Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
2) Πίστη και Λόγος στη σκέψη των Αυγουστίνου, Μποναβεντούρα, Ακινάτη και Σίζερ Ποια είναι η σχέση Πίστης και Λόγου στη διδασκαλία των Αυγουστίνου, Μποναβεντούρα, Θωμά Ακινάτη και Σίζερ; (ή: Πώς προσλήφθηκε ο αριστοτελισμός από τους Αυγουστίνο, Μποναβεντούρα, Θωμά Ακινάτη και Σίζερ;) (τόμ. Α΄, σελ. 38-39, 42-44, 93-101) Εισηγητής των βασικών μεσαιωνικών αντιλήψεων για τη σχέση Πίστης και Λόγου ήταν ο επίσκοπος Καρχηδόνας Αυγουστίνος (354-430 μ.Χ.) Ενώ ο Αυγουστίνος δεν ήταν αγνωστικιστής και απέδιδε αξιοπιστία στα δεδομένα της εμπειρίας, ωστόσο δίδασκε ότι υπάρχουν φαινόμενα που δεν είναι προσβάσιμα ούτε στην εμπειρία ούτε στον Λόγο. Με τον τρόπο αυτό υποβάθμισε τη γνωσιολογική αξία της φιλοσοφίας και της επιστημονικής σκέψης (που ήταν τα οχήματα της αρχαιοελληνικής σκέψης για την πρόσβαση στην αλήθεια) υπέρ της θεολογίας. Με βάση τις γενικές θέσεις του Αυγουστίνου διαμορφώθηκαν οι ιδιαίτερες δυτικές χριστιανικές αντιλήψεις περί επιστήμης, περί της αξιοποίησης ή μη της αρχαίας ελληνικής σκέψης, καθώς και περί της σχέσης Πίστης και Λόγου σε συσχέτιση με τη Θεία Αποκάλυψη. Θεμέλιο των απόψεων του Αυγουστίνου για τη σχέση ανθρώπου και κόσμου είναι η έννοια της χριστιανικής σωτηρίας. Κατ’ αυτόν, η ύλη δεν είναι κατώτερη από το πνεύμα ή την ψυχή, όπως υποστήριζε ο Πλάτωνας. Η αμαρτία και η φθορά που συνδέονται με την ύλη δεν οφείλονται στη φύση της ύλης, αλλά στην κακή χρήση της ανθρώπινης βούλησης. Η χριστιανική ανάσταση σώματος και ψυχής αίρει την αμαρτία και σηματοδοτεί τη σωτηρία του ανθρώπου. Όμως, αντικείμενο της χριστιανικής αγάπης δεν είναι ο υλικός κόσμος, αλλά ο Θεός. Ο Θεός, μέσω της «θείας φώτισης», αποδίδει εγκυρότητα στις εμπειρικές και λογικές γνώσεις μας για τον υλικό κόσμο και μας οδηγεί στην αλήθεια. Έτσι, η χριστιανική διδασκαλία γίνεται η βάση για τον πρακτικό-ωφελιμιστικό χαρακτήρα της μεσαιωνικής επιστήμης: η κοσμογνωσία οδηγεί στη θεογνωσία/θεοπιστία και μέσω αυτής στη σωτηρία. Μέσο τους είναι η Θεία Αποκάλυψη. Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
8
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
Για τον Αυγουστίνο, ενώ είναι αναξιοπρεπές για τον πιστό να μην κατέχει την πραγματική γνώση για τον φυσικό κόσμο και να δίνει ανυπόστατες ερμηνείες σε αυτόν, τελικά η επιστημονική γνώση έχει υποδεέστερη θέση σε σύγκριση με την πίστη. Επίσης, ο ορθός Λόγος έχει θέση στην εξέταση της φύσης, όμως μόνο στο πλαίσιο της θείας φώτισης. Έτσι, στο καίριο ζήτημα της σχέσης Πίστης και Λόγου, που βρίσκεται πίσω από κάθε επιστημονική αναζήτηση, ο Αυγουστίνος απαντά με τη διατύπωση του «δόγματος της διπλής αλήθειας». Σύμφωνα με αυτό, υπάρχουν δύο αλήθειες για τον κόσμο, αυτή της θρησκείας και εκείνη της επιστήμης. Ενώ αυτές οι δύο αλήθειες δεν θα έπρεπε κανονικά να συγκρούονται (όπως θα υποστηρίξει με μεγαλύτερη σαφήνεια αργότερα ο Αβερρόης), εάν συμβαίνει αυτό, η αλήθεια που θα υπερισχύσει πρέπει να είναι εκείνη της θεολογίας. Το δόγμα της διπλής αλήθειας οδήγησε στην αρχή της παντοδυναμίας του Θεού, και η ιστορική πορεία του στον δυτικό Μεσαίωνα αντικατοπτρίζει τον συσχετισμό δυνάμεων μεταξύ των φορέων της επιστημονικής και της θρησκευτικής αλήθειας. Κατά τον πρώιμο Μεσαίωνα, οπότε η ανάπτυξη της επιστήμης δεν είχε φθάσει σε υψηλό επίπεδο, ουσιαστικά δεν υπήρχε θέμα εφαρμογής του δόγματος. Αργότερα υποστηρίχθηκε ότι η επιστήμη (η «φυσική φιλοσοφία») είναι θεραπαινίδα της θεολογίας. Τον 13ο αι. ο Μποναβεντούρα συνέθεσε ειδικό σύγγραμμα προς υποστήριξη αυτής της θέσης, ενώ ο Θωμάς Ακινάτης, εξυψώνοντας το κύρος της επιστημονικής γνώσης, υποστήριξε ότι η θεολογική και η επιστημονική αλήθεια είναι ισόκυρες καθώς προέρχονται αμφότερες από τον Θεό. Από τον 9ο έως τον 12ο αι. οι μεταφράσεις και η διάδοση των αριστοτελικών συγγραμμάτων στη Δύση απέκτησαν εξέχουσα σημασία, και οι δυτικοί θεολόγοι σπούδαζαν τις αριστοτελικές θέσεις. Με την ίδρυση των πρώτων πανεπιστημίων άρχισαν να διδάσκονται αριστοτελικές θέσεις που έρχονταν σε σύγκρουση με την αλήθεια της χριστιανικής πίστης, γεγονός που προξένησε σφοδρές διαμάχες. Αυτές κορυφώθηκαν το 1277, όταν η παπική Έδρα απαγόρευσε τη διδασκαλία 219 θέσεων αριστοτελικής προέλευσης. Σκοπός αυτών των απαγορεύσεων ήταν να διατηρηθεί η αρχή της παντοδυναμίας του Θεού. Παρά τον αρνητικό χαρακτήρα τους, οι απαγορεύσεις Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
9
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
αυτές έδωσαν ώθηση στην αναζήτηση υποθετικών κόσμων εκτός του αριστοτελικού πλαισίου σκέψης, προωθώντας την επιστημονική έρευνα σε νέους δρόμους. Το θεσμικό πλαίσιο πρόσληψης του αριστοτελισμού κατά τον 13ο αιώνα στη δυτική Ευρώπη ήταν αυτό των πανεπιστημίων, που αποκτούν ενιαίο περίπου πρόγραμμα σπουδών και θεσμική οργάνωση, σε αντίθεση με τη διδασκαλία της φιλοσοφίας και των επιστημών κατά τον 12ο αιώνα, η οποία βασιζόταν στην προσωπική φήμη και στις επιμέρους γνώσεις των λογίων. Ο αριστοτελισμός προσλήφθηκε με τρεις τρόπους κυρίως, που αντιστοιχούν στην οπτική τριών διανοητών: α΄) Ως κορυφαία έκφραση συγκερασμού Λόγου και Πίστης στο έργο του Καθολικού αγίου Θωμά του Ακινάτη. β΄) Ως υπεροχή του Λόγου έναντι της Πίστης, όπως εκφράστηκε στη διδασκαλία του Σίζερ και επέφερε την κρίση του 1277 με την απαγόρευση πολλών αριστοτελικών θέσεων από την Καθολική Εκκλησία. γ΄) Ως αντιπαράθεση της επίσημης εκκλησιαστικής διδασκαλίας προς τον αριστοτελισμό στο έργο του Καθολικού αγίου Μποναβεντούρα, που εξέφρασε νεοαυγουστίνειες απόψεις.
10
Ο Μποναβεντούρα (1221-1274) υπήρξε στενός φίλος του αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης (που τον θεράπευσε από μια σοβαρή ασθένεια όταν ήταν παιδί) και οπαδός των απόψεων του Βερνάρδου του Κλαιρβώ. Εισήχθη στο τάγμα των φραγκισκανών, του οποίου αργότερα έγινε ηγέτης επιβάλλοντας ως πάπα τον Γρηγόριο Ι΄, και είχε πνευματική σχέση με τον δομινικανό Θωμά τον Ακινάτη. Η ακαδημαϊκή σταδιοδρομία του στο Παρίσι συνάντησε εμπόδια λόγω των επικριτικών θέσεών του κατά του κυρίαρχου στο εκεί πανεπιστήμιο αριστοτελισμού, αλλά πρόλαβε να δει τη μεταστροφή του πνευματικού κλίματος, στην οποία είχε συντελέσει και ο ίδιος με τη διδασκαλία του. Το σύστημα αντιλήψεων του Μποναβεντούρα στηρίχθηκε σε βασικές θέσεις του ιερού Αυγουστίνου (όπως η σχέση μίμησης όλων των όντων προς τη θεία φώτιση και τον Θεό, ο παραδειγματισμός και η Δημιουργία εκ του μηδενός). Μολονότι αυτό το σύστημα παρουσίαζε ελλειμματική συνοχή, ήταν δυνατό να προσβληθεί μόνο από όσους αμφισβητούσαν θεμελιώδεις χριστιανικές αρχές. Ο
Μποναβεντούρα
μεταχειρίζεται
αριστοτελική
ορολογία,
αλλά
αποστασιοποιείται από τον Αριστοτέλη, γιατί βασικό σκοπό έχει να δείξει την άμεση Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
εξάρτηση της νόησης και της αντιληπτής αλήθειας για τον κόσμο από τον Θεό, όπως εκφράζεται στο έργο του Ταξίδι του πνεύματος στον Θεό. Σε αυτό το σημείο (όπως επισημαίνει ο E. Gilson) διαφοροποιείται και από τον Θωμά Ακινάτη, ο οποίος δίδασκε ότι η νόηση δημιουργεί τα νοητά από τα δεδομένα των αισθήσεων και βάσει αυτών οικοδομεί ολόκληρη τη γνώση. Επίσης, εκφράζεται υπέρ της πρωτοκαθεδρίας της θεολογικής γνώσης, καθώς σημειώνει ότι η πραγματική φώτιση υπάρχει στην πληρότητά της στην Αγία Γραφή (Ξαναζητώντας τις τέχνες στη θεολογία ή Αγία Θεολογία, η ερωμένη ανάμεσα στις επιστήμες). Όπως από το θείο φως που έλαμψε την πρώτη μέρα της Δημιουργίας πλάστηκαν όλα τα όντα, έτσι και η Αγία Γραφή παρέχει έξι φωτισμούς, αντίστοιχους με τις έξι ημέρες της Γένεσης: πρώτα στις ίδιες τις Γραφές και κατόπιν στις αισθήσεις, στις μηχανικές γνώσεις, καθώς και στην ορθολογική, στη φυσική και στην ηθική φιλοσοφία. Με τον τρόπο αυτό, όπως σημειώνει ο Copleston, ο Μποναβεντούρα υποβαθμίζει τον Λόγο προς όφελος της Πίστης και συντελεί στην εκδήλωση της κρίσης του 1277. Ο
Θωμάς
Ακινάτης
(1225-1274)
επιχείρησε
τον
συγκερασμό
της
αριστοτελικής σκέψης με τη χριστιανική πίστη σε όλο το φάσμα του επιστητού και τήρησε μια ενδιάμεση στάση έναντι του νεοαυγουστινιανισμού του Μποναβεντούρα και του ετερόδοξου αριστοτελισμού του Σίζερ. Σημαντική επίδραση δέχθηκε από τον δάσκαλό του Αλβέρτο τον Μέγα. Στο πανεπιστήμιο του Παρισιού ήλθε αντιμέτωπος με τις δύο ακραίες στάσεις έναντι του αριστοτελισμού και προσπάθησε να γεφυρώσει τις διαφορές τους, καινοτομώντας δογματικά αλλά και με τον ήπιο και διαλλακτικό χαρακτήρα του. Η σημαντικότερη συμβολή του στη μεσαιωνική σκέψη ήταν ότι έστρεψε τους λογίους της εποχής στην αντιμετώπιση θεολογικών προβλημάτων με την αξιοποίηση του αριστοτελισμού, ώστε να εφαρμόσουν τις μεθόδους της λογικής και των φυσικών επιστημών στην ερμηνεία των Ιερών Γραφών και των θεολογικών προβλημάτων. Ο Θωμάς ήταν αντίθετος στην ευρύτατα διαδεδομένη άποψη του Αυγουστίνου περί εκπόρευσης της ανθρώπινης γνώσης από τη Θεία Φώτιση και απέδιδε γνωσιολογική εγκυρότητα στις αισθήσεις και στη λογική. Αν και δεν ασχολήθηκε επισταμένα με τις φυσικές επιστήμες, πρότεινε τις μεθόδους τους ως εργαλείο για τη γνώση της θεολογίας. Πρότεινε, μάλιστα, την άποψη ότι η γνώση μας για τον Θεό δεν προέρχεται από τον Ίδιο αλλά από τις πράξεις Του, ερχόμενος σε Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
11
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
αντίθεση με τους φραγκισκανούς. Διαχώρισε ρητά την περιοχή του Λόγου από την περιοχή της Πίστης, ακολουθώντας τον Αλβέρτο τον Μέγα, απέρριψε το δόγμα της «διπλής αλήθειας», καθώς απέδιδε ισότιμη γνωστική αξία στην κοσμική και στη θεολογική γνώση, και διακήρυξε ότι από τον Θεό εκπορεύεται τόσο η γνώση όσο και η πίστη. Κατ’ αυτόν, η Θεία Χάρη είναι παράγοντας όχι καταστροφής αλλά τελειοποίησης της φύσης. Για να προσεγγίσει το πρόβλημα της γνώσης της ύπαρξης του Θεού, ο Θωμάς δημιουργεί δικό του δόγμα, το οποίο στηρίζεται στη διάκριση ουσίας και ύπαρξης, και υποστηρίζει ότι ο Θεός είναι το μόνο Ον στο οποίο αυτές οι δύο έννοιες ταυτίζονται. Η ύπαρξη αφορά τα πεπερασμένα όντα, που περιορίζονται από τις αριστοτελικές κατηγορίες δυνάμει και ενεργεία, ένας περιορισμός ο οποίος δεν ισχύει για τον Θεό. Η συγκεκριμένη διάκριση ανακαλούσε στη μνήμη την αριστοτελική διάκριση μεταξύ ουσίας και μορφής και προκάλεσε έντονες συζητήσεις στα μεσαιωνικά πανεπιστήμια, αλλά ενείχε τον Θεό ως κύριο αίτιο –τόσο ποιητικό όσο και τελικό– του φυσικού κόσμου. Στον Θεό ύπαρξη και ουσία ταυτίζονται, και σε αυτό το σημείο ο Θωμάς διαφοροποιείται από τον Αριστοτέλη: ενώ για τον δεύτερο ο Θεός ήταν το πρώτο κινούν που αναγκαία έπρεπε να συμμετέχει στην κίνηση, για τον Ακινάτη ήταν το ακίνητο πρώτο κινούν, που δημιουργεί τον κόσμο παρέχοντας της Πρόνοιά Του. Γενικότερα, ασχολείται με τη διάκριση επιστήμης και Αποκάλυψης στο έργο του Summa theologica (Θεολογική σύνοψη). Εκεί, με βάση την αρχή της αναλογίας, υποστηρίζει ότι, όπως οι επιστήμες στηρίζονται σε