Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
ΘΕΣΜΙΚΟ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ 1.2.1 Ο προσδιορισμός της έννοιας του ελεύθερου πολίτη (σελ. 43) Πολίτης στην αρχαία πόλη: είναι αυτός που συμμετέχει ενεργά σε όλα τα επίπεδα της πολιτικής, οικονομικής, κοινωνικής και θρησκευτικής ζωής της πόλης Πολίτης για τον Αριστοτέλης δεν είναι απλά ο κάτοικος μιας περιοχής ούτε ο υπαγόμενος σε μια τάξη νόμων που ρυθμίζουν τις βιοτικές του σχέσεις, αλλά εκείνος που μετέχει στις βουλευτικές και δικαστικές αρχές της πόλης, εκείνος που κατέχει και ασκεί το δικαίωμα του άρχειν και άρχεσθαι (Αριστοτέλης, Πολιτικά). Ο πολίτης συμμετείχε στις αρχές και ασκούσε τα πολιτικά δικαιώματα. (Αντίθετα ο αστός δεν είχε δικαίωμα συμμετοχής στην πολιτική ζωή, αν και ήταν ελεύθερος πολίτης. Αστοί θεωρούνταν οι ελεύθεροι πολίτες που τους είχαν αφαιρεθεί τα πολιτικά δικαιώματα για κάποιο σοβαρό αδίκημα (προδοσία, λιποταξία) και τα ανήλικα παιδιά των πολιτών μέχρι την εγγραφή τους στους καταλόγους των πολιτών του δήμου. Οι γιοι των αστών και οι γιοι των πολιτών γίνονταν πολίτες με την εγγραφή τους στους καταλόγους του δήμου και αποκτούσαν ταυτόχρονα το δικαίωμα συμμετοχής στην πολιτική ζωή της πόλης.) ● Το Κριτήριο της καταγωγής (σελ. 43) Στην πράξη, σε όλες τις ελληνικές πόλεις η έννοια του ελεύθερου πολίτη ήταν συνδεδεμένη με την ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη, που για να την αποκτήσει κάποιος έπρεπε να έχει γεννηθεί από γονείς που ήταν και οι δύο ελεύθεροι πολίτες. Ο κανόνας της καταγωγής από αμφότερους τους γονείς τηρήθηκε από όλες τις ελληνικές πόλεις, με ελάχιστες εξαιρέσεις. ● Στην Αθήνα από το 451 π.Χ. με ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου ορίστηκε ως απαραίτητη προϋπόθεση για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη η καταγωγή από γονείς Αθηναίους πολίτες. Κάποιες πηγές όμως αναφέρουν και εξαιρέσεις που γίνονταν για συμμάχους ή μετοίκους ως ανταμοιβή για προσφορά σημαντικών υπηρεσιών προς την πόλη ή για γιους διάσημων Αθηναίων πολιτών, που τους είχαν αποκτήσει με ξένες γυναίκες (Περικλής). ● Στη Σπάρτη, που διαφύλαξε με πάθος την ιδιότητα του πολίτη, όπως και στην Αίγινα, στα Μέγαρα και στη Θήβα θεωρούνταν αδιανόητη η παροχή του δικαιώματος σε ξένα προς το σώμα των πολιτών στοιχεία. Αν και δεν έχουμε πληροφορίες, μπορούμε να υποθέσουμε για το τι ίσχυε στις άλλες πόλεις. Φαίνεται λοιπόν ότι η ιδιότητα του πολίτη δεν υπήρξε κενό γράμμα, αλλά ήταν ένα κυριαρχικό προνόμιο που οδηγούσε α) στην απολαβή άλλων προνομίων και β) στην κατάληψη τιμητικών αξιωμάτων. Επιμέλεια ύλης: Χαιρέτη Αγγελική
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Γι’ αυτό περιφρουρήθηκε ζηλότυπα, με συνέπεια το σώμα των ελεύθερων πολιτών, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων, να παραμείνει κλειστό και αυτοδιαιωνιζόμενο.
Προνόμια πολιτών 1. οικονομικά κριτήριο, τα οικονομικά χαρακτηριστικά της ιδιότητας του πολίτη ήταν δύο: ΙΙ. το δικαίωμα απόκτησης και κατοχής γης και ακινήτων ● Καμία άλλη τάξη δεν είχε δικαίωμα κατοχής γης, καθώς παντού στον ελληνικό χώρο η ιδιοκτησία γης ήταν συνυφασμένη με την ιδιότητα του πολίτη. ● Στη δημοκρατική Αθήνα μόνο οι πολίτες κατείχαν τη γη, αν και δεν την εκμεταλλεύονταν άμεσα. ● Στη Σπάρτη η γη ανήκει στην πόλη και όχι στον πολίτη – η γη ήταν χωρισμένη σε κλήρους όσοι και οι Σπαρτιάτες, ενώ η καλλιέργεια της γης ήταν αποκλειστική αρμοδιότητα των ειλώτων. ii.
απαλλαγή από σταθερό άμεσο φόρο
2.
νομικά χαρακτηριστικά της ιδιότητας του πολίτη ήταν:
i.
η δυνατότητα σύναψης δικαιοπραξίας
ii.
το δικαίωμα παράστασης στα δικαστήρια
iii.
το δικαίωμα εμφάνισης ως κατήγορου στις δημόσιες καταγγελίες
iv.
το δικαίωμα να συντάσσει διαθήκη
v.
κληρονομικά δικαιώματα ίσχυαν μόνο για ενήλικες άρρενες πολίτες.
3. τα πολιτικά χαρακτηριστικά της ιδιότητας του πολίτη ήταν τα σημαντικότερα δεδομένου ότι η πολιτική αποτελούσε την κύρια δραστηριότητά του. Με τον όρο πολιτική δραστηριότητα εννοούμε: τη συμμετοχή στα πολιτικά θεσμικά όργανα Αθήνα :Εκκλησία του Δήμου, Βουλή, Ηλιαία, σώμα αρχόντων. Σπάρτη :Συνέλευση του Δήμου, Γερουσία, σώμα αρχόντων. Στα δημοκρατικά πολιτεύματα η πολιτική δραστηριότητα είχε ουσιαστικό χαρακτήρα, διότι ήταν προσωπική, άμεση, δραστική, εθελοντική, καθολική και δημιουργική συμμετοχική δημοκρατία.
Επιμέλεια ύλης: Χαιρέτη Αγγελική
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Αντίθετα στα ολιγαρχικά πολιτεύματα η συνέλευση των πολιτών δεν έχει ουσιαστικό περιεχόμενο, η λήψη αποφάσεων, η άσκηση εξουσίας και η εκδίκαση δικών ήταν υπόθεση λίγων και προνομιούχων. 4. στρατιωτικά Σε πολλές πόλεις η ιδιότητα του πολίτη και η οπλιτική ικανότητα ήταν πλήρως συνδεδεμένες. Από τον Πελοποννησιακό πόλεμο και μετά η σχέση πολίτη - στρατιώτη χαλαρώνει σε όλες σχεδόν τις ελληνικές πόλεις, καθώς κατέφευγαν σε μισθοφόρους, ή επαγγελματίες του πολέμου, π.χ. Κρήτες τοξότες. Σπάρτη: οι Σπαρτιάτες ήταν ουσιαστικά στρατιώτες παρά πολίτες, ενώ κάθε άλλη δραστηριότητα ήταν απαγορευμένη. Η συμμετοχή τους στην Απέλλα ήταν τυπική. Αθήνα: η ταύτιση πολίτη και στρατιώτη διατηρήθηκε μέχρι την εποχή του Κλεισθένη. Τον 5ο αιώνα π.Χ. η ταύτιση χαλάρωσε καθώς η πόλη έμεινε μεγάλο διάστημα χωρίς να συμμετέχει σε πόλεμο, ενώ δόθηκε η ιδιότητα του πολίτη επεκτάθηκε και σε αυτούς που δεν είχαν οπλιτική ικανότητα. Οι πηγές μιλούν για δούλους και ξένους που υπηρετούσαν ως οπλίτες ή κωπηλάτες.
5. θρησκευτικό κριτήριο Όλες οι σημαντικές πράξεις της πολιτικής ζωής περιλάμβαναν θυσίες και τελετές στις οποίες έπρεπε να συμμετέχουν και οι πολίτες. Όλες οι πόλεις είχαν την πολιούχο θεότητα που τιμούσαν, και στις γιορτές πρωτοστατούσαν οι πολιτικές αρχές. Στην Αθήνα οι πολίτες όφειλαν να συμμετέχουν στη θρησκευτική ζωή όπως συμμετείχαν στην πολιτική. Η είσοδος εξάλλου του μελλοντικού πολίτη στην πολιτική κοινότητα συνοδεύονταν από τελετουργίες προς τιμήν του Δία ή της Αθηνάς.
Η είσοδος στο πολιτικό σώμα, σύμφωνα με πληροφορίες του Αριστοτέλη (Πολιτικά) Επικυρωνόταν με 2 εγγραφές στους καταλόγους: i. της φρατρίας Την 3η μέρα του εορτασμού των Απατουρίων δηλώνονταν με όρκο του πατέρα τα παιδιά που είχαν γεννηθεί ή υιοθετηθεί από γονείς πολίτες. Η αποδοχή από τη φρατρία σηματοδοτούσε την πρόσβαση στην πολιτική κοινότητα. ii. του δήμου Επιμέλεια ύλης: Χαιρέτη Αγγελική
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Αφορούσε μόνο τα αγόρια που είχαν συμπληρώσει το 18ο έτος της ηλικίας τους και αποτελούσε πράξη ένταξης τους στο πολιτικό σώμα. Οι δημότες έδιναν όρκο για την ηλικία και για το ότι ήταν ελεύθεροι πολίτες. Στη συνέχεια οι πολίτες συγκεντρώνονταν κατά φυλές, εκπαιδεύονταν για δύο χρόνια και εκτελούσαν περιπολίες. Μετά εισέρχονταν στο σώμα των ενεργών πολιτών οριστικά.
1.2.2 Η ιδιότητα του πολίτη σε Αθήνα και Σπάρτη (σελ. 49) Υπήρχαν ποιοτικές διαφορές από πολίτευμα σε πολίτευμα, ακόμα και σε ένα πολίτευμα όπως το ολιγαρχικό. Έτσι διαφορετική ήταν η θέση του πολίτη σε μια μετριοπαθή και διαφορετική σε μια δυναστική ολιγαρχία. Στα ολιγαρχικά πολιτεύματα υπήρχαν δύο τάξεις πολιτών από τις οποίες μόνο μία είχε πλήρη δικαιώματα, εκείνη που η περιουσία της ξεπερνούσε ένα όριο (Χαλκίδα, Μέγαρα, Κόρινθος, Λέσβος, θεσσαλικές πόλεις κ.ά.). Σε μετριοπαθέστερες ολιγαρχίες η συμμετοχή στα κοινά, αν και θεωρητικά ήταν δυνατή για όλους τους πολίτες, πρακτικά τα μεγάλα γένη και οι πλούσιοι είχαν την εξουσία (δικαίωμα εκλογής στη γερουσία και στο Συμβούλιο) και η Συνέλευση του Δήμου απλώς επικύρωνε αποφάσεις που είχαν παρθεί, δεν συμμετείχε ενεργά στη διαδικασία. Συνεπώς στην ολιγαρχία η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη από μόνη της δεν έπαιζε καθοριστικό ρόλο αφού η τύχη της πόλης καθοριζόταν από μια ελίτ, ένα σώμα προνομιούχων.
Η περίπτωση της Σπάρτης (σελ. 50) Η ιδιομορφία του σπαρτιατικού πολιτεύματος φαίνεται από το ότι ● Ο κάτοχος της ιδιότητας του πολίτη ήταν ταυτόχρονα και στρατιώτης. ● Σε μια στρατοκρατικά οργανωμένη κοινωνία δεν ήταν δυνατό ο απλός πολίτης να αντιταχθεί στους ανωτέρους του. ● Όμως, ούτε η κατοχή γης έπαιζε καθοριστικό ρόλο, αφού κάθε κλήρος ανήκε ουσιαστικά στην πόλη. ● Τέλος, οι Σπαρτιάτες ήταν και ανεπάγγελτοι και μόνιμοι στρατιώτες: τους απαγόρευαν τόσο να επιλέξουν όσο και να ασκήσουν κάποιο επάγγελμα. Επιμέλεια ύλης: Χαιρέτη Αγγελική
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Η περίπτωση της Αθήνας (σελ. 50-51) Μόνο στην Αθήνα ο ενεργός πολίτης ήταν πραγματικά ελεύθερος και μόνο εδώ η έννοια ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Βέβαια, αρχικά η κατάσταση στην Αθήνα δε διέφερε από τις άλλες ολιγαρχικές πόλεις. Η αλλαγή αυτή οφείλεται στο Σόλωνα και τον Κλεισθένη.
Σόλωνας: μεταρρυθμίσεις (590 π.Χ.) Οι μεταρρυθμίσεις του Σάλωνα (590 π.Χ.) υπήρξαν καταλυτικές για ορισμένα θεμελιώδη ατομικά δικαιώματα, με κυριότερο αυτό της ατομικής ελευθερίας. I. Κατάργησε τα χρέη των φτωχών αγροτών. II. Επέτρεψε την επιστροφή εκείνων που είχαν μεταναστεύσει επειδή δεν μπορούσαν να πληρώσουν τα χρέη τους. III. Απαγόρευσε τη σύναψη δανείων με σωματική εγγύηση (σεισάχθεια). IV. Διαίρεσε τους πολίτες με βάση το αγροτικό εισόδημα σε τέσσερις τάξεις από τις οποίες οι δύο πρώτες είχαν πρόσβαση στα αξιώματα και οι δύο άλλες στην Εκκλησία του Δήμου, δεν τους έδωσε όμως πρόσβαση στα ανώτερα αξιώματα, ίσως επειδή φοβήθηκε τις αντιδράσεις των ευγενών και των πλουσίων. Έτσι, από τα μέτρα αυτά, που ήταν αρκετά προωθημένα για την εποχή του, αποτέλεσαν το πρώτο βήμα για την απελευθέρωση των κατώτερων τάξεων και τη διεύρυνση της ιδιότητας του πολίτη. Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα δεν αντιμετωπίστηκαν ολοκληρωτικά οι έντονες φυλετικές και εσωτερικές διαμάχες ανάμεσα στις αριστοκρατικές οικογένειες, οι οποίες ουσιαστικά εξακολουθούσαν να κυβερνούν την Αθήνα επηρεάζοντας τις φυλές και τα πολιτειακά όργανα.
Έτσι όταν ο Κλεισθένης ανέβηκε στην εξουσία προσπάθησε Ι. να προχωρήσει σε ριζοσπαστικές αλλαγές ώστε: Επιμέλεια ύλης: Χαιρέτη Αγγελική
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr α) να περιορίσει την εξουσία της αριστοκρατίας β) να παραχωρήσει δικαιώματα στις κατώτερες τάξεις.
II. Έχοντας διαβλέψει ότι όλα τα προβλήματα προκαλούνται από την υπάρχουσα δομή και τη σύνθεση του πολιτικού σώματος, προχώρησε σε θεσμική και κοινωνική αναδιοργάνωση της Αθήνας. Στην πράξη αυτό σήμαινε τη ρήξη με τους παλιούς δεσμούς και τη δημιουργία νέων μονάδων κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης. Έτσι:
Διαίρεσε: α) τους πολίτες σε 10 φυλές, αντί για τέσσερις, β) διαίρεσε την Αττική σε τριάντα ομάδες δήμων (τριττύες), που αντιστοιχούσαν ανά δέκα στην πόλη με τα περίχωρα, στα παράλια και στα Μεσόγεια, κατανέμοντας διά κλήρου από μια τριττύα σε κάθε φυλή. γ) διαίρεσε τη χώρα (την Αττική) σε περισσότερους από 100 δήμους. Προσέδωσε στους δήμους τη βαρύτητα που είχαν οι φυλές, αφού συνέδεσε όχι μόνο την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη με τους καταλόγους του δήμου, αλλά και τον ορισμό των αντιπροσώπων στη Βουλή των 500 και στην Ηλιαία. Έτσι, ήταν ευκολότερη η απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη είτε με θεμιτά είτε με αθέμιτα μέσα, αφού ευκολότερα μπορούσε να κερδίσει κάποιος την εύνοια ενός δημάρχου παρά μιας ολόκληρης φυλής. Στη διεύρυνση του δικαιώματος του πολίτη, συνέβαλαν οι αλλαγές Εφιάλτη και Περικλή Εφιάλτης I. Αποδυνάμωσε τον Άρειο Πάγο. II. Μετέφερε τις αρμοδιότητές του στα άλλα πολιτειακά όργανα στα οποία είχαν πρόσβαση όλοι οι πολίτες.
Περικλής Πήρε μέτρα όπως: 1. επιλογή αρχόντων με κλήρωση 2. παραχώρηση πλήρων πολιτικών δικαιωμάτων σε όλες τις τάξεις των πολιτών 3. καθιέρωση αμοιβής στα μέλη της Ηλιαίας και της Εκκλησίας του Δήμου Επιμέλεια ύλης: Χαιρέτη Αγγελική
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr 4. εφαρμογή ισονομίας και ισηγορίας 5. τροποποίησε τους όρους διευθέτησης πολιτικών αποφάσεων στα λαϊκά θεσμικά όργανα.
1.2.3. Κοινωνικοπολιτικοί θεσμοί Οι φρατρίες, οι φυλές και οι δήμοι είχαν τόσο σημαντικό ρόλο στη ζωή της πόλης, που μπορούμε να πούμε πως αποτέλεσαν τη βάση οργάνωσης και λειτουργίας της. ● Η φρατρία είναι γνωστή από την αρχαϊκή εποχή σε πολλές ελληνικές πόλεις ως συνάθροιση συγγενικών γενών. ● Το γένος ήταν η πρώτη συμπαγής φυσική ομάδα που αποτέλεσε την πρωταρχική αυτόνομη κοινωνικοοι-οικονομική μονάδα της αρχαϊκής πόλης. (Τα μέλη των γενών ονομάζονταν γενήτες και συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς.) ● Οι φυλές, που διαδραμάτισαν σημαντικό πολιτικό ρόλο, δεν ήταν παρά συνενώσεις φρατριών. ● Οι φρατρίες από τον 8ο αιώνα αποτελούσαν σημαντικό ενοποιητικό παράγοντα της κοινωνικής ζωής της πόλης. Συνήθως λειτουργούσαν ως θρησκευτικά σωματεία με δικά τους ιερά, θεότητες, αρχηγό, ακίνητη περιουσία, όμως ορισμένες λειτουργίες τους είχαν και πολιτικό περιεχόμενο (π.χ. η εγγραφή νεογέννητων παιδιών). Η κυριότερη λειτουργία της ήταν η τελετή εγγραφής των νεογέννητων παιδιών στη φρατρία, η οποία αποτελούσε τη ληξιαρχική πράξη γέννησής τους με την οποία δηλώνονταν η νόμιμη καταγωγή τους, στοιχείο απαραίτητο για την εγγραφή στους δημοτικούς καταλόγους και την είσοδο στο σώμα των ελεύθερων πολιτών. Η μεγάλη σημασία της εγγραφής στη φρατρία φαίνεται από το γεγονός ότι ο Περικλής, στην εποχή της παντοδυναμίας του, ζήτησε να εγγράψει στη φρατρία τον γιο που είχε αποκτήσει με τη μη Αθηναία Ασπασία (Πλούταρχος, Περικλής, 37). Φαίνεται ότι κάποιες περιπτώσεις αναπλήρωνε την πόλη σε διοικητικά καθήκοντά της. Στην Αθήνα οι φρατρίες διαδραμάτιζαν ουσιαστικό ρόλο σε κάθε πράξη που Επιμέλεια ύλης: Χαιρέτη Αγγελική
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr σχετιζόταν με τη ζωή του ελεύθερου πολίτη: στον γάμο, στη γέννηση των παιδιών, στη μύηση των εφήβων στην πολιτική ζωή, στην υιοθεσία, στην κηδεία κ.λπ. To ίδιο πρέπει να συνέβαινε και στις άλλες ιωνικές πόλεις, όπως στη Χίο, στην Τήνο, στη Δήλο και στη Μίλητο. Οι φατρίες γιόρταζαν από κοινού κάθε χρόνο τα Απατούρια, γιορτή αφιερωμένη στον Φράτριο Δία και τη Φρατρία Αθηνά.
Οι φυλές Η οργάνωση της αρχαϊκής πόλης βασίστηκε στο φυλετικό σύστημα οργανικές μονάδες του οποίου ήταν το γένος, η φρατρία και η φυλή. Η φυλή ήταν μια συνένωση φρατριών. Ήταν η μεγαλύτερη αυτοδιοικούμενη οργανική μονάδα ● με δικά της διοικητικά όργανα ● και δική της εδαφική περιοχή. Η οργάνωσή της: Ανώτατο όργανο ήταν η συνέλευση των ανδρών που μπορούσαν να φέρουν όπλα (πολεμιστών). Κάθε φυλή είχε τον αρχηγό της, τον φυλο-βασιλέα, ο οποίος ασκούσε διοικητικές, στρατιωτικές και θρησκευτικές αρμοδιότητες ενώ
λειτουργούσε ως
διαιτητής στις διαφορές μεταξύ των γενών. Ενδιάμεσο όργανο (μεταξύ του φυλοβασιλέα και της συνέλευσης των πολεμιστών) ήταν το συμβούλιο της φυλής, που αποτελούσαν οι αρχηγοί των γενών και των φρατριών. Οι αποφάσεις λαμβάνονταν από τον φυλοβασιλέα, σε συνεργασία με το συμβούλιο της φυλής, και εγκρίνονταν ή απορρίπτονταν από τη συνέλευση των πολεμιστών. Από τους ιστορικούς γνωρίζουμε δύο ομάδες φυλών: 1. ιωνικές (τους Αργαδείς, τους Αιγικορείς, τους Γελέοντες και τους Όπλητες) 2. δωρικές (τους Υλλείς, τους Παμφύλους και τους Δυμάνες) Επιμέλεια ύλης: Χαιρέτη Αγγελική
