρωική τους έξοδο, τον Απρίλιο 1826. Το τρίτο ανολοκλήρωτο σύνθεμα της ποιητικής του ωριμότητας είναι ο Πόρφυρας, που γράφτηκε την περίοδο 1847 – 1849. Το ποίημα στηριγμένο σε ένα πραγματικό περιστατικό επεξεργάζεται την ιδέα του θανάτου ως μυστικής, αποκαλυπτικής στιγμής. Μελετήστε το ποίημα του Διονύσιου Σολωμού Η καταστροφή των Ψαρών (1825) και αναλύστε το θεματικά, μορφολογικά και γλωσσικά Σε αυτό το ποίημά του ο Σολωμός αφαιρεί τις λεπτομέρειες των συμβάντων (καταστροφή των Ψαρών) και ασχολείται με τη διαχρονικότητα του ιστορικού γεγονότος τονίζοντας την ερήμωση του τόπου και τα θύματα («καμένη γη», «έρημη γη», «λαμπρά σκοτωμένα παλικάρια»). Η «δόξα», που στο ποίημα εμφανίζεται προσωποποιημένη προχωρά ανάμεσά τους και συλλογίζεται τη σημασία της θυσίας. Ουσιαστικά η «δόξα» αποτελεί το μόνο ζωντανό στοιχείο σε ένα περιβάλλον απόλυτης καταστροφής, αποδίδοντας φόρο τιμής στους νεκρούς. Τα «παλικάρια» συμβολίζουν τους Έλληνες που αγωνίζονται για κερδίσουν την ελευθερία τους. Ο στίχος του ποιήματος είναι δεκασύλλαβος και ομοιοκατάληκτος. Οι δύο πρώτοι χαρακτηρίζονται από ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία και οι επόμενοι 4 από πλεκτή. Υφολογικά και μορφολογικά το ποίημα χαρακτηρίζεται από αισθητική και νοηματική αρτιότητα και εκφραστική συμπύκνωση. Είναι γραμμένο σε δημοτική γλώσσα. Μελετήστε το ποίημα του Διονύσιου Σολωμού Η φαρμακωμένη (1826) και αναλύστε H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
[12]
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr το θεματικά, μορφολογικά και γλωσσικά Η φαρμακωμένη είναι ένα ελεγείο για μία πνευματική φίλη του Σολωμού που προτίμησε να αυτοκτονήσει προκειμένου να διαφυλάξει την τιμή της. Η θεματική εδώ σχετίζεται με την κλασική θεματική της επτανησιακής ποίησης, δηλαδή την γυναικεία εξιδανικευμένη μορφή και αναπτύσσεται στη βάση της τεχνοτροπίας του ρομαντισμού σε συνδυασμό με την νεοκλασικιστική τεχνοτροπία. Γλωσσικά, το ποίημα αντανακλά την ιδιόμορφη δημοτική γλώσσα του Σολωμού, δηλαδή την αφαίρεση από αυτήν των τοπικιστικών στοιχείων και την εισαγωγή επιλεγμένων λόγιων γλωσσικών στοιχείων.
Η ελληνόγλωσση ποίηση του Σολωμού μπορεί να διακριθεί σε πέντε στάδια. Αναφερθείτε σε αυτά χρονολογικά και σημειώστε τα βασικά χαρακτηριστικά τους Αυτά τα στάδια και τα βασικά χαρακτηριστικά τους είναι τα εξής: 1818 – 1823: Ο Σολωμός συγγράφει σύντομα και απλά λυρικά ποιήματα. Η θεματική τους αναφέρεται στην αγνή αγάπη για τη γυναίκα και στον θάνατο αγαπημένων προσώπων του κοινωνικού του περιβάλλοντος. 1823 – 1824 και 1825 – 1826: Την περίοδο 1823 – 1824 γράφει δύο εκτενείς ύμνους. Την περίοδο 1825 – 1826 γράφει ποιήματα, που μαζί με αυτά της περιόδου 1823 – 1824 χαρακτηρίζονται από την προσπάθειά του να γράψει μία ποίηση που έχει ως κύριο αντικείμενό της την αγάπη για την πατρίδα και τον αγώνα του 1821. 1823 – 1826: Με τη συγγραφή του Λάμπρου επιχειρεί τη δημιουργία ενός εκτενούς συνθετικού ποιήματος με ρομαντική θεματολογία. 1826 – 1833: Γράφει τη Γυναίκα τη Ζάκυνθος, που είναι ένα πεζόμορφο σατιρικό κείμενο με ποιητικά στοιχεία με θεματολογία τη σύγκρουση ανάμεσα στο καλό και το κακό. 1833 και έπειτα: Είναι η περίοδος των συνθεμάτων της ωριμότητας του Σολωμού, όπου στρέφεται οριστικά προς την ελληνική ποιητική παράδοση. Χαρακτηριστικά της ποίησής του αυτής της περιόδου είναι η οργανική ανάπτυξη των H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
[13]
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ποιημάτων, η λυρικότητα, τα υψηλά νοήματα και η σύζευξη ποίησης και φιλοσοφίας. Τι γνωρίζετε για τη θεματική της σολωμικής ποίησης; Ζακυνθινή Περίοδος: Το βασικό θεματικό τρίπτυχο της Επτανησιακής Σχολής (πατρίδα, χριστιανική θρησκεία, εξιδανικευμένη γυναικεία μορφή) ισχύει και τη νεανική ποιητική παραγωγή του Σολωμού της Ζακυνθινής περιόδου. Κερκυραϊκή Περίοδος: Η ίδια θεματολογία με την προηγούμενη περίοδο εμπλουτίζεται μέσα από τις συστηματικές φιλοσοφικές αναζητήσεις του ποιητή και ανάγεται στα θέματα που απασχόλησαν όλους τους μεγάλους ποιητές: έρωτας, θάνατος, ελευθερία, πίστη στο θεό, σχέση του ανθρώπου με τη φύση. Ο Mackridge κωδικοποίησε την επεξεργασία των κύριων θεμάτων της σολωμικής ποίησης σε δύο ζεύγη αντιθέσεων: ✓ ελευθερία και φύση, ✓ θρησκεία και θάνατος. Η ελευθερία, που συνδέεται με τον αγώνα των Ελλήνων κατά των Τούρκων, σχετίζεται με την ανθρώπινη βούληση και θριαμβεύει πάνω στη φύση που κυβερνάται από ανεξέλεγκτες δυνάμεις. Στον Ύμνο εις την ελευθερίαν η τελευταία έχει μία ιδεολογικοπολιτική σημασία, στους Ελεύθερους Πολιορκημένους το ιστορικό πλαίσιο προσλαμβάνει μία πνευματική σημασία, στον Λάμπρο τίθεται το ζήτημα της κατάχρησης της ελευθερίας, στον Πόρφυρα η αυτογνωσία κατακτάται τη στιγμή της διττής επαφής με τη φύση που συνδυάζει το καλό με το κακό. -
Θρησκεία: Η χριστιανική πίστη υπερβαίνει τον θάνατο. Ενώ στα νεανικά συνθέματα του Σολωμού υπάρχουν αναφορές στην ορθόδοξη εκκλησία και στα τελετουργικά της θέματα, στα ποιήματα της ωριμότητας η θρησκεία αναφέρεται στην ανθρώπινη εμπειρία του δοκιμαζόμενου ανθρώπου.
-
Θάνατος: εκλαμβάνεται ως η λυτρωτική είσοδος σε έναν καλύτερο κόσμο. Στα ώριμα συνθέματα λειτουργεί ως προάγγελος της Δευτέρας Παρουσίας.
-
Έρωτας: Είναι συνήθως αγνός, με εξαίρεση την περίπτωση του Λάμπρου, που έχει σαρκικό χαρακτήρα. Συνήθως συνδέεται με την ιδέα του θανάτου, προκειμένου να υπάρξει κορύφωση της δραματικής έντασης. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
[14]
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Τι γνωρίζετε για τη μορφολογία της σολωμικής ποίησης; Ο Τρόπος σύνθεσης της σολωμικής ποίησης άλλαζε ριζικά με το πέρασμα του χρόνου. Έτσι την ευκολία γραφής λυρικών ποιημάτων με ένα κεντρικό θέμα διαδέχθηκε η δυσκολία της σύνθεσης μεγαλεπήβολων ποιητικών έργων που συναιρούσαν διαφορετικούς εκφραστικούς τρόπους και που τα διάφορα μέρη τους δεν συνδέονταν παρατακτικά (δεν διατάσσονταν το ένα μετά το άλλο), αλλά συνδέονταν οργανικά μεταξύ τους. Σε ορισμένα ποιήματα οι αναθεωρήσεις σε διάφορα στάδια επεξεργασίας ήταν τόσο ριζικές που η πλοκή γινόταν δυσδιάκριτη. Άλλοτε, ο Σολωμός αποσπούσε από παλαιότερα ποιήματα ορισμένες θεματικές μονάδες, ενός ή δύο στίχων, ή και ολόκληρες θεματικές ενότητες και αφού τις επεξεργαζόταν τις ενέτασσε σε νεότερα ποιήματα. Σε άλλες περιπτώσεις αυτοί οι θεματικοί πυρήνες λειτουργούσαν ως απαρχή σύνθεσης νέων ποιημάτων. Αναφερθείτε στην τεχνοτροπία της σολωμικής ποίησης; Η γενικότερη διαπίστωση ότι βασικό τεχνοτροπικό χαρακτηριστικό της επτανησιακής ποίησης του 19ου αιώνα ήταν η σύζευξη του νεοκλασικισμού με τον ρομαντισμό, ισχύει ιδιαιτέρως και για την ποίηση του Σολωμού. •
Η νεοκλασικιστική επίδραση εντοπίζεται στην ποίηση του Σολωμού μέχρι το 1833 και κυρίως στα ζακυνθινά ποιήματα της νεανικής περιόδου.
•
Η ρομαντική επίδραση εμφανίζεται με τον Λάμπρο και διαμορφώνει τα μετά το 1833 συνθέματα της ώριμης περιόδου του ποιητή. Σε αντιστοιχία με τις διαφορετικές τεχνοτροπικές τάσεις διαπιστώνεται και μία διαφοροποίηση στο ποιητικό είδος. Στη ζακυνθινή περίοδο ο Σολωμός γράφει σύντομα λυρικά ποιήματα, ενώ στην κερκυραϊκή συνθέτει μεγαλύτερης έκτασης ποιήματα δραματικού ή επικού αφηγηματικού είδους. Πρέπει ωστόσο να σημειωθεί ότι η διάκριση της σολωμικής ποίησης σε
νεοκλασική και ρομαντική είναι σχηματική, αφού η νεανική ποίησή του αφομοίωσε αρκετά προρομαντικά στοιχεία και ο νεανικός κλασικορομαντισμός του λειτούργησε H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
[15]
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr προς τη κατεύθυνση της σύμμειξης κλασικιστικών και ρομαντικών στοιχείων στην ώριμη περίοδο του ποιητή. Στο δεύτερο σχεδίασμα των Ελεύθερων Πολιορκημένων ο Σολωμός εκφράζει την πρόθεση να δημιουργήσει ένα νέο ποιητικό είδος που συνενώνει το κλασικό και το ρομαντικό στοιχείο σε έναν μεικτό τρόπο. Το έργο του Σολωμού χαρακτηρίζει η αποσπασματικότητα, κάτι που σημαίνει ότι τα σημαντικότερα ποιήματά του μας παραδόθηκαν ανολοκλήρωτα γεγονός που, σε συνδυασμό με την νοηματική ασάφεια που χαρακτηρίζει τη σολωμική ποίηση, συνέβαλε στην υποτίμηση του έργου του από τους μελετητές. Οι παρατηρήσεις και ερμηνείες τους σε σχέση με αυτό το ζήτημα μπορούν να διακριθούν σε τρεις κατηγορίες: ➢ ερμηνείες ψυχολογικού ή βιολογικού χαρακτήρα (αλκοολισμός, οκνηρία, τελειομανία, κ.λπ.). ➢ επικέντρωση σε κάποια προσωπική ανυπέρβλητη εξωτερική δυσκολία (ελλιπής γνώση της ελληνικής γλώσσας, αδυναμία συμβιβασμού του φιλοσοφικού στοχασμού με την ποιητική έκφραση, κ.λπ.). ➢ ζητήματα που αφορούν την τεχνοτροπία και την ποιητική της ώριμης περιόδου. Σύμφωνα με τον Βελουδή η αποσπασματικότητα της σολωμικής ποίησης είναι ηθελημένη, αφού το ενδιαφέρον βρίσκεται όχι στο αποτέλεσμα αλλά στη διαδικασία της ποιητικής δημιουργίας. Για τον Mackridge ο Σολωμός διαχώρισε την ποιητική ιδέα από τη γλωσσική μορφή. Η τελευταία είναι ανίκανη να αποδώσει την πρώτη. Για τον Βαγενά η αποσπασματικότητα της ποίησης του Σολωμού είναι αποτέλεσμα της ασυμβατότητας μεταξύ του επικό - τραγικού περιεχομένου και της λυρικής έκφρασης. Ποιες ήταν οι λογοτεχνικές πηγές του Σολωμού; Οι λογοτεχνικές πηγές του Σολωμού θα μπορούσαν να διακριθούν σε 4 άξονες: - Η αρχαία λογοτεχνία - Η Αγία Γραφή - Η νεοελληνική λογοτεχνική παράδοση και - Η ευρωπαϊκή λογοτεχνική παράδοση H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
[16]