Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
4) Μεσαιωνικά πανεπιστήμια Η προέλευση, το θεσμικό και οικονομικό πλαίσιο λειτουργίας, οι γενικές φιλοσοφικές-ηθικές αρχές των πρώτων μεσαιωνικών πανεπιστημίων, και οι βασικές αρχές και το περιεχόμενο της διδασκαλίας των μαθηματικών και των φυσικών επιστημών σε αυτά. (τόμ. Α΄, σελ. 102-109) Τα πρώτα μεσαιωνικά πανεπιστήμια ιδρύθηκαν στην περίοδο από τα μέσα του 12ου ως τις αρχές του 13ου αιώνα. Τα σημαντικότερα από αυτά ήταν στο Σαλέρνο, στη Μπολόνια, στο Μονπελιέ, στο Παρίσι και στην Οξφόρδη. Ως θεσμός διακριτός από τα εκκλησιαστικά, μοναστικά και επισκοπικά, σχολεία ξεχώριζαν για τη δυνατότητα μη υποταγής τους στην εκκλησιαστική εξουσία, γεγονός που τα καθιστούσε χώρους όχι μόνο σπουδής της γνώσης αλλά και διαμόρφωσης νέων ηθών, συχνά ελευθέριων. Ο όρος «πανεπιστήμιο» (universitas) χρησιμοποιήθηκε αρχικά για να δηλώσει κάθε συντεχνιακή ένωση βάσει του ρωμαϊκού δικαίου. Το νομικό πλαίσιο λειτουργίας των πανεπιστημίων, αν και όχι ενιαίο, τους προσέδιδε ένα ιδιαίτερο θεσμικό γνώρισμα, τη νομική σωματειακή δομή. Το κύρος τους αυξανόταν από το κύρος των λογίων που δίδασκαν σε αυτά, τα προνόμια των οποίων είχαν κωδικοποιηθεί από το 1158. Αν και το πλαίσιο των σπουδών διέφερε ανά πανεπιστήμιο και η νομική υπόσταση των καθηγητών ήταν μόνο ασαφώς προσδιορισμένη, επρόκειτο για μια ομάδα μισθωτών υπαλλήλων, πολλοί από τους οποίους είχαν προέλευση από την τάξη των κληρικών, αλλά δεν επιτελούσαν εκκλησιαστική λειτουργία. Η θεσμική λειτουργία τους συνδεόταν με την αποκλειστικότητα του σχολαστικού προνομίου και ελεγχόταν από τις τοπικές κοινωνίες, οι οποίες συχνά απαιτούσαν την παρέμβαση των πανεπιστημίων για την αντιμετώπιση κοινωνικών προβλημάτων. Συχνά, η οικονομική δραστηριότητα που σχετιζόταν με τη λειτουργία τους ανταγωνιζόταν την αντίστοιχη των τοπικών κοινωνιών. Ως προς την προέλευση και τον ακριβή χρόνο ίδρυσης των πανεπιστημίων η έρευνα δεν έχει καταλήξει σε οριστικά συμπεράσματα. Επικρατεί η ταξινόμησή τους ανάλογα με τον φορέα που επέτρεψε την ίδρυσή τους, σε τρεις κατηγορίες: (α΄) όσα προήλθαν από σχολεία δίχως πράξη ίδρυσης (Σαλέρνο, Πάδοβα, Οξφόρδη, Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
16
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
Κέημπριτζ), (β΄) όσα νομιμοποιήθηκαν από τον πάπα (Ρώμη, Πίζα, Τουλούζη, Μονπελιέ) και (γ΄) όσα ιδρύθηκαν από κάποιον κοσμικό άρχοντα (Αρέτσο, Νάπολη, Σαλαμάνκα, Παρίσι). Επίσης, είχαν σαφείς κανόνες λειτουργίας και θεσμοθέτησαν για πρώτη φορά εξετάσεις συνδεόμενες με την αποφοίτηση. Ειδικότερα, στο Σαλέρνο, που φημιζόταν για την Ιατρική Σχολή του από τον 10ο αιώνα, ιδρύθηκε αργότερα πανεπιστήμιο, ενώ το πρώτο πανεπιστήμιο της σύγχρονης πανεπιστημιακής παράδοσης ήταν αυτό της Μπολόνια, το οποίο ειδικευόταν στα νομικά. Το πανεπιστήμιο ελεγχόταν κατά καιρούς από τους φοιτητές, ενώ οι καθηγητές δίδασκαν σε εξάρτηση από αυτούς. Το Πανεπιστήμιο της Πάδοβα ιδρύθηκε από φοιτητές του Πανεπιστημίου της Μπολόνια που το εγκατέλειψαν, αλλά τελικά οι Αρχές της πόλης ανέκτησαν τον έλεγχό του. Στη Μπολόνια τελικά προϊστάμενος έγινε, αν και με περιορισμένες αρμοδιότητες, ο αρχιδιάκονος της πόλης. Το Πανεπιστήμιο του Παρισιού διαδέχθηκε το σχολείο της Παναγίας των Παρισίων, διοικούνταν από επίσκοπο και σε αυτό διεξάγονταν κυρίως οι σπουδές των ελευθέριων τεχνών. Παραμένουν άγνωστες οι συνθήκες ίδρυσης του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, αλλά είναι γνωστό ότι προ του 1120 η πόλη διέθετε σχολείο με εκατό περίπου κληρικούς δασκάλους. Σε αυτό ήταν προϊστάμενος επίτροπος, που αρχικά επιλεγόταν από τον επίσκοπο του Λίνκολν και αργότερα εκλεγόταν από το πανεπιστήμιο. Γενικότερα, ενώ αρχικά τα πανεπιστήμια επιτροπεύονταν από την Εκκλησία, η τάση αυτή άρχισε σταδιακά να υποχωρεί και το δικαίωμα διδασκαλίας παραχωρούνταν από τα ίδια. Τεταμένες υπήρξαν συχνά και οι σχέσεις των πανεπιστημίων με την κοσμική εξουσία και τους τοπικούς άρχοντες. Στο Παρίσι, στην Οξφόρδη και στη Μπολόνια παραχωρήθηκαν μετά από ταραχές σχετικά προνόμια ή και αυτονομία, ενώ η εκκλησιαστική εξουσία έβρισκε ευκαιρίες παρεμβάσεων. Το συνολικό αποτέλεσμα ήταν τα πανεπιστήμια να περιέλθουν σε μεγάλο βαθμό στην κυριαρχία του πάπα. Αν και στα μεσαιωνικά πανεπιστήμια το πλαίσιο των σπουδών διέφερε, και η νομική υπόσταση των καθηγητών ήταν μόνο ασαφώς προσδιορισμένη, επρόκειτο για μια ομάδα μισθωτών υπαλλήλων, πολλοί από τους οποίους είχαν προέλευση από την τάξη των κληρικών, αλλά δεν επιτελούσαν εκκλησιαστική λειτουργία. Πάντως, στα περισσότερα πανεπιστήμια κυριαρχούσε το δίλημμα «επιχορήγηση ή μισθός», καθώς η επικρατούσα εκκλησιαστική διδασκαλία ήταν ότι η γνώση, ως δώρο του Θεού, Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
17
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
έπρεπε να παρέχεται δωρεάν. Πολλοί καθηγητές, πάντως, αρνούνταν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους αν δεν πληρώνονταν. Ως συνέπεια, υπήρχαν διαφορές μεταξύ κοσμικών και μοναχών καθηγητών. Πολλοί από τους τελευταίους, μάλιστα, για να συντηρηθούν κατέφευγαν στην επαιτεία, σε συμφωνία με την ασκητική στάση των μοναστικών ταγμάτων, αλλά σε αντίθεση με τη διαρκώς ενισχυόμενη τάση για αμοιβή των διδακτικών υπηρεσιών. Οι φοιτητές είχαν την οικονομική υποστήριξη είτε των γονέων τους είτε πατρώνων. Η Εκκλησία ασκούσε πιέσεις για τη δωρεάν παροχή παιδείας, αποσκοπώντας έμμεσα στον έλεγχο των καθηγητών, που υποχρεώνονταν να ζητούν υποτροφίες, και στην επιβράδυνση της εκκοσμίκευσής τους. Από την άλλη πλευρά, η παροχή του δικαιώματος διδασκαλίας και η συντεχνιακή οργάνωση των διδασκόντων είχε και οικονομική σημασία. Επίσης, τα πανεπιστήμια δημιουργούσαν νέα οικονομική πραγματικότητα στις πόλεις όπου ιδρύονταν, με αποτέλεσμα συχνά τον ανταγωνισμό με τις τοπικές κοινωνίες. Χαρακτηριστική είναι η διαμάχη town-gown (πόλης-τηβέννου) στην Οξφόρδη, που ανάγεται στον 14ο αιώνα. Οι μελετητές έχουν διακρίνει επτά βασικές φιλοσοφικές-αρχές που συνδέονται με τη λειτουργία των πρώτων πανεπιστημίων, τις εξής: α΄) Ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο με τρόπο ορθολογικό και κατανοητό από τον άνθρωπο. β΄) Ο πανεπιστημιακός λόγιος ενσαρκώνει μιαν αντίληψη μετριοφροσύνης, που προκύπτει από την ατέλεια και την αμαρτωλότητα του ανθρώπου, σύμφωνα με τον χριστιανισμό. γ΄) Επειδή ο άνθρωπος είναι ένας μικρόκοσμος αντίστοιχος με τον μακρόκοσμο, η έρευνα οφείλει να διεξάγεται ελεύθερα. δ΄) Η πανεπιστημιακή δραστηριότητα οφείλει να έχει δημόσιο χαρακτήρα λόγω της υποχρέωσης
να γίνονται αποδεκτές οι αποδεδειγμένες προτάσεις
και να
υποτάσσονται οι ισχυρισμοί των λογίων στους κανόνες της επικύρωσης. ε΄) Επειδή η αλήθεια προέρχεται από τον Θεό, απαγορεύεται ο εκχρηματισμός των πανεπιστημιακών εργασιών. στ΄) Η επιστημονική γνώση έχει σωρευτικό και προοδευτικό χαρακτήρα. ζ΄) Οι κοινοτικές τάσεις των πανεπιστημιακών λογίων οδηγούν στην ενίσχυση του θεσμικού πλαισίου των πανεπιστημίων. Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
18
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
Αν και στα μεσαιωνικά πανεπιστήμια το πλαίσιο και η ποιότητα των σπουδών διέφεραν, είχαν σαφείς κανόνες λειτουργίας και θεσμοθέτησαν για πρώτη φορά εξετάσεις συνδεόμενες με την αποφοίτηση. Ο Ρόμπερτ ντε Σορμπόν, θεολόγος και πρύτανης στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού το 1250, παρέδωσε έξι κανόνες μελέτης για τον φοιτητή, τους εξής: α΄) Να αφιερώνει συγκεκριμένη ώρα στο κάθε μάθημα. β΄) Να μελετά επισταμένα, όχι επιφανειακά. γ΄) Να εξάγει από την καθημερινή μελέτη μια σκέψη ή αλήθεια. δ΄) Να κρατά σημειώσεις για κάθε μάθημα. ε΄) Να συζητεί με τους συναδέλφους του τα δύσκολα σημεία. στ΄) Να προσεύχεται, γιατί η προσευχή είναι η προσφορότερη οδός γνώσης. Μέθοδος διδασκαλίας ήταν ο σχολαστικισμός με βάση τη γραμματική, επειδή υπήρχε η απαίτηση της διάγνωσης της σχέσης των λέξεων με τον κόσμο, αντίληψη που έδωσε αργότερα υπόσταση στη διαμάχη νομιναλισμού-ρεαλισμού. Αποδεικτική μέθοδος ήταν η διαλεκτική, διά της οποίας τα γνωστικά αντικείμενα μετατρέπονταν σε προβλήματα που υπόκεινταν στον διάλογο μεταξύ αντιτιθέμενων μερών. Η σχετική αξία της διαλεκτικής, πάντως, είχε αναγνωριστεί ενωρίς, καθώς πιστευόταν ότι, αν τα προβλήματα παρέμεναν στην αποκλειστική δικαιοδοσία της, η όλη διαδικασία θα κατέληγε σε ατελέσφορη απεραντολογία. Γενικά, οι σπουδές στα μεσαιωνικά πανεπιστήμια δεν ήταν εμπειρικέςπειραματικές, αλλά επικεντρώνονταν στη μελέτη των κλασικών βιβλίων. Οι φοιτητές υποχρεώνονταν να κρατούν σημειώσεις για τα μαθήματα και με βάση αυτές συντάσσονταν συχνά τα πανεπιστημιακά βιβλία των καθηγητών. Αυτή ήταν μια σημαντική καινοτομία των μεσαιωνικών πανεπιστημίων του 13ου αιώνα. Κατά τον 13ο και 14ο αιώνα τα πανεπιστήμια του Παρισιού και της Οξφόρδης ήκμασαν στα μαθηματικά και στις φυσικές επιστήμες (αργότερα παρήκμασαν), ενώ το Πανεπιστήμιο της Μπολόνια διακρίθηκε στην ιατρική. Σύμφωνα με τον E. Grant, πρότυπο των μεσαιωνικών σπουδών αποτέλεσε η Οξφόρδη. Διδασκόταν αριθμητική από την παράφραση του Βοηθίου στα Αριθμητικά του Νικομάχου του Γερασηνού, και γεωμετρία από τα Στοιχεία του Ευκλείδη. Για τη διδασκαλία της τεχνικής αστρονομίας χρησιμοποιούνταν το πρώτο κεφάλαιο της Μεγίστης του Πτολεμαίου, ενώ οι υπολογισμοί διδάσκονταν από έργα του Γκροσσετέστ και από τη Σφαίρα του Ιωάννη του Σακρομπόσκο. Η φυσική φιλοσοφία Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
19
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
διδασκόταν από γνωστά έργα του Αριστοτέλη περί φυσικής και βιολογίας, ενώ δεν έλειπε και η διδασκαλία της αστρολογίας, που ήταν μεγάλης σημασίας για την Εκκλησία, τους κοσμικούς άρχοντες, τους γιατρούς, τους βοτανολόγους και τους αλχημιστές. Η διδασκαλία της αριθμητικής και της γεωμετρίας δεν γινόταν χάριν της πρακτικής σημασίας τους, αλλά για την αντιμετώπιση ιδεολογικών και μεταφυσικών προβλημάτων, όπως η κίνηση των ουράνιων σφαιρών. Η πρακτική της διδασκαλίας περιλάμβανε μαθηματικά παιχνίδια με τα οποία οι φοιτητές ασκούνταν στις αναλογίες. Στη διδασκαλία των φυσικών επιστημών τον κύριο λόγο είχε η παρουσίαση χωρίων του Αριστοτέλη στους φοιτητές, οι οποίοι καλούνταν να ανταλλάξουν επιχειρήματα σχετικά με συγκεκριμένα ζητήματα. Τα αποσπασματικά ερωτήματα γύρω από τα οποία περιστρεφόταν η διδασκαλία πήραν πιο ολοκληρωμένη μορφή κατά τον 16ο αιώνα, όταν οι ιησουίτες τούς έδωσαν πληρέστερη μορφή αφήγησης. Από την ίδια τη φύση της, αυτή η μορφή διδασκαλίας ευνοούσε την αμφισβήτηση. Ένα κλασικό εγχειρίδιο, το οποίο όλοι οι φοιτητές, ιδίως της θεολογίας, όφειλαν να σχολιάζουν, ήταν οι Προτάσεις του Πέτρου του Λομβαρδού. Το βιβλίο αυτό, γραμμένο γύρω στα 1150, ήταν χωρισμένο σε τέσσερα μέρη: ο Θεός, η Δημιουργία (προ Χριστού), η Ενσάρκωση και η Λύτρωση, τα Μυστήρια. Για την αντιμετώπιση θεολογικών προβλημάτων, όπως η δυνατότητα δημιουργίας από τον Θεό άπειρων ποιοτήτων, ευνοούνταν η χρήση μαθηματικών και λογικών όρων, όπως τα προβλήματα του απείρου. Γενικά, οι σπουδές στηρίζονταν στη μελέτη των κλασικών βιβλίων και, εκτός εξαιρέσεων, δεν είχαν εμπειρικό ή πειραματικό χαρακτήρα.
Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
20