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Αθήνα: έπαιζαν καθοριστικό ρόλο στην πολιτική ζωή, παρά τη αύξησή τους σε 10 από τον Κλεισθένη, ώστε να μπορούμε να ισχυριστούμε ότι αποτέλεσαν τη βάση της οργάνωσης και της λειτουργίας του αθηναϊκού πολιτεύματος (συμμετοχή στη Βουλή των 500, στην πρυτανεία, στα δικαστήρια της Ηλιαίας). Η φυλή εμπλεκόταν στις οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών, όπως στην υπόδειξη των χορηγών. Σημαντικός ήταν ο ρόλος της και στον στρατιωτικό τομέα, καθώς οι φυλές αποτελούσαν τη βάση για τον σχηματισμό και τη διάρθρωση του στρατού, που ήταν οργανωμένος κατά φυλές. Όμως, μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη και κυρίως από το δεύτερο μισό του 5ου αι. π. Χ., η φυλή έχασε τον παραδοσιακό χαρακτήρα της, ο οποίος προέκυπτε από το στοιχείο της κοινής καταγωγής
Μέχρι την εποχή του Κλεισθένη, οι δήμοι ήταν γεωγραφικές υποδιαιρέσεις της εδαφικής επικράτειας της πόλης, στις οποίες ήταν εγγεγραμμένοι οι πολίτες που διέμεναν στη συγκεκριμένη περιοχή. Δεν είχαν πολιτικό ρόλο και δεν ασκούσαν πολιτική εξουσία. Η πρωτοτυπία του Κλεισθένη έγκειται ότι, μετά τις μεταρρυθμίσεις του, οι δήμοι
μετατράπηκαν
σε
αυτοδιοικούμενες κοινότητες και
πυρήνες
της
κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης της πόλης, καθώς τομείς της πολιτικής δραστηριότητας μεταφέρθηκαν από τις φυλές στους δήμους. Με τις μεταρρυθμίσεις του ο Κλεισθένης στην πραγματικότητα κατέλυσε την παραδοσιακή κατά γένη και φυλές οργάνωση της πόλης, όπου πρωταγωνιστούσαν οι φυλές, και κατένειμε το πολιτικό σώμα με βάση εδαφικά κριτήρια. Το όνομα του γένους αντικαταστάθηκε από ένα τοπωνύμιο. Με τα μέτρα αυτά διέλυσε τα παραδοσιακά πλαίσια μέσα στα οποία διαιωνίζονταν οι οικογενειακές σχέσεις και επιρροές λίγων δυνατών οικογενειών, κατέστησε πιο δύσκολη την παλινόρθωση της τυραννίας και εμφύσησε στους πολίτες το κίνητρο συμμετοχής στα κοινά. (Οι Αθηναίοι στο εξής χρησιμοποιούσαν δίπλα στο όνομά τους το όνομα του δήμου στον οποίο ήταν εγγεγραμμένοι, το οποίο ήταν κληρονομικό)
Επιμέλεια ύλης: Χαιρέτη Αγγελική
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Ο ρόλος των δήμων τους δύο επόμενους αιώνες 1. τοπικές αυτοδιοικούμενες μονάδες με δημοκρατική δομή και οργάνωση 2. αποκεντρωμένες μονάδες εφαρμογής των κατευθύνσεων της κεντρικής εξουσίας και πυρήνες παραγωγής της κεντρικής πολιτικής.
Η αυτοδιοίκηση εκφράζεται με Διοικητικά όργανα δήμων, που εξέφραζαν την αυτοδιοίκησή τους: 1. Συνέλευση Δημοτών (το ανώτατο όργανο του Δήμου είχε τον τελευταίο λόγο στις αποφάσεις) 2. Δήμαρχος (που ήταν ο υπεύθυνος για τη διοίκηση του δήμου) 3. Δημοτικό Ταμείο 4. Δημοτική Αστυνομία 5. Δημοτικό Ιερατείο.
● Αρμοδιότητες των δήμων 1. η επιβολή και είσπραξη δημόσιων φόρων και οφειλών των δημοτών, 2. η διοργάνωση των πολιτιστικών εκδηλώσεων, 3. η τήρηση λίστας με τις υποχρεώσεις των προς στράτευση πολιτών, 4. η εφαρμογή του μέτρου της κατάσχεσης για τυχόνδημόσιες οφειλές, 5. η κυριότερη αρμοδιότητα ήταν η τήρηση του καταλόγου των δημοτών-πολιτών ( όλοι οι νόμιμοι ενήλικοι πολίτες) γεγονός που αποδεικνύει την άμεση παρέμβαση στη λειτουργία της πόλης, 6.ο ορισμός, αναλογικά, από κάθε φυλή των βουλευτών της Βουλής των 500 και των δικαστών της Ηλιαίας.
Επιμέλεια ύλης: Χαιρέτη Αγγελική
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
● Προσφορά δήμων 1. Η δημοκρατική τους οργάνωση και λειτουργία ώθησε τους πολίτες όλων των τάξεων να ασχοληθούν με τα κοινά, 2. λειτούργησαν ως σχολεία που προετοίμαζαν τους πολίτες στη διαχείριση των κοινών, 3. χωρίς την παρουσία τους η πολιτική χειραφέτηση της πλειοψηφίας και η μετάβαση στην άμεση και συμμετοχική δημοκρατία, πιθανόν, δεν θα είχε πραγματοποιηθεί.
ΤΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΑΠΟΚΤΗΣΗΣ ΤΗΣ ΙΔΙΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ
Ο πολίτης συμμετείχε στις αρχές και ασκούσε τα πολιτικά δικαιώματα. Οι αστοί ήταν: α. ελεύθεροι πολίτες που είχαν χάσει τα δικαιώματά τους εξαιτίας σοβαρού παραπτώματος και δεν είχαν δικαίωμα συμμετοχής στην πολιτική ζωή β. τα ανήλικα παιδιά των πολιτών γ. οι σύζυγοι των πολιτών Η καταγωγή αποτελούσε το πρωταρχικό κριτήριο απόκτησης της ιδιότητας του πολίτη. Η γέννηση από γονείς πολίτες ή αστούς θεωρούνταν νόμιμη και οδηγούσε στην πολιτική κοινότητα. Κάθε άλλη γέννηση που προέκυπτε από άλλη σχέση θεωρούνταν μη νόμιμη και τα παιδιά νόθα με συνέπεια να μην αποκτούν την ιδιότητα του πολίτη και να. μην έχουν δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά. Η προϋπόθεση της καταγωγής από γονείς πολίτες ίσχυσε στην Αθήνα από τα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ. Μέχρι τότε, για να θεωρηθεί κάποιος πολίτης, αρκούσε η κατοχή της ιδιότητας του πολίτη από τον πατέρα, ενώ η μητέρα μπορούσε να είναι ξένη.
Αυτοί
οι
πολίτες
ονομάζονταν
μητρόξενοι
(Κλεισθένης,
Κίμωνας,
Θεμιστοκλής). Από τα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ. όμως η στάση της Αθήνας στο θέμα των μικτών γάμων άλλαξε. Σύμφωνα με ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου το 451 Επιμέλεια ύλης: Χαιρέτη Αγγελική
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr π.Χ. ύστερα από πρόταση του Περικλή, Αθηναίος πολίτης θεωρούνταν εκείνος που είχε και τους δύο του γονείς πολίτες ή αστούς. Δεν γνωρίζουμε τους λόγους που οδήγησαν τον Περικλή στην απόφαση αυτή, όμως πρέπει να σχετίζονταν με το γόητρο και τα διόλου ευκαταφρόνητα προνόμιά της. Έτσι η ιδιότητα του πολίτη έγινε ακριβοθώρητο προνόμιο, που παρείχε στους κατόχους του: 1. αμοιβές για τη συμμετοχή τους στις συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου
και των δικαστηρίων της Ηλιαίας 2. δωρεάν διανομές σιταριού 3. δυνατότητα κατοχής γης και ακινήτων 4. νομικά, και κυρίως κληρονομικά δικαιώματα κ.ά.
Όμοιος με του Περικλή νόμος ίσχυε και σε άλλες πόλεις: Μέγαρα, Ρόδος, Ωρεός, ολιγαρχικές πόλεις Θεσσαλίας και Βοιωτίας, Κρήτη. Σπάρτη παρόμοιος νόμος με αυτόν του Περικλή. Ο Αριστοτέλης αναφέρεται σε ορισμένες δημοκρατικές πόλεις στις οποίες αρκούσε ακόμη και η ελεύθερη καταγωγή της μητέρας για να αποκτήσει κανείς την ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη, ενώ σε κάποιες άλλες την αποκτούσαν ακόμα και τα νόθα παιδιά των πολιτών, όταν λιγόστευε ο αριθμός των γνήσιων πολιτών. Αντίθετα,
όταν
αυξανόταν ο πληθυσμός άρχιζαν να διαγράφουν από τις λίστες των πολιτών πρώτα αυτούς που προέρχονταν από δούλο γονέα και μετά εκείνους που προέρχονταν από πολίτη πατέρα και ξένη μητέρα. Συνεπώς η καταγωγή από γονείς πολίτες ήταν το σπουδαιότερο κριτήριο για να αποκτήσει κάποιος την ιδιότητα του πολίτη. Από τα μέσα του 5ου αιώνα ο κανόνας αυτός τηρούνταν με ευλάβεια από την Αθήνα. Αντίθετα φειδωλές στην παραχώρηση ήταν οι ολιγαρχικές πόλεις.
1.3.2 Η κατοχή γης και ακινήτων Έγκτησις ονομαζόταν η κατοχή γης και ακινήτων. Η έγγεια ιδιοκτησία ήταν αποκλειστικό προνόμιο των ελεύθερων πολιτών. Η γαιοκτησία ήταν ταυτόσημη με την ιδιότητα του πολίτη σε όλες τις ελληνικές πόλεις, ολιγαρχικές και δημοκρατικές. Μέτοικοι και ξένοι δεν μπορούσαν να αγοράσουν γη παρά μόνο με ειδικό ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου, αν και η συμμετοχή τους στις οικονομικές δραστηριότητες Επιμέλεια ύλης: Χαιρέτη Αγγελική
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ήταν ευπρόσδεκτη, στις δημοκρατικές τουλάχιστον πόλεις. Αυτή η στάση των πόλεων οφείλεται στο ότι η γη: 1. αποτελούσε κοινό αγαθό των μελών του γένους 2. πιστοποιούσε την αριστοκρατική καταγωγή 3. αποτελούσε σύμβολο κοινωνικής καταξίωσης 4. ήταν μέσο επιβίωσης. Επιπλέον πέρα από πολιτικά, τα αίτια ήταν και κοινωνικά και ψυχολογικά. Οι Έλληνες θεωρούσαν τους εαυτούς τους ανώτερους από τους άλλους λαούς. Επομένως δεν θα τους επέτρεπαν την πρόσβαση σε ένα προνόμιο που αποδείκνυε αριστοκρατική ή ανώτερη καταγωγή και κοινωνική καταξίωση. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι ολιγαρχικές πόλεις, όπως Θήβα, Ήλιδα, Κόρινθος, Λευκάδα, Λοκροί ίσχυε απαγόρευση πώλησης κλήρων, ενώ στη Σπάρτη η γη ανήκε στην πόλη. Σε όλες τις ολιγαρχικές πόλεις η σχέση έγγειας ιδιοκτησίας και ιδιότητας του πολίτη ήταν ιδιαίτερα στενή και μόνο οι κατέχοντες γη συμμετείχαν στα κοινά. Στην Αθήνα η σχέση έγγειας ιδιοκτησίας και ιδιότητας πολίτη: 1. πριν τον Κλεισθένη: υπήρχε απαγόρευση πώλησης γης. 2. μετά τον Κλεισθένη: η έγγεια ιδιοκτησία και η περιουσία πέρασαν σε δεύτερη μοίρα, αφότου η πιστοποίηση της ιδιότητας του πολίτη γινόταν από την εγγραφή στους καταλόγους του δήμου. Με τις αλλαγές του Εφιάλτη και Περικλή η στάση αυτή παγιώθηκε με αποτέλεσμα η απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη άρα η συμμετοχή στα κοινά δεν ήταν συνάρτηση της κατοχής περιουσίας και της κοινωνικής θέσης, αλλά της προσωπικής αξίας. Ο Περικλής εξάλλου καυχιέται στον Επιτάφιο ότι η φτώχεια δεν αποτελεί εμπόδιο για κάποιον πολίτη που μπορεί με τη δράση του να ωφελήσει την πόλη του. Την εποχή που η δημοκρατία στην Αθήνα βρίσκεται στο αποκορύφωμά της η αποσύνδεση της ιδιότητας του πολίτη και της έγγειας ιδιοκτησίας είχε ως αποτέλεσμα την ύπαρξη, την περίοδο αυτή (δεύτερο μισό του 5ου αι. π.Χ.), πολλών πολιτών χωρίς ακίνητη περιουσία.
Επιμέλεια ύλης: Χαιρέτη Αγγελική
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Σύμφωνα με τα σχόλια του Διονυσίου Αλικαρνασσέα, το Διάταγμα του Φορμίσιου (403 π.Χ.) πρότεινε το συνολικό αποκλεισμό αυτών που δεν κατείχαν γη από την πολιτική κοινότητα. Στην
απογραφή που πραγματοποιήθηκε τον ίδιο χρόνο
αναφέρονται 5.000 ακτήμονες πολίτες. Εάν δεχτούμε ότι αρχές του 4ου αιώνα στην Αθήνα υπήρχαν 30.000 περίπου πολίτες, διαπιστώνουμε ότι το 1/6 ήταν ακτήμονες. Αριθμός που πρέπει να ήταν μεγαλύτερος μετά τον Πελοποννησιακό αν αναλογιστούμε τις μεγάλες απώλειες του πληθυσμού. Τελικά, το διάταγμα δεν ίσχυσε, αλλά η προϋπόθεση κατοχής γης και περιουσίας επανήλθε, τελικά, στο τέλος του 3ου αιώνα π.Χ. Το 322 π.Χ. για να αποκτήσει κάποιος την ιδιότητα του πολίτη στην Αθήνα έπρεπε να διέθετε περιουσία είκοσι μνων, ενώ δέκα χρόνια αργότερα το όριο της αξίας της περιουσίας ανερχόταν στις δέκα μνες. Καταλήγουμε να πούμε ότι σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας της πόλης-κράτους, η σχέση έγγειας ιδιοκτησίας και ιδιότητας του πολίτη διατηρήθηκε με ευλάβεια και αποτέλεσε προνόμιο μόνο των πολιτών. Και τα αίτια της διαχρονικής διατήρησής της δεν ήταν μόνο πολιτικά. Ήταν κοινωνικά και, κυρίως, ψυχολογικά, καθώς οι Έλληνες, που θεωρούσαν τους εαυτούς τους ανώτερους από τους άλλους λαούς, τους οποίους αποκαλούσαν βάρβαρους, οπότε ήταν φυσικό ότι δεν θα επέτρεπαν ποτέ στους «βάρβαρους» την πρόσβαση σε ένα προνόμιο που θα αποδείκνυε αριστοκρατική ή ανώτερη καταγωγή και θ πιστοποιούσε κοινωνική καταξίωση. Η δημοκρατική Αθήνα του 5ου αι. π.Χ. αποτέλεσε φωτεινή εξαίρεση.
Η απονομή της ιδιότητας του πολίτη Άλλος τρόπος πρόσβασης των ξένων και των μετοίκων στην ιδιότητα του πολίτη ήταν η απονομή της από την ίδια την πόλη. Πρόκειται για μια όχι πολύ συνηθισμένη ενέργεια, με την οποία άτομα ή ομάδες ανταμείβονταν για την προσφορά διακεκριμένων υπηρεσιών προς την πόλη, στον στρατιωτικό ή οικονομικό τομέα. Η απονομή της ιδιότητας του πολίτη αποτελούσε την ύψιστη τιμητική διάκριση που απένεμε η πόλη-κράτος σε ευεργέτες της. Επιμέλεια ύλης: Χαιρέτη Αγγελική
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Οι κατ’ απονομή πολίτες (ποιητοί πολίται) ήταν εκείνοι τους οποίους η πόλη αντάμειβε για την προσφορά διακεκριμένων υπηρεσιών παραχωρώντας τους την ιδιότητα του πολίτη, γεγονός που θεωρούνταν ύψιστη τιμητική διάκριση. Οι πολίτες αυτοί είχαν όλα τα δικαιώματα που απέρρεαν από το δημόσιο και ιδιωτικό δίκαιο, καθώς και το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι, όχι όμως και τη δυνατότητα να. γίνουν άρχοντες ή μέλη του ιερατείου. Η απονομή της ιδιότητας του πολίτη γινόταν ατομικά ή ομαδικά. Οι περισσότερες περιπτώσεις αφορούσαν την Αθήνα. Παραδείγματα ● Επί Σόλωνα επιτράπηκε η επιστροφή και η επανάκτηση των πολιτικών δικαιωμάτων σε εκείνους που είχαν φύγει λόγω χρεών. ● Επί Πεισίστρατου και επί Κλεισθένη επιτράπηκε η εγγραφή στους καταλόγους των δήμων μεγάλου αριθμού μετοίκων και δούλων. ● Ο γιος του Περικλή και της Ασπασίας πήρε την ιδιότητα του πολίτη μετά το θάνατο από λοιμό των δύο άλλων νόμιμων γιων του Περικλή από τον προηγούμενο γάμο του. ● Οι Πλαταιείς, σύμμαχοι των Αθηναίων, πήραν την ιδιότητα του πολίτη μετά την καταστροφή της πόλης τους από τους Βοιωτούς και τους Σπαρτιάτες το 427π.Χ. ● Οι μέτοικοι που υπηρέτησαν ως κωπηλάτες του στόλου στις Αργινούσες το 406π.Χ πήραν την ιδιότητα του πολίτη. ● Οι Σάμιοι πήραν την ιδιότητα του πολίτη το 405π.Χ. για την πίστη τους στην Αθήνα. ● Οι Αθηναίοι προς το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου αναγνώρισαν στους Ευβοείς την επιγαμία, με την οποία αναγνωρίζονταν οι μικτοί γάμοι Αθηναίων και Ευβοέων ως νόμιμοι. Πιθανόν όμως, να υπήρξαν περιπτώσεις παράνομης απονομής της ιδιότητας του πολίτη. Γι’ αυτό πραγματοποιούνταν έλεγχοι στους καταλόγους των πολιτών και επιβάλλονταν αυστηρά πρόστιμα στους παραβάτες (αφαίρεση περιουσίας, δουλεία), ενώ το 403 π.Χ. επανήλθε ο νόμος του Περικλή για καταγωγή από γονείς πολίτες και το 380 π.Χ. καθιερώθηκε η ψήφιση από 6.000 πολίτες προκειμένου να θεωρείται μια απονομή έγκυρη. Επιμέλεια ύλης: Χαιρέτη Αγγελική
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
1.3.4 Η στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων Τι ήταν η ατιμία; Ατιμία λεγόταν η στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων, δηλαδή του δικαιώματος συμμετοχής στην πολιτική ζωή της πόλης. Με αυτή την ποινή τιμωρούνταν οι πολίτες οι οποίοι κρίνονταν ανάξιοι να ανήκουν στο σώμα των πολιτών. Η ατιμία διακρινόταν σε ολική και μερική. Η ολική μπορούσε να είναι είχε απόλυτη είτε σχετική. Η ολική απόλυτη ατιμία επιβαλλόταν για αδικήματα, όπως: ● επιδίωξη εγκαθίδρυσης τυραννίας ● προσπάθεια κατάργησης ή τροποποίησης της κείμενης νομοθεσίας ● φόνος προσώπου στο οποίο η πόλη είχε εγγυηθεί το απαραβίαστο ● εξαπάτηση πολίτη, δίνοντας του γυναίκα ξένη ως αστή κ.ά. Η πιο συνηθισμένη μορφή ατιμίας ήταν η ολική σχετική ατιμία. Στην ολική σχετική ατιμία: ο άτιμος έχανε ορισμένα από τα πολιτικά δικαιώματα, δεν έπαυε όμως να είναι πολίτης, συμμετείχε στην Εκκλησία του Δήμου, αλλά δεν μπορούσε να πάρει το λόγο, διατηρούσε όμως το δικαίωμα ψήφου. Επίσης απαγορευόταν η συμμετοχή του στο δικαστήριο της Ηλιαίας, η ανάληψη αξιώματος, η παρουσία του στην αγορά, στις δημόσιες θυσίες και στις αθλητικές εκδηλώσεις. Επιβαλλόταν για πράξεις, όπως: ● μη εξόφληση χρεών προς την πόλη ● δωροδοκία δικαστών ● ψευδομαρτυρία ● υπότροπες καταδίκες για υποβολή παράνομων προτάσεων στην Εκκλησία του Δήμου κ.ά. Δεν έχουμε πολλά στοιχεία για τις πράξεις που επέσυραν τιμές μερικής ατιμίας ή τις διαδικασίες που οδηγούσαν σε στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων. Επέφερε πάντως Επιμέλεια ύλης: Χαιρέτη Αγγελική
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ποινές, όπως απαγόρευση υποβολής προτάσεων στην Εκκλησία του Δήμου, απαγόρευση παράστασης στα δικαστήρια και συμμετοχής σε συζητήσεις στην αγορά κ.ά. Επιβαλλόταν για πράξεις, όπως: ● κατασπατάληση πατρικής περιουσίας ● μη εξόφληση προστίμων προς την πόλη κ.ά. Η διάρκεια της ατιμίας μπορούσε να είναι προσωρινή ή οριστική. Η προσωρινή αίρονταν με τη λήξη της χρονικής διάρκειας για την οποία είχε επιβληθεί. Αντίθετα, η άρση της οριστικής ατιμίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση, κάτι που συνάγεται από το ότι τον 5ο αι π.Χ. στην Αθήνα απαιτούνταν «πλήρης» συνέλευση της Εκκλησίας του Δήμου, που ισοδυναμούσε με 6.000 ψήφους πολιτών. Η ατιμία στην αρχική μορφή της ισοδυναμούσε με έξωση από την κοινωνία της πόλης, ενώ αργότερα με πολιτικό αφοπλισμό. Το σίγουρο ήταν ότι ακόμα και στην επιεικέστερη μορφή της- αποτελούσε σοβαρή ηθική μείωση της προσωπικότητας, που δεν απείχε πολύ από την κοινωνική απόρριψη. Ως τέτοια, σε μικρές, κλειστές κοινωνίες, όπως ήταν οι αρχαίες ελληνικές πόλεις, πρέπει να ήταν ιδιαίτερα μειωτική και επώδυνη για τους πολίτες. 1.3.5 H θέση της γυναίκας στην πολιτική κοινότητα (Αθήνα και περισσότερες πόλεις) Η θέση της γυναίκας στις ελληνικές πόλεις ήταν από κοινωνική, νομική και πολιτική πλευρά σημαντικά υποβαθμισμένη. Η γυναίκα εκτός από την εγγραφή της στους καταλόγους της φρατρίας - εγγραφή που αποδείκνυε ότι κατάγονταν από ελεύθερους πολίτες- δεν είχε καμία ανάμειξη στα κοινά και απουσίαζε εντελώς από την πολιτική σκηνή. Οι γυναίκες δεν γράφονταν στους καταλόγους των πολιτών και δεν θεωρούνταν πολίτες. Θεωρούνταν όμως, αστές. Και ως κάτοχοι της ιδιότητας αυτής έπαιξαν, όπως είναι ευνόητο, σημαντικό ρόλο στη μεταβίβαση της ιδιότητας του ελεύθερου πολίτη. Το ίδιο υποβαθμισμένη ήταν και η νομική θέση της, που χαρακτηριζόταν από πλήρη έλλειψη δικαιοπρακτικής ικανότητας: δεν είχε δικαίωμα υπογραφής συμβολαίων και παράστασης στα δικαστήρια ούτε δικαίωμα κληρονομιάς του Επιμέλεια ύλης: Χαιρέτη Αγγελική
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr θανόντος συζύγου. Συνεπώς, δεν είχε τη δυνατότητα κατοχής γης, ακινήτων και άλλων κινητών πραγμάτων. Τα δικαιώματά της εκπροσωπούσε πάντα κάποιος άνδρας: αν ήταν ανύπαντρη ο πατέρας της ή, σε περίπτωση μη ύπαρξής του, ο μεγαλύτερος αδελφός της, ο σύζυγός της, αν ήταν παντρεμένη, και ο μεγαλύτερος γιος της, αν ήταν χήρα. Αντίθετα, στην κοινωνική ζωή, η γυναίκα ήταν λιγότερο αποκλεισμένη. Συμμετείχε στις κυριότερες θρησκευτικές γιορτές και τελετές, καθώς και στις τελετές της οικογένειας, της φρατρίας και της φυλής. Η συμμετοχή της όμως ήταν κυρίως υπηρετική. Ουσιαστικό ρόλο είχε μόνο μόνο στα Θεσμοφόρια, γιορτή αφιερωμένη στην παντρεμένη γυναίκα, με την οποία τιμούνταν οι θεές της γονιμότητας. Γενικά υποβαθμισμένη ήταν η κοινωνική της θέση. Οι Έλληνες, και ιδιαίτερα οι Αθηναίοι, έχοντας πιθανόν επηρεαστεί και από τους λαούς της Ανατολής (Πέρσες), τη θεωρούσαν, από τη φύση της, ως ένα ον πνευματικά πιο αδύναμο, το οποίο έπρεπε να υπακούει στον άνδρα.
Η θέση της γυναίκας στη Σπάρτη( σελ. 69) Και ενώ αυτά ίσχυσαν στην Αθήνα και στις υπόλοιπες πόλεις, στη Σπάρτη η θέση της γυναίκας παρουσίαζε σημαντικές διαφορές, κυρίως ως προς την κοινωνική θέση της, αφού και στη Σπάρτη η πολιτική ζωή αποτελούσε προνόμιο των ανδρών. Φαίνεται όμως ότι οι Σπαρτιάτισσες απολάμβαναν μεγαλύτερη ελευθερία από ό,τι στις άλλες ελληνικές πόλεις και ότι ασκούσαν επιρροή στους άνδρες (Πλάτωνας, Νόμοι, 781 α). Για τον λόγο αυτό ο Αριστοτέλης επικρίνει τους Σπαρτιάτες και τους αποκαλεί «γυναικοκρατούμενους». Τα ήθη και η αγωγή των γυναικών στη Σπάρτη ήταν διαφορετικά: οι γυναίκες δεν ήταν κλεισμένες στο σπίτι ούτε οι νεαρές κοπέλες στον γυναικωνίτη, όπως στις άλλες πόλεις. Οι τελευταίες γυμνάζονταν για να δυναμώσει το σώμα τους, ώστε να αποκτούν υγιή παιδιά. Έτρεχαν, πάλευαν και έριχναν δίσκο και ακόντιο. Εμφανίζονταν στο γυμναστήριο και στις δημόσιες τελετές και πομπές γυμνές, αφού η γύμνια των κοριτσιών (παρθένων) δεν θεωρούνταν κάτι το αισχρό (Πλούταρχος, Λυκούργος, 14). Στη Σπάρτη δεν περίμενε κανείς από τη γυναίκα να είναι καλή νοικοκυρά. Εξάλλου οι άνδρες περνούσαν τις μέρες τους στα στρατόπεδα ή στο γυμναστήριο, και έτρωγαν στα συσσίτια. Ήταν φυσικό οι γυναίκες να έχουν τη δυνατότητα να επικοινωνούν και Επιμέλεια ύλης: Χαιρέτη Αγγελική
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr να συναναστρέφονται περισσότερο μεταξύ τους. Όμως και νομικά η θέση της Σπαρτιάτισσας φαίνεται ότι ήταν διαφορετική. Αφού, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, τα δυο πέμπτα της συνολικής γης της Σπάρτης ανήκαν στις γυναίκες. Και, βέβαια, αφού είχε τη δυνατότητα να κατέχει γη, δημιουργούνται εύλογα ερωτηματικά για το αν η Σπαρτιάτισσα απολάμβανε μια ευρύτερης μορφής δικαιοπρακτική ικανότητα από ό,τι η γυναίκα στις υπόλοιπες ελληνικές πόλεις.
1. 4 ΥΠΟΧΡΕΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥ ΠΟΛΙΤΗ
1.4.1 Στρατιωτικές υποχρεώσεις Η στρατιωτική υπηρεσία ήταν υπέρτατη υποχρέωση του πολίτη και συνιστούσε οικονομική δυνατότητα αλλά ταυτόχρονα και σωματική ικανότητα. Κάτι που σημαίνει την ικανότητα του πολίτη να προμηθεύται με δικά του οικονομικά μέσα τον οπλισμό του και ταυτόχρονα να είναι υγιής ώστε να μπορεί να υπερασπιστεί την πόλη του. Πρόκειται για την οπλιτική ικανότητα. Η πολεμική φάλαγγα (μέσα του 7ου αιώνα π.Χ.), ήταν πολεμική τεχνική στην οποία οι ηρωικές μονομαχίες αντικαταστάθηκαν από την παράταξη κατά στοίχους. Έτσι οι πολεμιστές (οπλίτες) μάχονταν σε συμπαγή μάζα, κρατώντας ασπίδα και δόρυ. Κανείς πλέον δεν ήταν αναντικατάστατος, ενώ όλοι ήταν ίσοι στη μάχη και στη μοιρασιά των λαφύρων και της γης. Η νέα τεχνική απαιτούσε περισσότερους πολεμιστές. Έτσι πολίτες των κατώτερων κι μεσαίων στρωμάτων, οι οποίοι είχαν την οπλιτική ικανότητα, απέκτησαν τη δυνατότητα να προσφέρουν στρατιωτική υπηρεσία στην πόλη τους. Τότε σημειώνεται η σύνδεση της ιδιότητας του πολίτη με την ιδιότητα του οπλίτη. Πόλη, στρατός και πολιτική δεν διαχωρίζονται. Οι πολίτες για 40 χρόνια ήταν υπόχρεοι θητείας σε όλες τις πόλεις. Σημασία της οπλιτικής φάλαγγας Τα μεσαία στρώματα, που υπηρετούσαν ως οπλίτες, εμπλέκονταν και αυτά στη διαδικασία λήψης αποφάσεων, η εξουσία των ευγενών περιορίστηκε, οι αποφάσεις ήταν συλλογικές και αναπτύχθηκε ένα αίσθημα ισότητας. Επιμέλεια ύλης: Χαιρέτη Αγγελική
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Η αντιστοιχία αυτών των ιδιοτήτων διατηρήθηκε περίπου από τις αρχές του 7ου μέχρι τα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. Από τα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ. όμως, η σχέση πολίτη οπλίτη άρχισε να εξασθενεί. Έτσι πολλές πόλεις πλήρωναν μισθοφόρους για τις ανάγκες τους. Η σύνδεση των ιδιοτήτων πολίτη - οπλίτη στην Αθήνα ίσχυσε μέχρι την εποχή του Κλεισθένη, ο οποίος αποσύνδεσε τις δύο ιδιότητες το 509 π.Χ. Έκτοτε οι οπλίτες προέρχονταν από τις τρεις ευπορότερες τάξεις (500 μέδιμνοι, ιππείς, ζευγίτες), όμως και οι θήτες υπηρετούσαν ως ναύτες στο στόλο. Υπόχρεοι στράτευσης ήταν όλοι οι πολίτες που μπορούσαν να φέρουν όπλα και ήταν από 20 έως 60 χρόνων. Σε όλη τη διάρκεια τον 5ο αιώνα, μέχρι τα πρώτα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου, η στρατιωτική υπηρεσία αποτελούσε τιμή και οι κατηγορίες της λιποταξίας και της δειλίας επέσυραν ποινές. Βέβαια, η προθυμία για στράτευση, κυρίως για την κατώτερη τάξη, ίσως οφειλόταν και στην αμοιβή που χορηγούσε η πόλη και έφτανε τη μισή ή μια δραχμή / ημέρα. Μετά τα πρώτα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου, οι απώλειες ανθρώπων και οι καταστροφές γης προκάλεσαν δυσφορία για στράτευση. Το ατομικό συμφέρον είχε αρχίσει να υπερέχει της αφοσίωσης προς την πόλη. Ενώ η προστασία της δεν ήταν αποκλειστικότητα των πολιτών και στην υπεράσπισή της προστέθηκαν αρκετοί μέτοικοι, ενώ από τον 4ο αιώνα καθιερώθηκε η χρησιμοποίηση και μισθοφόρων, καθώς οι πολίτες κουρασμένοι και αποδεκατισμένοι προτιμούσαν την καλλιέργεια της γης.
