Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
6) Η επιστημολογική σκέψη του Ρότζερ Μπέικον Τι γνωρίζετε για τη ζωή του Ρότζερ Μπέικον, τις βασικές επιστημολογικές αρχές, τη θέση του πειραματισμού και των μαθηματικών στο έργο του, καθώς και για τη συμβολή του στην εξέλιξη της επιστήμης; (τόμ. Α΄, σελ. 120-124) Ο Ρότζερ Μπέικον (1219-1292) δίδαξε Αριστοτέλη στο πανεπιστήμιο του Παρισιού, όπου σπούδασε θεολογία (1230-1240). Το 1247 πιθανώς γνώρισε τον Γκροσσετέστ στην Οξφόρδη, το 1257 εντάχθηκε στους φραγκισκανούς, και ο πάτρωνάς του πάπας Κλημέντιος Δ΄ τον έπεισε να ολοκληρώσει το σύγγραμμά του Opus majus (Μείζον έργο), το οποίο επέφερε θεολογικές αλλαγές. Μετά τον θάνατο του Κλημεντίου περιέπεσε σε δυσμένεια και πέθανε σε κατ’ οίκον περιορισμό στην Οξφόρδη. Ο Μπέικον, που δεν ήταν επιστήμονας του εργαστηρίου αλλά «της πολυθρόνας», ασχολήθηκε επίσης με τη φυσική μαγεία και την αστρολογία, ενώ θεωρείται, ίσως εσφαλμένα, εφευρέτης του τηλεσκοπίου και της πυρίτιδας. Οραματίστηκε, πάντως, το αυτοκίνητο, το αεροπλάνο και το υποβρύχιο, καθώς και τα ταξίδια στις Ινδίες, από τα οποία πιθανολογείται ότι εμπνεύστηκε αργότερα ο Κολόμβος. Ενδιαφέρουσα είναι η παρατήρησή του ότι ο κόσμος κατοικείται στην πλειονότητα από μη χριστιανούς. Κατά τον Μπέικον, τα σημαντικότερα εμπόδια για την κατάκτηση της αλήθειας είναι η υποταγή σε λανθασμένες αυθεντίες, η συνήθεια, οι λαϊκές προλήψεις και η επικάλυψη της άγνοιας με την επίδειξη σοφίας. Εμφανίζεται συνεπώς υποστηρικτής της νέας γνώσης, στα διανοητικά πλαίσια πάντως της εποχής του. Ειδικά για το ουράνιο τόξο πίστευε ότι οι προγενέστεροι φιλόσοφοι δεν είχαν κατανοήσει την πραγματική φύση του λόγω της άγνοιας του τελικού του αιτίου, που είναι η διάχυση υγρού αέρα, σύμφωνα με τη Γένεση. Την προσοχή των μελετητών έχουν προσελκύσει οι απόψεις του Μπέικον για τα μαθηματικά και το πείραμα. Κατά τους Fisher και Unguru, αυτοί οι δύο κλάδοι έχουν στον Μπέικον συμπληρωματικό χαρακτήρα, καθώς προσφέρουν αλάνθαστες αλήθειες και βεβαιότητες. Οι καινοτομίες του Ρότζερ Μπέικον συνιστούν στην ουσία επαναφορά στην αυγουστίνεια παράδοση, με τη θεμελιώδη διαφορά όμως ότι ο Μπέικον αντικαθιστά Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
24
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
τον επιστημολογικό πεσιμισμό του Αυγουστίνου με μια αισιοδοξία που έμελλε να συμβάλει στην ανάπτυξη της επιστήμης. Ίσως γι’ αυτό, η ιστοριογραφία των επιστημών κατέτασσε έως τα μέσα του 20ού αιώνα τον Μπέικον στους προπάτορες της νέας επιστήμης. Σήμερα η σκέψη του τοποθετείται στο πλαίσιο του Μεσαίωνα. Ως φραγκισκανός, ο Ρότζερ Μπέικον εντάσσει τις απόψεις του για την εμπειρία και το πείραμα στο πλαίσιο της νεοαυγουστίνειας διδασκαλίας περί θείας φώτισης. Έτσι, στο βιβλίο του Opus majus (Μείζον έργο) δηλώνει ότι υπάρχουν δύο ειδών εμπειρίες: Η μία είναι εξωτερική, ατελής, γιατί δεν προσφέρει ασφαλή βεβαιότητα για την γνώση μας για τον κόσμο, και προέρχεται από τα αισθητηριακά δεδομένα. Η άλλη είναι τέλεια, γιατί είναι εσωτερική και απορρέει από την εσωτερική φώτιση. Ενδιαφέρουσα είναι η πειραματική μεθοδολογία του Μπέικον. Δεν εκκινεί από την «άγραφη δέλτο» από την οποία θα εκκινήσει πολύ αργότερα ο Francis Bacon, αλλά από την παραδοχή ότι ο ερευνητής διαθέτει μια εκ των προτέρων ευπιστία για το υπό μελέτη φαινόμενο. Πρόκειται για μια διατύπωση που θυμίζει τη σύγχρονη επιστημολογική αντίληψη περί υπερκαθορισμού της παρατήρησης από τη θεωρία.
25
Ενδιαφέρουσες είναι και οι απόψεις του για τη χρηστική αξία της επιστήμης. Τονίζει ότι οι επιστήμες πρέπει να διακονούνται κυρίως λόγω της ωφέλειάς τους, η οποία ενυπάρχει στα υπό μελέτη φαινόμενα. Επίσης, υπέρτατο κριτήριο αλήθειας θεωρεί τον πειραματισμό, επικρίνοντας τη θεωρησιακή πραγμάτευση των επιστημονικών θεμάτων ως ατελέσφορη ή πλήρη ανεπαρκών εμπειριών. Παρ’ όλα αυτά, οι δικές του εμπειρικές παρατηρήσεις περιορίζονται συνήθως στο πεδίο του κοινού νου, καθιστώντας τον ίδιο ασυνεπή προς τη μεθοδολογία που προτείνει. Ο Ρότζερ Μπέικον, αν και δεν ήταν εξαίρετος μαθηματικός, γνώριζε μαθηματικά και τα αξιοποιούσε. Η γενική του αντίληψη για αυτά ήταν παρόμοια με του Γκροσσετέστ, πίστευε δηλαδή ότι παρέχουν τη γνώση της βαθύτερης αιτίας των πραγμάτων, του «διότι», αντίθετα με τη φυσική, που παρέχει τη γνώση του «ότι». Θεωρούσε επίσης τα μαθηματικά απαραίτητα για τη σπουδή όλων των άλλων επιστημών και θέλησε να τα αξιοποιήσει στη διερεύνηση της ίδιας της φύσης των πραγμάτων, όχι απλά στην πλατωνική αναπαράστασή τους. Απέδειξε, έτσι, την ύπαρξη των σφαιρικών κόσμων του διά της καμπυλότητάς τους, εξηγώντας ότι αν είχαν οποιοδήποτε άλλο σχήμα η περιστροφική τροχιά τους θα άφηνε κενό, πράγμα Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
άτοπο. Με ανάλογο τρόπο απέδειξε την ύπαρξη του ενός και μοναδικού κόσμου, ισχυριζόμενος ότι, αν υπήρχαν περισσότεροι, πάλι θα άφηναν μεταξύ τους κενό λόγω του καμπύλου σχήματός τους. Τέλος, εξήγησε την ύπαρξη μεγαλύτερου όγκου υγρού σε ένα δοχείο που βρίσκεται ψηλά από ένα άλλο που βρίσκεται χαμηλά μέσω της μεγαλύτερης καμπυλότητας της επιφάνειας του υγρού. Ο Μπέικον θεωρούσε τα μαθηματικά χρήσιμα και για τη μελέτη της θεολογίας, όχι μόνο για πρακτικά εκκλησιαστικά θέματα (όπως για τη ρύθμιση του ημερολογίου) αλλά και για ζητήματα ουσίας, όπως για την πληρέστερη κατανόηση των Γραφών. Συνολικά, ο Μπέικον θεωρεί τα μαθηματικά ως την ασφαλέστερη οδό για την ανεύρεση της αλήθειας. Έτσι, η συμβολή του έγκειται ουσιαστικά στη θέση που απέδιδε στα μαθηματικά ως θεμελιώδη κλάδο των επιστημών.
26
Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr