Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗ 3.1 ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία μπορεί να διακριθεί σε τρεις περιόδους ή κατηγορίες: •
Προσωκρατική φιλοσοφία. Κοσμολογική περίοδος (585 π.Χ. – μέσα 5ου αιώνα π.Χ.)
•
Σωκράτης, Πλάτωνας και Αριστοτέλης. Ανθρωποκεντρική περίοδος ( μέσα 5ου αιώνα π.Χ. – 322 π.Χ.)
•
Μετά – αριστοτελική φιλοσοφία. Ατομικιστική περίοδος ( 322 π.Χ. – 529 μ.Χ.)
3.1.1
Προσωκρατικοί φιλόσοφοι. Κοσμολογική περίοδος της ελληνικής
φιλοσοφίας (585 π.Χ. – μέσα 5ου αιώνα π.Χ.) Το κύριο μέλημα των προσωκρατικών φιλοσόφων («φυσικοί φιλόσοφοι») ήταν να λύσουν το μεταφυσικό πρόβλημα της φύσης και της γένεσης του κόσμου. ▪
Ο πρώτος από αυτούς τους φιλοσόφους είναι ο Θαλής ο Μιλήσιος (585 π.Χ.), ο ιδρυτής της Ιωνικής ή Μιλησιακής σχολής. Σύμφωνα με αυτόν κάτω από τη φαινομενική μεταβλητότητα και πολλαπλότητα του κόσμου πρέπει να υπάρχει μία σταθερότητα και ενότητα, η οποία ενυπάρχει σε μία και μόνη, ενιαία, αναλλοίωτη και αιώνια υλική ουσία. Ο Θαλής υποστήριξε ότι αυτό το σταθερό υλικό όλων των πραγμάτων είναι το νερό. Από τους άλλους εκπροσώπους αυτής της σχολής ο Αναξίμανδρος (555 π.Χ.) ισχυρίστηκε ότι η ουσία από την οποία αποτελείται το σύμπαν είναι μία άμορφη μάζα (το άπειρον) και ο Αναξιμένης (535 π.Χ.) φαντάστηκε ως αρχέγονη ουσία του κόσμου τον αέρα.
▪
Ο Πυθαγόρας και οι Πυθαγόρειοι στη σχολή που ίδρυσε στον Κρότωνα της Ν. Ιταλίας πίστευαν ότι η θεμελιώδης αρχή από την οποία γεννήθηκε ο κόσμος και αυτό που του έδινε αρμονία και ομορφιά ήταν οι αριθμοί. Κυρίως όμως το αριθμητικό σύστημα των αναλογιών που βρίσκουμε στις μουσικές νότες.
▪
Σε αυτές τις σκέψεις των πρώτων φιλοσόφων ο πρώτος που αντέδρασε ήταν ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος (500 π.Χ.), απορρίπτοντας όλες τις προηγούμενες [31] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr απόψεις και υποστηρίζοντας ότι είναι μάταιο να αναζητά κανείς κάτι το σταθερό και ενιαίο πέρα από τον ορατό κόσμο. Διατύπωσε την άποψη ότι η μόνη πραγματικότητα είναι αυτή που βλέπουμε γύρω μας και διατύπωσε δύο βασικές αρχές: α) ο κόσμος και τα όντα του βρίσκονται σε διαρκή κίνηση και μεταβολή και β) ο κόσμος γεννιέται κάθε στιγμή μέσα από τη συνεχή πάλη των αντιθέτων. Ταυτόχρονα ο Ηράκλειτος έθεσε το πρώτο γνωσιολογικό πρόβλημα της φιλοσοφίας: αν ο κόσμος βρίσκεται σε μία διαρκώς ρευστή κατάσταση, δεν είναι δυνατόν να αποτελέσει αντικείμενο ορθής γνώσης. ▪
Οι εκπρόσωποι της Ελεατικής σχολής και κυρίως ο Παρμενίδης ο Ελεάτης (480 π.Χ.) προσπάθησε να αποδείξει πως δεν υπάρχει γίγνεσθαι, δηλ. κίνηση. Χρησιμοποιώντας μία σειρά από λογικά επιχειρήματα υποστήριξε πως ο κόσμος των φαινομένων είναι μία αυταπάτη. Η μόνη πραγματικότητα βρίσκεται σε έναν υπερβατικό κόσμο, που αποτελείται από μία αιώνια, ενιαία και αμετάβλητη ουσία, η οποία δεν είναι αισθητή αλλά νοητή και άκαμπτη και, επομένως, δεν μπορεί να δημιουργήσει εξελικτικά τον κόσμο. Με τον τρόπο αυτό ο Παρμενίδης επιχειρεί μία δραστική υπονόμευση των αισθήσεων προς όφελος του νου ως του μόνου έγκυρου οδηγού προς την αλήθεια, ανοίγοντας ταυτόχρονα τον δρόμο προς την αφηρημένη σκέψη.