ανώτερες προφανείς αρχές, έτσι και η θεογνωσία στηρίζεται στην επιστήμη του Θεού και του Ευαγγελίου. Με αντίστοιχο τρόπο, όπως ισχυρίζεται, είχε φθάσει και ο Αριστοτέλης στη γνώση της αιωνιότητας του Θεού. Κατά συνέπεια, ο φυσικός νόμος δεν αντανακλά παρά τη συμμετοχή του κόσμου, ιδίως των ορθολογικών δημιουργημάτων, στον Θείο Νόμο, που είναι αιώνιος και επιβάλλεται στα φθαρτά όντα του φυσικού κόσμου. Αν και οι περισσότεροι λόγιοι του 13ου αιώνα δεν είναι εύκολα προσβάσιμοι στο αναγνωστικό κοινό, ο Θωμάς έχει μεταφραστεί επανειλημμένα. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει τη σημασία του για τον συγκερασμό Πίστης και Λόγου, καθώς και για την αξιοποίηση του Αριστοτέλη ως προς την επίλυση θεολογικών προβλημάτων. Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
12
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
Ο Σίζερ (1240-1284) γεννήθηκε στη Βραβάνδη της Γαλλίας, σπούδασε και δίδαξε στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού και θεωρείται μαζί με τον Βοήθιο της Δακίας (Σουηδίας) ο σημαντικότερος εκπρόσωπος του «λατινικού αβερροϊσμού» ή «κοσμικού αριστοτελισμού». Οι απόψεις του θεωρήθηκαν ενωρίς αιρετικές και διώχθηκε γι’ αυτές: το 1270 ο επίσκοπος του Παρισιού καταδίκασε 13 απόψεις του ως ετερόδοξες, στη συνέχεια κλήθηκε σε «εξέταση» και κατέφυγε στην Ιταλία, όπου καταδικάσθηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό και δολοφονήθηκε από τον ιερωμένο φύλακά του. Αντίθετα από τον Αλβέρτο τον Μέγα και τον Θωμά Ακινάτη, ο Σίζερ δεν επιχείρησε τον συγκερασμό του αριστοτελισμού με τον χριστιανισμό αλλά τη μελέτη του πρώτου ως φιλοσοφικής διδασκαλίας. Παρά τις διιστάμενες απόψεις των μελετητών, που άλλοι τον θέλουν οπαδό της διπλής αλήθειας και ετερόδοξο αβερροϊστή
(Wandonnet)
και
άλλοι
πιστό
χριστιανό
πλην
αριστοτελικό
(Steenberghen), γενικά θεωρείται –παρά την αποστασιοποιημένη στάση του ίδιου– οπαδός βασικών αριστοτελικών θέσεων. Τέτοιες είναι το ανέφικτο της Δημιουργίας του κόσμου εκ του μηδενός, το εφικτό της αντίθεσης κοσμικής και θεολογικής αλήθειας και ο προκαθορισμός της ανθρώπινης βούλησης, αν και δέχεται τις επιστημονικές αποδείξεις υπέρ της ύπαρξης του Θεού. Σε σχέση με το δόγμα της διπλής αλήθειας, ο Σίζερ στην πραγματικότητα υποτάσσει την Πίστη στον Λόγο (τη θεολογία στον αριστοτελισμό), αν και επιχειρηματολογεί ταυτόχρονα υπέρ της (μη αριστοτελικής) αιωνιότητας του κόσμου, αφήνοντας το τελικό συμπέρασμα στους αναγνώστες του. Κατ’ αυτόν, ο Θεός δεν μπορεί να υπάρχει ανεξάρτητα από τα εν σπέρματι δημιουργήματά του ούτε να προηγείται χρονικά από την δυνάμει, έστω, δημιουργία τους, αν και ο ίδιος είναι αιώνιος.
Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
13
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
3) Η θεολογική και κοσμολογική σκέψη του Θωμά Ακινάτη Ποια ήταν η διδασκαλία του Θωμά του Ακινάτη περί Θεού και ποιες οι σημαντικότερες κοσμολογικές απόψεις του; (τόμ. Α΄, σελ. 95-99) Η σημαντικότερη συμβολή του Θωμά Ακινάτη (1225-1274) στη μεσαιωνική σκέψη ήταν ότι έστρεψε τους λογίους της εποχής στην αντιμετώπιση θεολογικών προβλημάτων με την αξιοποίηση του αριστοτελισμού, ώστε να εφαρμόσουν τις μεθόδους της λογικής και των φυσικών επιστημών στην ερμηνεία των Ιερών Γραφών και των θεολογικών προβλημάτων. Ο Θωμάς ήταν αντίθετος στην ευρύτατα διαδεδομένη άποψη του Αυγουστίνου περί εκπόρευσης της ανθρώπινης γνώσης από τη θεία φώτιση και απέδιδε γνωσιολογική εγκυρότητα στις αισθήσεις και στη λογική. Αν και δεν ασχολήθηκε επισταμένα με τις φυσικές επιστήμες, πρότεινε τις μεθόδους τους ως εργαλείο για τη γνώση της θεολογίας. Πρότεινε, μάλιστα, την άποψη ότι η γνώση μας για τον Θεό δεν προέρχεται από τον Ίδιο αλλά από τις πράξεις Του, ερχόμενος σε αντίθεση με τους φραγκισκανούς. Διαχώρισε ρητά την περιοχή του Λόγου από την περιοχή της Πίστης, ακολουθώντας τον Αλβέρτο τον Μέγα, απέρριψε το δόγμα της «διπλής αλήθειας», καθώς απέδιδε ισότιμη γνωστική αξία στην κοσμική και στη θεολογική γνώση, και διακήρυξε ότι από τον Θεό εκπορεύεται τόσο η γνώση όσο και η πίστη. Κατ’ αυτόν, η Θεία Χάρη είναι παράγοντας όχι καταστροφής αλλά τελειοποίησης της φύσης. Για να προσεγγίσει το πρόβλημα της γνώσης της ύπαρξης του Θεού, ο Θωμάς δημιουργεί δικό του δόγμα, το οποίο στηρίζεται στη διάκριση ουσίας και ύπαρξης, και υποστηρίζει ότι ο Θεός είναι το μόνο Ον στο οποίο αυτές οι δύο έννοιες ταυτίζονται. Η ύπαρξη αφορά τα πεπερασμένα όντα, που περιορίζονται από τις αριστοτελικές κατηγορίες δυνάμει και ενεργεία. Τα δημιουργήματα είναι υπάρξεις, όχι ουσίες, και, ενώ έχουν τη δυνατότητα να ενεργήσουν, ταυτόχρονα περιορίζονται από αυτήν τη δυνατότητα. Ο περιορισμός αυτός δεν ισχύει για τον Θεό. Η συγκεκριμένη διάκριση ανακαλούσε στη μνήμη την αριστοτελική διάκριση μεταξύ ουσίας και μορφής και προκάλεσε έντονες συζητήσεις στα μεσαιωνικά πανεπιστήμια, αλλά ενείχε τον Θεό ως κύριο αίτιο –τόσο ποιητικό όσο και τελικό– του φυσικού κόσμου. Στον Θεό ύπαρξη και ουσία ταυτίζονται, και σε αυτό το σημείο Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
14