Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: Η ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗ Κάποιες από τις παρακάτω έννοιες που αφορούν την ποίηση συνδέονται στενά και με το έργο του Κωνσταντίνου Καβάφη. Δώστε έναν σύντομο και περιεκτικό ορισμό των εννοιών: Ποίημα ποιητικής, Ποιητική, Ειρωνεία, Δραματική ή τραγική ειρωνεία, Λεκτική ειρωνεία και Ειρωνεία των καταστάσεων Ποίημα ποιητικής: Πρόκειται για τα ποιήματα που πραγματεύονται ζητήματα της ποιητικής τέχνης και της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Ποιητική: Η έννοια αναφέρεται στους κανόνες μέσω των οποίων ο λογοτέχνης δημιουργεί ένα λογοτεχνικό κείμενο. Αυτοί οι κανόνες σχετίζονται με την κάθε φορά ακολουθούμενη τεχνική, με τα ειδολογικά χαρακτηριστικά του κειμένου, κ.λπ. Ειρωνεία: Η έννοια αναφέρεται στην αντίφαση που συχνά υπάρχει ανάμεσα σε αυτό που πραγματικά είναι και σε αυτό που φαίνεται. Στο καβαφικό έργο η ειρωνεία αποτελεί ένα δομικό γνώρισμα της ποιητικής του Καβάφη και συνιστά βασική πηγή συγκίνησης. Η ειρωνεία μπορεί να διακρίνεται σε δραματική / τραγική και σε λεκτική. Δραματική ή Τραγική ειρωνεία: Με τον όρο αναφερόμαστε στην κατάσταση κατά την οποία ο άνθρωπος έρχεται αντιμέτωπος με μία αδυσώπητη και, πολλές φορές, κοινή μοίρα, που τον οδηγεί σε μία νομοτελειακά προδιαγεγραμμένη πορεία. Αυτό το είδος της ειρωνείας συνιστά σταθερό στοιχείο της θεματικής της ποίησης του Καβάφη. Λεκτική ειρωνεία: Αυτό το είδος της ειρωνείας στην ποίηση του Καβάφη υλοποιείται και εκφράζεται μέσω μιας συγκεκριμένης ρητορικής, η οποία χρησιμοποιεί διάφορα τεχνάσματα που βασίζονται στο μέτρο, στη ρίμα, στη στίξη, στη γλώσσα, στη γραμματική, στη σύνταξη και δομή του λόγου και σε σχήματα λόγου, όπως είναι η υπερβολή, η υποκριτική άγνοια και η χρήση προσωπείου. Ειρωνεία των καταστάσεων: Η έννοια αναφέρεται στις περιπτώσεις κατά τις οποίες ο ήρωας είναι θύμα μιας κατάστασης που όμως ο ίδιος αγνοεί, σε αντίθεση με τον ποιητή και τον αναγνώστη που έχουν συνείδηση της κατάστασης. Η κατάσταση αυτή καθίσταται ευδιάκριτη τη στιγμή που αποκαλύπτεται στον ήρωα η διαφορά μεταξύ του είναι και του φαίνεσθαι. Αφού αναφερθείτε με έναν συνοπτικό τρόπο στον βίο του Κ. Καβάφη προσδιορίστε H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
[38]
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr κατόπιν το πνευματικό στίγμα του ποιητή (επιρροές, εκδοτική τακτική, στάση του ίδιου απέναντι στο έργο του) Ο Κωνσταντίνος Καβάφης (1863 – 1933) γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια τον Απρίλιο του 1863 και καταγόταν από αστική οικογένεια. Την περίοδο 1872 – 1878 έζησε στην Αγγλία. Μεταξύ 1882 και 1885 τον βρίσκουμε στη Πόλη. Το 1882 επιστρέφει στην Αλεξάνδρεια, εγκαταλείποντας την αγγλική και παίρνοντας την ελληνική υπηκοότητα. Εκεί εργάζεται ως δημόσιος υπάλληλος για 30 χρόνια (1892 – 1922). Οι
μετακινήσεις
αυτές
λειτούργησαν
διαμορφωτικά
τόσο
για
την
προσωπικότητά του, όσο και για το έργο του. Η Αλεξάνδρεια ήταν ένα σταυροδρόμι πολιτισμών, όπου βάραινε η μνήμη του ελληνιστικού παρελθόντος. Στην Αγγλία άρχισε να καλλιεργεί την έμφυτη κλίση του προς τα Γράμματα, ενώ στην Πόλη πλάτυνε ο ιδεολογικός και γεωγραφικός ορίζοντας του φυλετισμού του, που αρχικά καθορίστηκε από την ψυχολογία του απόδημου. Ο Καβάφης, πέρα από τη μεγάλη γλωσσομάθειά του, αγαπούσε με πάθος την Ιστορία, γεγονός που καθόρισε τη διαμόρφωση της ποιητικής του. Κατά τη διάρκεια του βίου του ακολούθησε την τακτική των ιδιωτικών εκδόσεων, ενώ μετά το θάνατό του και συγκεκριμένα το 1935 κυκλοφορεί για πρώτη φορά ολόκληρο το σώμα των αναγνωρισμένων ποιημάτων του. Η στάση του ίδιου απέναντι στο έργο του είναι η εξής: •
Αναγνωρισμένα ποιήματα: Πρόκειται για μόλις 154 ποιήματα από το ογκώδες έργο του, τα οποία ενέκρινε ο Καβάφης από το σύνολο των ποιημάτων του.
•
Αποκηρυγμένα ποιήματα: Πρόκειται για 24 ποιήματα που ο Καβάφης έγραψε την περίοδο 1886 – 1898 και τα οποία απέκλεισε ο ίδιος από το έργο του.
•
Ανέκδοτα ποιήματα: Πρόκειται για 75 ανέκδοτα ποιήματά του που δημοσιεύτηκαν μετά το 1948.
•
Ατελή ποιήματα: Είναι ποιήματα που έγραψε την περίοδο 1918 – 1932.
Περιοδολογείστε το έργο του Κ. Καβάφη με βάση τα χαρακτηριστικά της ποιητικής του δημιουργίας σε κάθε επιμέρους φάση της H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
[39]
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Μπορούμε να περιοδολογήσουμε το έργο του Κ. Καβάφη στις εξής φάσεις: 1. Περίοδος συγγραφής των πρώτων ποιημάτων του στην Πόλη (1882 – 1885): ➢ Έλλειψη επαφής με τη Γενιά του 1880 ➢ Επηρεάζεται κυρίως από τον φαναριωτισμό και τον αθηναϊκό ρομαντισμό ➢ Η θεματολογία, όπως και η διάθεση του ποιητή είναι απαισιόδοξη και πεισιθάνατη ➢ Το ύφος των ποιημάτων είναι στομφώδες και η χρησιμοποιούμενη γλώσσα είναι η καθαρεύουσα. Ένα από τα αντιπροσωπευτικότερα έργα του αυτής της φάσης είναι Οι κτίσται. 2. Πρώιμη φάση (1891 – 1900): ➢ Δέχεται επιρροές από τον Γαλλικό Συμβολισμό ➢ Στα ποιήματα αυτής της περιόδου κυριαρχεί η ευκρίνεια των εικόνων και η ρυθμική εκφορά του στίχου Από τα πιο αντιπροσωπευτικά έργα αυτής της φάσης είναι: Κεριά (1893), Στην ίδια πόλη (1894), Τείχη (1896), Περιμένοντας τους Βαρβάρους (1899) κ.ά. 3. Νέα φάση (1900 – 1911): ➢ Εισέρχεται σε μία νέα φάση δημιουργίας, ανακαλύπτοντας όλο και περισσότερο την προσωπική του φωνή ➢ Είναι η περίοδος που νοιώθει την ανάγκη να συστηματοποιήσει την ποιητική του τέχνη, γεγονός που αντανακλάται στη συγγραφή από τον ίδιο ενός σημαντικού πεζού κειμένου, της Ποιητικής (1903). 4. Ώριμη φάση (από το 1911 και έπειτα): ➢ Είναι η περίοδος που ο ποιητής κατακτά όλο και περισσότερο τολμηρά εκφραστικά μέσα ➢ Την περίοδο αυτή επηρεάζεται από τον Ρεαλισμό (κυρίως από 1917 και έπειτα) ➢ Διατυπώνει με τολμηρό τρόπο την ερωτική του διάθεση και την πολιτική του κριτική Σε αυτή τη φάση γράφει μερικά από τα σημαντικότερα έργα του, όπως Ωραία λουλούδια κι άσπρα, Αλεξάνδρεια του 340 μ.Χ, Ας φρόντιζαν, κ.λπ. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
[40]
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Όπως ο ίδιος ο ποιητής υπέδειξε, η ποίηση του Καβάφη ως προς τη θεματική της μπορεί να προσδιοριστεί στο πλαίσιο τριών μεγάλων θεματικών κύκλων. Αναφερθείτε σε αυτούς τους θεματικούς κύκλους και στα βασικά χαρακτηριστικά τους Η θεματική του καβαφικού έργου αποτελείται από τρεις θεματικούς κύκλους: τον φιλοσοφικό, τον πολιτικό / ιστορικό και τον ηδονικό / ερωτικό. Ωστόσο αυτός ο διαχωρισμός αναφέρεται κυρίως στην ποιητική έκφραση και όχι στο σημασιολογικό περιεχόμενο του έργου του. Έτσι, ένα ποίημά του ως προς τα μορφολογικά του χαρακτηριστικά μπορεί να είναι ιστορικό, αλλά ταυτόχρονα να περιλαμβάνει φιλοσοφικά ή και ερωτικά στοιχεία. Φιλοσοφικός κύκλος: Η θεματική αυτού του κύκλου αναφέρεται στην ανθρώπινη μοίρα, στη μοιραία καταφορά της τύχης, στην αδικία των Θεών, στην έννοια το χρέους, κ.λπ. Το βασικό στοιχείο της έμπνευσης του Καβάφη εδώ προσδιορίζεται από τη σχέση του ανθρώπου με τον χρόνο και η επίδρασή της στις ανθρώπινες επιλογές. Τα περισσότερα ποιήματα αυτού του κύκλου είναι γραμμένα κατά την πρώιμη φάση της ποιητικής του δημιουργίας, πριν το 1900 και είναι κυρίως ποιήματα συμβολιστικής τεχνοτροπίας. Πολιτικός / Ιστορικός κύκλος: Τα ποιήματα του Καβάφη στο πλαίσιο αυτού του κύκλου σχετίζονται με πρόσωπα, υπαρκτά ή πλασματικά, της ελληνιστικής εποχής στην ανατολική Μεσόγειο. Ο ποιητής ασχολείται κυρίως με τις συμπεριφορές των προσώπων και τις αποτυχίες τους, γεγονός που ακυρώνει τη δυνατότητα της ανθρώπινης βούλησης. Ηδονικός / Ερωτικός κύκλος: Τα ποιήματα αυτού του κύκλου ασχολούνται κυρίως με την ηδονή και τον έρωτα. Βασικό στοιχείο τους είναι η λειτουργία της μνήμης. Στα ποιήματα αυτά αναφέρονται ωραίοι έφηβοι. Τα τυχαία ερωτικά συναπαντήματα καθίστανται ζωογόνος πηγή της ποιητικής του Καβάφη και συχνά σε αυτά συνδυάζεται η ιστορική αίσθηση με την ηδονική μνήμη, γεγονός που καθιερώνει μία εντελώς ιδιαίτερη και προσωπική ποιητική. Ποια είναι τα αισθητικά / καλλιτεχνικά ρεύματα από τα οποία επηρεάστηκε ο Καβάφης και τα οποία συναντάμε στο έργο του; H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
[41]
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Στο έργο του Καβάφη συναιρούνται με έναν ιδιαίτερο τρόπο όλα τα κυρίαρχα αισθητικά ρεύματα της εποχής του. Αυτά είναι: ▪
Ο Ρομαντισμός: Από τον Ρομαντισμό επηρεάστηκε κυρίως στα χρόνια της διαμονής του στην Κωνσταντινούπολη. Στοιχεία αυτής της επιρροής είναι η χρήση της καθαρεύουσας, το στομφώδες και ρητορικό ύφος και η απαισιόδοξη διάθεση.
▪
Ο Γαλλικός Συμβολισμός: Το σύμβολο κυριαρχεί μέσα στο ποίημα, οι εικόνες εμφανίζουν ευκρίνεια και ο στίχος εκφέρεται με ρυθμικό τρόπο και έχει ακουστική ποιότητα.
▪
Ο Γαλλικός Παρνασσισμός: Κάθε λέξη του ποιήματος έχει συγκεκριμένη λειτουργία και θέση (εκφραστική οικονομία). Το έργο χαρακτηρίζεται από μορφική ισορροπία και ακρίβεια, γεγονός που πολλές φορές οδηγεί σε μία αίσθηση ψυχρότητας.
▪
Ο τολμηρός Ρεαλισμός: Αυτή η επίδραση συναντάται κυρίως στην ώριμη ποιητική φάση του Καβάφη και εκφράζεται με την ελεύθερη διατύπωση του ερωτισμού και των πολιτικών του απόψεων.
Ποιες είναι οι ιδιαίτερες τεχνικές που ο Καβάφης χρησιμοποιεί στο έργο του; Οι τεχνικές που επινοεί ο Καβάφης και οι οποίες συμβάλουν στη διαμόρφωση μιας καινοφανούς και μοναδικής ποίησης είναι: •
Η χρήση της Ιστορίας: Σε αυτό το πλαίσιο η ιστορία του ελληνισμού, των ηρώων του ποιήματος, αλλά και οι προσωπικές εμπειρίες του ποιητή αναβιώνουν μέσα από ζωηρές και ευκρινείς εικόνες και καταστάσεις.
•
Η χρήση του συμβόλου: Τα σύμβολα, άλλοτε πρόσωπα και άλλοτε αντικείμενα, στοχεύουν στο να μεταφέρουν μετουσιωμένη την εμπειρία του ποιητή.
•
Η μνήμη: Η μνήμη, που μπορεί να είναι προσωπική / ερωτική, ιστορική ή εθνική είναι ένα από τα σταθερά μοτίβα της καβαφικής ποιητικής.
•
Η φαντασία: Στο έργο του Καβάφη ο κόσμος της φαντασίας βαίνει πάντοτε παράλληλα με τον πραγματικό κόσμο. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
[42]
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr •
Ο ιδιότυπος λυρισμός: Ο λυρισμός του Καβάφη αποδίδεται με έμμεσο και υπαινικτικό τρόπο πίσω από τις ρεαλιστικές περιγραφές.
Με ποιον τρόπο χρησιμοποιεί ο Καβάφης την Ιστορία στο ποιητικό του έργο; Κατά δήλωση του ιδίου, ο Καβάφης είναι ιστορικός ποιητής. Η αγάπη του Καβάφη για την Ιστορία ήταν μεγάλη και εδράζεται στην εμπειρία και συνείδηση που είχε ο ίδιος ως απόδημος. Το ιστορικό στοιχείο διαπερνά και τα φιλοσοφικά και ερωτικά του ποιήματα. Πέραν αυτών, ο Καβάφης χρησιμοποιεί την Ιστορία για να καταδείξει την κοινή ανθρώπινη μοίρα, να αναδείξει διαχρονικές και πανανθρώπινες αξίες και για να σχολιάσει τα πρόσωπα και τις καταστάσεις της δικής του εποχής. Η ιστορική περίοδος που ο Καβάφης χρησιμοποιεί πολύ συχνά στο έργο του είναι η Ελληνιστική εποχή, διότι συνιστά ένα κράμα πολλών πραγμάτων και μία μεταβατική ιστορική περίοδο. Αν και για τον ποιητή η ιστορική νομοτέλεια συνίσταται στην συντριβή και την ήττα, ο ίδιος επικεντρώνεται σε διαχρονικές αξίες και συμπεριφορές, όπως είναι η αξιοπρέπεια, η αποδοχή της ατομικής μοίρας και της αδύναμης ανθρώπινης φύσης. Σε αυτό το πλαίσιο οι ήρωες του Καβάφη δεν έχουν μία σταθερή ταυτότητα. Κάποιες φορές είναι γνωστά ιστορικά πρόσωπα. Άλλες φορές είναι φανταστικά δημιουργήματα του ίδιου που προέρχονται από διάφορες φάσεις της ελληνικής ιστορίας. Ποια είναι η χρήση και λειτουργία των συμβόλων στην καβαφική ποίηση; Ο Καβάφης χρησιμοποιεί τα σύμβολα ήδη από την πρώιμη φάση της ποιητικής του δημιουργίας. Τα σύμβολα αυτά μπορεί να είναι πρόσωπα, καταστάσεις και αντικείμενα όπως η καμάρα, ο καθρέπτης, τα ρούχα, κ.λπ. Τα σύμβολα αυτά λειτουργούν ως πυρήνες μέσω των οποίων μεταδίδεται στον αναγνώστη η εμπειρία του ποιητή. Αν και συνήθως τα σύμβολα που χρησιμοποιεί ο ποιητής αποκωδικοποιούνται εύκολα, σε μερικές περιπτώσεις η ερμηνεία τους είναι πιο σύνθετη. Πως λειτουργεί η ειρωνεία στις διάφορες φάσεις του ποιητικού έργου του Καβάφη; H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
[43]
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Η ειρωνεία συνιστά ένα ρητορικό σχήμα που εκμεταλλεύεται τις δυνατότητες απόκρυψης, προσποίησης και αντίθεσης μεταξύ φαινομένων και πραγματικότητας. Σύμφωνα με τον Βελουδή η ειρωνεία συνδέεται με τον γερμανικό Ρομαντισμό και προϋποθέτει την αποστασιοποίηση του καλλιτέχνη από το αναπαριστώμενο αντικείμενο. Σύμφωνα με τον Ν. Βαγενά στο ώριμο, κυρίως, έργο του Καβάφη παρατηρούνται δύο είδη ειρωνείας: -
η λεκτική ειρωνεία (χρήση λέξεων που εννοούν αντιφατικές έννοιες και νοήματα) και
-
η ειρωνεία των καταστάσεων (δημιουργία αντιφατικών καταστάσεων, που όταν αποκαλύπτεται η πραγματικότητα δείχνουν τις τραγικές αυταπάτες των ηρώων). Στην πρώιμη περίοδο του ποιητικού έργου του Καβάφη η ειρωνεία είναι
ανοικτή, σατιρική και παιγνιώδης με προθέσεις διδακτισμού. Στην ώριμη περίοδο η ειρωνεία γίνεται πολυεπίπεδη και δύσκολη και για να αποκωδικοποιηθεί απαιτεί την εμπλοκή του αναγνώστη και τη γνώση του ιστορικού πλαισίου που αυτή αναφέρεται. Ο Βελουδής εξετάζει δύο βασικές τεχνικές της ειρωνείας της ώριμης φάσης του Καβάφη: ✓ τη μάσκα (χρήση ενός συγκεκριμένου προσωπείου που αναλαμβάνει να παίξει έναν ρόλο) και ✓ τον παρένθετο λόγο (σχόλια μέσα σε παρενθέσεις ή παύλες). Τι γνωρίζετε για το στοιχείο του λυρισμού στην ποίηση του Καβάφη; Ο ιδιότυπος λυρισμός είναι ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία της ποιητικής του Καβάφη. Μέσω αυτού εκφράζονται: -
ο εσωτερικός κόσμος
-
οι εντυπώσεις και τα συναισθήματα του ποιητικού υποκειμένου.
Τα μέσα με τα οποία πραγματώνεται αυτός ο ιδιότυπος λυρισμός είναι: -
η διαφάνεια των περιγραφών H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
[44]
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr -
η ορθολογική αντίληψη
-
η σπανιότητα παρομοιώσεων και μεταφορών και
-
η εντελώς ιδιαίτερη χρήση του επιθέτου.
Αναφερθείτε στη γλώσσα και στη στιχουργία που χρησιμοποιεί ο Καβάφης στο έργο του Γλώσσα: Σύμφωνα με τον Πολίτη η γλώσσα του Καβάφη δε έχει σχέση ούτε με την αθηναϊκή καθιερωμένη ποιητική δημοτική, ούτε με την καθαρεύουσα, παλαιότερη ή νεότερη. ➢ τη λιτότητα και ➢ την οικονομία. Η χρήση λέξεων της καθαρεύουσας και της αρχαίζουσας, αλλά και τοπικών ιδιωμάτων μέσα στο βασικό σώμα της δημοτικής του, αντανακλά τη συνθετική αντίληψη του Καβάφη για τον ελληνισμό. Στιχουργία: Η στιχουργία του Καβάφη θεωρήθηκε αντιποιητική και προκάλεσε διάφορα σχόλια, εξαιτίας κυρίως του πεζολογικού στοιχείου που διακρίνει την καβαφική ποίηση. Το μέτρο που χρησιμοποιεί είναι το κατεξοχήν ελληνικό μέτρο, ο ίαμβος, που είναι και ο πλησιέστερο μέτρο στον προφορικό λόγο. Το μέτρο όμως αυτό το χρησιμοποιεί με μεγάλη ελευθερία, φθάνοντας στα όριά της την τονική του ελαστικότητα και δημιουργώντας χασμωδίες. Η ομοιοκαταληξία είναι φθαρμένη και επιφανειακή, ενώ ο ρυθμός είναι ιδιαίτερα έντονος.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
[45]