▪
Μετά τον Παρμενίδη οι προσωκρατικοί προσπάθησαν να συμβιβάσουν τη θεωρία του Ηράκλειτου με την διαμετρικά αντίθετη του Παρμενίδη, αποδεχόμενοι ότι η ουσία του φυσικού κόσμου ήταν αιώνια αμετάβλητη και δυναμική αλλά εισηγήθηκαν περισσότερες από μία αρχές ή αρχέγονες ουσίες. Ο πρώτος που ακολούθησε αυτή τη γραμμή σκέψης ήταν ο Εμπεδοκλής (445 - π.Χ.), που υπέθεσε ότι ο κόσμος αποτελείται από τυχαίους συνδυασμούς τεσσάρων στοιχείων: τη γη, τον αέρα, τη φωτιά και το νερό, τα οποία είναι αιώνια και αμετάβλητα και βρίσκονται σε διαρκή κίνηση. Αιτία αυτής της κίνησης είναι δύο φυσικές δυνάμεις: η Φιλία και η Έριδα.
▪
Ο Αναξαγόρας (445 π.Χ.) υπέθεσε ότι ο κόσμος προήλθε από άπειρα πρώτα στοιχεία και ότι η κινούσα αιτία αυτής της πανσπερμίας ήταν ο «Νους» που κυβερνά τον κόσμο. [32] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ▪
Ο Δημόκριτος (410 π.Χ.), εισάγοντας την πλέον πρωτότυπη ιδέα στη φιλοσοφία των προσωκρατικών, υποστήριξε ότι ο κόσμος των αισθητών αποτελείται από συμπλέγματα ατόμων (αδιάσπαστων και αδιαίρετων μικροσκοπικών μορίων) και κενού (εντός του οποίου κινούνται διαρκώς τα άτομα), στοιχεία που μπορούν να μεταβάλλονται χωρίς να επηρεάζουν τον αιώνιο και αναλλοίωτο χαρακτήρα των ατόμων. Το μεγαλύτερο επίτευγμα των προσωκρατικών φιλοσόφων συνίσταται
✓ ότι προσπάθησαν να ερμηνεύσουν τον κόσμο με βάση τη λογική και με καθαρά φυσικούς όρους και ✓ στο γεγονός ότι καθιέρωσαν τη συνήθεια της ανοιχτής κριτικής συζήτησης των διαφόρων θεωριών. Σε αυτό το πρώτο μεγάλο επίτευγμα της ελληνικής φιλοσοφίας καθοριστικό ρόλο έπαιξε το περιβάλλον της πόλης – κράτους που προέκρινε τη γνώση και επέτρεπε την ελεύθερη συζήτηση και κριτική. 3.1.2 Σωκράτης, Πλάτωνας, Αριστοτέλης. Ανθρωποκεντρική περίοδος της ελληνικής φιλοσοφίας (μέσα 5ου π.Χ. αιώνα – 322 π.Χ. ) ❖ Η δεύτερη περίοδος της ελληνικής φιλοσοφίας εγκαινιάζεται στην Αθήνα, τον 5ο π.Χ. αιώνα, με τον Σωκράτη (469 – 399 π.Χ.). Με τον Σωκράτη το φιλοσοφικό ενδιαφέρον στρέφεται από τον κόσμο και τη φύση στον ίδιο τον άνθρωπο και στο νόημα της ύπαρξής του, γεγονός που σχετίζεται με τις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες που επικρατούν στην Αθήνα από το 431 π.