Η περίπτωση της Σπάρτης Στη Σπάρτη οι ιδιότητες του πολίτη και του στρατιώτη ταυτίζονταν. Οι Σπαρτιάτες για 40 χρόνια ήταν πρώτα στρατιώτες και μετά πολίτες. Τα αγόρια από το 7ο έτος τους εντάσσονταν σε ομάδες, τις αγέλες. Όταν ενηλικιώνονταν ουσιαστικά παρέμεναν μόνιμοι στρατιώτες και περνούσαν τις περισσότερες ώρες στο στρατόπεδο. Από στρατιωτικής πλευράς θεωρούνταν ίσοι (όμοιοι) και μοιράζονταν έναν κοινό, καθορισμένο κύκλο ζωής ως προς: α) την ανατροφή και την αγωγή υπακοή, ανδρεία, πειθαρχία, στρατιωτική ικανότητα, λιτός τρόπος ζωής / συσσίτια Επιμέλεια ύλης: Χαιρέτη Αγγελική
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr β) .το επάγγελμα οπλίτης - στρατιώτης γ) την οικονομική ασφάλεια δ) την καθημερινή ζωή την περνούν σε μια ομοιόμορφη ανδρική κοινότητα. Επομένως, στη Σπάρτη υπήρχε απόλυτη ταύτιση της ιδιότητας του πολίτη με αυτή του οπλίτη, αφού οι Σπαρτιάτες δεν επιτρεπόταν να ασκούν καμία επαγγελματική δραστηριότητα, ούτε εμπορική ούτε χειρονακτική. Έτσι η πλήρης αποχή έδωσε στους Σπαρτιάτες τη δυνατότητα να αφοσιωθούν στον στρατιωτικά οργανωμένο τρόπο ζωής απαλλαγμένοι από την αγωνία της επιβίωσης.
Ποιες ήταν οι οικονομικές υποχρεώσεις των πολιτών; Τα έσοδα των πόλεων προέρχονταν: 1. από την εκμετάλλευση κρατικής περιουσίας (από ενοικιάσεις και ορυχεία) 2. από φόρους ακίνητης περιουσίας ή εισοδήματος των ευπορότερων πολιτών.
Έσοδα Αθήνας του 5ου αιώνα: Κύριες πηγές δημοσίων εσόδων: α η εκμετάλλευση κρατικής ιδιοκτησίας β. οι εισφορές των συμμαχικών πόλεων (600 τάλαντα το έτος) Δευτερεύουσες πηγές εσόδων: ● ● ● ● ● ●
η ναυπήγηση πλοίων τα τελωνειακά τέλη τα πρόστιμα στα δικαστήρια το μετοίκιον οι λειτουργίες οι εισφορές.
Τις λειτουργίες και τις εισφορές τις πλήρωναν οι πλούσιοι Αθηναίοι. 1) Οι λειτουργίες Ήταν ετήσιες προσωπικές, οικονομικές υποχρεώσεις που αναλάμβαναν οι ευπορότεροι πολίτες. Οι κυριότερες ήταν: 1.χορηγία (έξοδα για χορό δραματικού, μουσικού ή λυρικού έργου) 2.γυμνασιαρχία (έξοδα μιας αθλητικής διοργάνωσης) 3.τριηραρχία ( ήταν η πιο σημαντική λειτουργία με μεγάλο κόστος και αφορούσε τα έξοδα συντήρησης πολεμικής τριήρους για 1 χρόνο, μόνο 300 άτομα είχαν τη δυνατότητα αυτή. Σε περίπτωση ανάληψη από δύο ή περισσότερους πολίτες ονομάζονταν συντριηραρχία) Επιμέλεια ύλης: Χαιρέτη Αγγελική
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Η ανάθεση της λειτουργία γινόταν από την Εκκλησία του Δήμου, ενώ υπήρχε και η δυνατότητα από τον αποδέκτη να την αμφισβητήσει. Σε περίπτωση που ο πολίτης δεν αποδέχονταν τη λειτουργία μπορούσε μέσω της «αντίδοσις» να γίνει ανταλλαγή, με απόφαση δικαστηρίου, με κάποιον άλλον πολίτη που θεωρούσε ότι είχε μεγαλύτερη περιουσία. Η ανάληψη λειτουργίας, αν και ήταν οικονομική επιβάρυνση για τους πολίτες, την επιδίωκαν γιατί τους προσέδιδε : 1. τιμή και κοινωνική αναγνώριση 2. αύξηση της πολιτικής τους επιρροής και 3. αποτελούσε απόδειξη φιλοπατρίας
2)
Η εισφορά
Ήταν οικονομική υποχρέωση των ευπορότερων πολιτών (φόρος περιουσίας) σε περιόδους κυρίως πολεμικές. Η καθιέρωσή της έγινε το 428 π.Χ. Υπόχρεοι εισφοράς ήταν όσοι είχαν περιουσία μεγαλύτερη των 6.000 ταλάντων. Ο φόρος ανερχόταν στο 1% της περιουσίας τους. Ποιες μεταρρυθμίσεις προσέδωσαν ευρύτητα στη συμμετοχή των πολιτών στην πολιτική ζωή της Αθήνας; Η κατοχή των πολιτικών δικαιωμάτων ήταν ταυτισμένη με την ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη. Στις δημοκρατικές κυρίως πόλεις οι πολίτες ήταν αυτοί που λάμβαναν όλες τις σημαντικές αποφάσεις (πόλεμος - ειρήνη, συμμαχίες, εκλογή αρχόντων κ.ά.). Η ενεργός αυτή συμμετοχή προήλθε από την ταύτιση πόλης και πολίτη, ανεξαρτήτως της κοινωνικής του θέσης. Ο περιορισμός της παντοδυναμίας του πολίτη Μόνο οι νόμοι βρίσκονταν υπεράνω του ατόμου και της πόλης. Η ισχύς του νόμου στηρίχτηκε στην ισονομία (όλοι ήταν ίσοι απέναντι στον νόμο ανεξαρτήτως καταγωγής, περιουσίας, κοινωνικής θέσης).
Επιμέλεια ύλης: Χαιρέτη Αγγελική