Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
3) Η θεολογική και κοσμολογική σκέψη του Θωμά Ακινάτη Ποια ήταν η διδασκαλία του Θωμά του Ακινάτη περί Θεού και ποιες οι σημαντικότερες κοσμολογικές απόψεις του; (τόμ. Α΄, σελ. 95-99) Η σημαντικότερη συμβολή του Θωμά Ακινάτη (1225-1274) στη μεσαιωνική σκέψη ήταν ότι έστρεψε τους λογίους της εποχής στην αντιμετώπιση θεολογικών προβλημάτων με την αξιοποίηση του αριστοτελισμού, ώστε να εφαρμόσουν τις μεθόδους της λογικής και των φυσικών επιστημών στην ερμηνεία των Ιερών Γραφών και των θεολογικών προβλημάτων. Ο Θωμάς ήταν αντίθετος στην ευρύτατα διαδεδομένη άποψη του Αυγουστίνου περί εκπόρευσης της ανθρώπινης γνώσης από τη θεία φώτιση και απέδιδε γνωσιολογική εγκυρότητα στις αισθήσεις και στη λογική. Αν και δεν ασχολήθηκε επισταμένα με τις φυσικές επιστήμες, πρότεινε τις μεθόδους τους ως εργαλείο για τη γνώση της θεολογίας. Πρότεινε, μάλιστα, την άποψη ότι η γνώση μας για τον Θεό δεν προέρχεται από τον Ίδιο αλλά από τις πράξεις Του, ερχόμενος σε αντίθεση με τους φραγκισκανούς. Διαχώρισε ρητά την περιοχή του Λόγου από την περιοχή της Πίστης, ακολουθώντας τον Αλβέρτο τον Μέγα, απέρριψε το δόγμα της «διπλής αλήθειας», καθώς απέδιδε ισότιμη γνωστική αξία στην κοσμική και στη θεολογική γνώση, και διακήρυξε ότι από τον Θεό εκπορεύεται τόσο η γνώση όσο και η πίστη. Κατ’ αυτόν, η Θεία Χάρη είναι παράγοντας όχι καταστροφής αλλά τελειοποίησης της φύσης. Για να προσεγγίσει το πρόβλημα της γνώσης της ύπαρξης του Θεού, ο Θωμάς δημιουργεί δικό του δόγμα, το οποίο στηρίζεται στη διάκριση ουσίας και ύπαρξης, και υποστηρίζει ότι ο Θεός είναι το μόνο Ον στο οποίο αυτές οι δύο έννοιες ταυτίζονται. Η ύπαρξη αφορά τα πεπερασμένα όντα, που περιορίζονται από τις αριστοτελικές κατηγορίες δυνάμει και ενεργεία. Τα δημιουργήματα είναι υπάρξεις, όχι ουσίες, και, ενώ έχουν τη δυνατότητα να ενεργήσουν, ταυτόχρονα περιορίζονται από αυτήν τη δυνατότητα. Ο περιορισμός αυτός δεν ισχύει για τον Θεό. Η συγκεκριμένη διάκριση ανακαλούσε στη μνήμη την αριστοτελική διάκριση μεταξύ ουσίας και μορφής και προκάλεσε έντονες συζητήσεις στα μεσαιωνικά πανεπιστήμια, αλλά ενείχε τον Θεό ως κύριο αίτιο –τόσο ποιητικό όσο και τελικό– του φυσικού κόσμου. Στον Θεό ύπαρξη και ουσία ταυτίζονται, και σε αυτό το σημείο Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
14
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
ο Θωμάς διαφοροποιείται από τον Αριστοτέλη: ενώ για τον δεύτερο ο Θεός ήταν το πρώτο κινούν που αναγκαία έπρεπε να συμμετέχει στην κίνηση, για τον Ακινάτη ήταν το ακίνητο πρώτο κινούν, που δημιουργεί τον κόσμο παρέχοντας της Πρόνοιά Του. Η έννοια του Θεού είναι κομβικής σημασίας στο έργο του Ακινάτη. Αν και παρέχει πέντε αποδείξεις για την ύπαρξή Του, θεωρεί αντιφατική τη δήλωση «δεν υπάρχει Θεός», με συνέπεια οι αποδείξεις αυτές να έχουν μόνο a posteriori (εκ των υστέρων) χρησιμότητα. Όπως ο Αριστοτέλης δεν θεωρούσε αναγκαία την απόδειξη των πρώτων αρχών της επιστημονικής γνώσης, έτσι και ο Θωμάς δεν θεωρεί απαραίτητη την απόδειξη της ύπαρξης του Θεού, με αποτέλεσμα να μην ασχολείται με το ζήτημα της απόλυτης γνώσης. Για τον Ακινάτη, ο Θεός είναι ο εκ του μηδενός Δημιουργός των ανθρώπων (αντίληψη που τον διαφοροποιεί από την αντίστοιχη αρχαιοελληνική), εκπροσωπεί το απόλυτο αγαθό και είναι ο εγγυητής της ανθρώπινης ελευθερίας της βούλησης μέσω της Πρόνοιάς Του. Γενικότερα, ο Θωμάς ασχολείται με τη διάκριση επιστήμης και Αποκάλυψης στο έργο του Summa theologica (Θεολογική σύνοψη). Εκεί, με βάση την αρχή της αναλογίας, υποστηρίζει ότι, όπως οι επιστήμες στηρίζονται σε ανώτερες προφανείς αρχές, έτσι και η θεογνωσία στηρίζεται στην επιστήμη του Θεού και του Ευαγγελίου. Με αντίστοιχο τρόπο, όπως ισχυρίζεται, είχε φθάσει και ο Αριστοτέλης στη γνώση της αιωνιότητας του Θεού. Κατά συνέπεια, ο φυσικός νόμος δεν αντανακλά παρά τη συμμετοχή του κόσμου, ιδίως των ορθολογικών δημιουργημάτων, στον Θείο Νόμο, που είναι αιώνιος και επιβάλλεται στα φθαρτά όντα του φυσικού κόσμου. Ο Θωμάς δεν συνέθεσε
ειδικά κοσμολογικά συγγράμματα,
καθώς
ασχολήθηκε με τι φυσικές επιστήμες μόνο στο περιθώριο των θεολογικών του αναζητήσεων. Βασικές πηγές για τις κοσμολογικές αντιλήψεις του είναι τα έργα De ente et essentia (Περί ουσίας και ύπαρξης), De Trinitate (Περί Αγίας Τριάδας), Summa theologica (Θεολογική σύνοψη) και Summa contra gentiles (Σύνοψη εναντίον των εθνικών). Σε αυτά υπερασπίζεται την εκ του μηδενός Δημιουργία του κόσμου, καθώς και την αιωνιότητά του, σε συμφωνία με την κρατούσα χριστιανική αντίληψη και σε αντίθεση με την αντίστοιχη αριστοτελική που καταδικάστηκε από τον πάπα το 1277. Στο ίδιο πλαίσιο, διδάσκει ότι ο φυσικός νόμος δεν αντανακλά παρά τη συμμετοχή του κόσμου, ιδίως των ορθολογικών δημιουργημάτων, στον Θείο Νόμο, που είναι αιώνιος και επιβάλλεται στα φθαρτά όντα του φυσικού κόσμου. Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
15