Χ. και έπειτα. Όταν εισέρχεται ο Σωκράτης στην αθηναϊκή φιλοσοφική σχολή κυριαρχούν οι σοφιστές, οι οποίοι θεωρούσαν: ✓ τις ηθικές αρχές και αξίες εντελώς σχετικές και υποκειμενικές, ✓ τον άνθρωπο το μέτρο των πραγμάτων, ✓ τις ανθρώπινες πράξεις είναι συμβατικές και ✓ την απόλυτη γνώση νη υπαρκτή. Ο Σωκράτης, στην προσπάθειά του να καταπολεμήσει αυτές τις ιδέες, αντιπρότεινε το περίφημο αξίωμά του ότι η αρετή είναι γνώση και μπορεί να αποκτηθεί [33] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr μέσα από την ορθή και απόλυτη γνώση. Η δυνατότητα αυτή υπάρχει γιατί, σύμφωνα με τον Σωκράτη, υπάρχει μία ηθική συνείδηση, κοινή σε όλους τους ανθρώπους, στο πλαίσιο της οποίας όλες οι ηθικές αρχές και έννοιες αποτελούν απόλυτα ηθικά πρότυπα. Από τη στιγμή που οι άνθρωποι θα μπορούσαν να κατακτήσουν τη γνώση που υπάρχει μέσα τους θα ήταν σε θέση να ανακαλύψουν τον σκοπό της ανθρώπινης ζωής και να αποκτήσουν τη γενική ανθρώπινη αρετή. Ένα άλλο σημαντικό αξίωμα του Σωκράτη είναι η «ενότητα των αρετών», δηλαδή ότι όλες οι ηθικές αρετές είναι αλληλένδετες και αν κανείς αποκτήσει μία από αυτές τις έχει αποκτήσει όλες. Επίσης, θεωρεί ότι «η αρετή είναι ευδαιμονία», που σημαίνει ότι το να είναι κανείς ενάρετος σημαίνει ότι είναι και ευτυχής. Η σωκρατική μέθοδος, γνωστή ως «σωκρατικός διάλογος», βασίζεται στη γνώμη των ανθρώπων σχετικά με διάφορες ηθικές έννοιες, που ο Σωκράτης εξετάζει από κοινού με τους άλλους ανθρώπους μέσα από μία διαλεκτική συζήτηση. Στο πλαίσιο αυτό τους θέτει ερωτήματα για τις έννοιες αυτές, που υποτίθεται ότι γνωρίζουν, δηλώνοντας ο ίδιος πλήρη άγνοια. Κατόπιν εξετάζει κριτικά τις απαντήσεις τους αποκαλύπτοντας την άγνοιά τους. Στη συνέχεια τους προτρέπει να αναζητήσουν μέσα τους συγκεκριμένα παραδείγματα ηθικών πράξεων σχετικών με την έννοια που εξετάζει, με τελικό σκοπό την εννοιολογική και γνωσιολογική τους προσέγγιση. Σε γενικές γραμμές, ο Σωκράτης θεμελίωσε επιστημονικά την ηθική, δίνοντας έμφαση στην αυτογνωσία και στον εσωτερικό στοχασμό, καθιέρωσε την αφηρημένη σκέψη στη φιλοσοφική αναζήτηση και άνοιξε τον δρόμο για τη γένεση της λογικής μέσα από τη συστηματική χρήση της επαγωγής. ❖ Ο Πλάτωνας (427 – 347 π.Χ.) υπήρξε μαθητής του Σωκράτη, στηρίζοντας τη φιλοσοφία του στις σωκρατικές θέσεις, εμπλουτίζοντάς την περισσότερο και διαμορφώνοντας τελικά την περίφημη Θεωρία των Ιδεών που αποτελεί το κέντρο της πλατωνικής φιλοσοφίας. Ο Πλάτωνας διέκρινε ανάμεσα σε δύο κόσμους: -
στον αισθητό κόσμο και
-
σε έναν υπεραισθητό, ιδανικό και υπερουράνιο κόσμο.
Ο αισθητός κόσμος είναι ο γήινος κόσμος της συνεχούς μεταβολής και κίνησης, ουσιαστικά ένας φανταστικός κόσμος στον οποίο κυριαρχούν συγκεχυμένα και ατελή [34] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr αντίγραφα των Ιδεών που συγκροτούνται στον υπεραισθητό κόσμο. Ο υπεραισθητός κόσμος περιέχει τις Ιδέες, που είναι άυλες, αναλλοίωτες και αιώνιες, που συνιστούν τα πρότυπα των διαφόρων ηθικών και γνωστικών εννοιών αλλά και όλων των πραγμάτων. Είναι ο μόνος πραγματικός κόσμος που μας παρέχει τη γνώση, σε αντίθεση με τον αισθητό κόσμο , ο οποίος μας παρέχει μόνο γνώμη (δόξα). Οι Ιδέες δεν είναι προσιτές στις αισθήσεις και γίνονται αντιληπτές μόνο με τον νου που αποτελεί μέρος της ανθρώπινης ψυχής. Η τελευταία περιλαμβάνει τρία μέρη: -
το λογιστικό, δηλαδή τον νου,
-
τον θυμό ή θυμοειδές και
-
το επιθυμητικόν.
Η διαδικασία της γνώσης, κατά τον Πλάτωνα, είναι μία διαδικασία ανάμνησης κατά την οποία η αθάνατη ψυχή, περνώντας μέσα από τις διάφορες μετεμψυχώσεις της, αντικρίζει την τέλεια μεταφυσική πραγματικότητα του κόσμου των Ιδεών. Έτσι, κατά την παραμονή της στη γη, η ψυχή αποκτά γνώση των Ιδεών που τις θυμάται χάρη στην ομοιότητα με τα είδωλά τους. Η γνώση των Ιδεών βοηθά την ψυχή να ανέβει προς την ύψιστη Ιδέα του Αγαθού, που περιλαμβάνει όλες τις άλλες Ιδέες και συμπίπτει με τον Θεό. ❖ Ο Αριστοτέλης (384 – 322 π.Χ.) υπήρξε μαθητής του Πλάτωνα, ωστόσο η αντίληψη και η μέθοδός του διαφέρουν από εκείνου. Έτσι, ο Αριστοτέλης διακρίνεται για τον πραγματισμό ή ρεαλισμό του. Σε αντίθεση με τον δάσκαλό του θεωρούσε τον κόσμο των φαινομένων απόλυτα αληθινό και στράφηκε προς την παρατήρηση της φύσης και την εμπειρική έρευνα. Ο Αριστοτέλης διέκρινε την ανθρώπινη γνώση σε τρία είδη: ➢ θεωρητική (βιολογία, φυσικές επιστήμες, αστρονομία, ψυχολογία, μεταφυσική, μαθηματικά, κ.λπ.), ➢ πρακτική (πολιτική, ηθική και οικονομικά), ➢ ποιητική (ρητορική και τέχνη). Ταυτόχρονα ανακάλυψε τη συλλογιστική ή τη θεωρία της αξιωματικής παραγωγικής απόδειξης. Στη μεταφυσική του προσπάθησε να φωτίσει τον φυσικό κόσμο που μας [35] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr περιβάλλει. Τα κυριότερα σημεία της αριστοτέλειας μεταφυσικής είναι: ✓ Οι ιδέες και οι μορφές δεν υπάρχουν σε έναν ανεξάρτητο υπερβατικό κόσμο, αλλά ενυπάρχουν σε όλα τα επιμέρους πράγματα της φύσης. ✓ Όλα τα πράγματα της φύσης, έμψυχα ή άψυχα, γεννιούνται με τη συνδρομή τεσσάρων αρχών ή αιτίων: το υλικό αίτιο (που δίνει την ύλη), το μορφικό αίτιο (που δίνει τη μορφή), το ποιητικό αίτιο (που δίνει την κίνηση) και το τελικό αίτιο (που δίνει τον σκοπό). ✓ Η κίνηση ή μεταβολή στην οποία υπόκεινται τα πράγματα της φύσης είναι η πορεία της πραγμάτωσης ή τελείωσης της μορφής τους από το στάδιο του «δυνάμει όντος» στο στάδιο του «ενεργεία όντος» ή η πορεία της ανάπτυξης της δύναμης σε ενέργεια. ✓ Η πρώτη αιτία κάθε κίνησης και μεταβολής είναι ένα αιώνιο ον, το οποίο είναι χωρίς ύλη, τέλειο και ακίνητο, καθαρή ενέργεια: ο Θεός ή το πρώτο κινούν ακίνητον. Σε ό,τι αφορά την προσέγγιση του στην ηθική, ο Αριστοτέλης πραγματεύεται την τελευταία από την άποψη του τρόπου με τον οποίο η συμπεριφορά των ανθρώπων μπορεί να επηρεαστεί θετικά ώστε να συμβάλλει στην ευτυχία τους. Ο Αριστοτέλης πρότεινε ένα κριτήριο για την ανθρώπινη συμπεριφορά, σύμφωνα με το οποίο η κάθε αρετή είναι το μέσον ή η μεσότητα μεταξύ δύο άκρων ή ελαττωμάτων, της υπερβολής και της ελλείψεως (θεωρία της μεσότητας). Για παράδειγμα η μεγαλοψυχία είναι η μεσότητα μεταξύ μικροψυχίας (έλλειψις) και αλαζονείας (υπερβολή). Τέλος, ο Αριστοτέλης διέκρινε δύο μεγάλες κατηγορίες αρετών, τις ηθικές και τις διανοητικές, θεωρώντας ότι η ευδαιμονία επιτυγχάνεται κυρίως με την άσκηση των διανοητικών αρετών. 3.1.3 Μετα – αριστοτελική φιλοσοφία. Ατομικιστική περίοδος της ελληνικής φιλοσοφίας (332 π.Χ. – 529 μ.Χ.) Μετά τον Αριστοτέλη η φιλοσοφία στρέφεται προς τον ατομικισμό, έχοντας έναν πιο πραγματιστικό χαρακτήρα και σημειώνοντας τις μεγαλύτερες επιδόσεις της στον κλάδο της ηθικής. Αίτια της ριζικής στροφής της φιλοσοφίας προς τον ατομικισμό ήταν η κρίση της πόλης κράτους από τα τέλη του 5ου π.Χ. αιώνα και η τελική διάλυσή [36] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr της ως ανεξάρτητης πολιτικής οντότητας. Τα χαρακτηριστικά της νέας περιόδου που εγκαινιάζεται μετά από αυτές τις εξελίξεις είναι: ✓ οι πολίτες νοιώθουν απομονωμένοι και αδύναμοι μέσα σε ένα εχθρικό περιβάλλον, αναζητώντας νέα ιδανικά μέσα τους, ✓ το κέντρο της ελληνικής φιλοσοφίας δεν είναι πλέον η Αθήνα, αλλά οι διάφορες πόλεις του ελληνιστικού κόσμου, όπως η Αλεξάνδρεια ✓ δεν έχουμε πλέον να κάνουμε με προσωπικότητες αλλά με φιλοσοφικά ρεύματα ή φιλοσοφικές τάσεις, που τις περισσότερες φορές συγκροτούν σχολές. ❖ Οι Κυνικοί: Ήταν από τις πρώτες φιλοσοφικές τάσεις που εκδηλώθηκαν μετά τον Αριστοτέλη. Ισχυρίζονταν ότι όλες οι κοινωνικές συμβάσεις, ηθικές αξίες και φιλοδοξίες είναι περιττές και ότι η ευδαιμονία μπορεί να επιτευχθεί μόνο με μια ζωή όσο το δυνατόν πιο απλή και φυσική. Διακήρυτταν επίσης την απαλλαγή των ανθρώπων από τα δεσμά της πόλης – κράτους και των ιδανικών της. Διασημότερος εκπρόσωπος των Κυνικών ήταν ο Διογένης (400 – 325 π.Χ.). ❖ Ο Σκεπτικισμός: Οι Σκεπτικιστές, που πρώτος εκπρόσωπός τους ήταν ο Πύρρων ο Ηλείος, υποστήριζαν ότι οι αισθήσεις και η νόηση μας εξαπατούν. Για να φθάσει κανείς στην ευδαιμονία πρέπει διαρκώς να αμφισβητεί τις δοξασίες των ανθρώπων και να αποφεύγει να δεσμεύεται από οποιαδήποτε άποψη. ❖ Η Επικούρεια Σχολή: Ιδρύθηκε το 307 / 6 από τον Επίκουρο. Σύμφωνα με τους Επικούρειους η ευδαιμονία συνίσταται στην ψυχική ηρεμία (αταραξία) και επιτυγχάνεται με την αναζήτηση της ηδονής. Με την τελευταία εννοούσαν την κατάσταση που συνοδεύει την απουσία πόθου και πόνου, με άλλα λόγια τη σωματική υγεία και ψυχική ηρεμία. Για τον σκοπό αυτό συνιστούσαν μια ζωή όσο γίνεται φυσική και αυτάρκη με περιορισμό των αναγκών στο ελάχιστο. Κυρίως, όμως, επιθυμούσαν να εξαλείψουν τις δύο πιο βασανιστικές ιδέες των ανθρώπων : τον φόβο του θανάτου και τον φόβο των θεών. ❖ Η Στωική Σχολή: Ιδρυτής της σχολής ήταν ο Ζήνων (335 – 263 π.Χ.). Σύμφωνα με αυτούς η ευδαιμονία βρίσκεται στην προσπάθεια να φθάσει κανείς [37] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr στην αρετή. Για τους Στωικούς η αρετή συνίσταται στο να ζει κανείς σύμφωνα με τη φύση, πράγμα που σήμαινε να ζει κανείς σύμφωνα με τη λογική. Κάθε άνθρωπος είναι προικισμένος με λογική ικανότητα και με ροπή προς τη σοφία, που είναι η ύψιστη αρετή. Επομένως διαθέτει όλα τα μέσα για να ζει ευτυχισμένος. Οι Στωικοί θεωρούν τον πόνο και τη δυστυχία μέρος του πεπρωμένου, πιστεύοντας ότι τα πάντα στον κόσμο διέπονται από τη θεία βούληση και λογική, χωρίς τίποτα να αφήνεται στην τύχη. ❖ Ο Νεοπλατωνισμός: Κύριος εκπρόσωπος της τάσης αυτής ήταν ο Πλωτίνος (204 – 270 μ.Χ.). Ορμώμενος από τον Πλάτωνα υποστήριξε ότι σκοπός του ανθρώπου είναι να βοηθήσει την ψυχή του να επανέλθει, μετά τον θάνατο, στην αρχική της κατάσταση, μέσα από την ανάταση και την ομοίωση της με τον Θεό. Το φιλοσοφικό σύστημα των Νεοπλατωνικών είχε μεγάλη απήχηση και διατηρήθηκε μέχρι το 529 μ.Χ., όταν η σχολή που διατηρούσαν στην Αθήνα έκλεισε με διάταγμα του αυτοκράτορα Ιουστινιανού.
[38] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr