Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
7) Η επιστημολογική σκέψη του Ουίλλιαμ Όκκαμ Τι γνωρίζετε για τον Ουίλλιαμ Όκκαμ, καθώς και για τις φιλοσοφικές, επιστημολογικές και επιστημονικές απόψεις του; (τόμ. Α΄, σελ. 138-139, 143 & τόμ. Β΄, σελ. 50-51) Ο Άγγλος θεολόγος Ουίλλιαμ Όκκαμ (William of Occam, ίσως 1290-1349), κεντρική φυσιογνωμία του νομιναλισμού, υπήρξε βασικός εκπρόσωπος της via moderna (νέας μεθόδου) στις επιστήμες. Γεννήθηκε κοντά στο Λονδίνο και εντάχθηκε στο τάγμα των φραγκισκανών σε νεαρή ηλικία. Αργότερα δίδαξε θεολογία στην Οξφόρδη, αλλά η διδασκαλία του θεωρήθηκε αιρετική και κλήθηκε από τον πάπα Ιωάννη ΚΒ΄ στην Αβινιόν, όπου εργάστηκε επί τέσσερα χρόνια. Διέφυγε από εκεί, καθώς οι απόψεις του επρόκειτο να καταδικαστούν από ειδική επιτροπή, και κατέφυγε στην αυλή του Λουδοβίκου της Βαυαρίας, αντιπάλου του πάπα, για τον οποίο συνέθεσε πολιτικά συγγράμματα. Μετά τον θάνατο του προστάτη του (1347) επιχείρησε να επανασυνδεθεί με τους φραγκισκανούς, αλλά πέθανε εξαιτίας της Μεγάλης Πανώλης και τάφηκε σε φραγκισκανική εκκλησία του Μονάχου. Κατά τον 14ο αιώνα επικράτησε μια τάση φυσικής φιλοσοφίας βασισμένης στη λογική, όχι στη φύση, μιας φυσικής επιστήμης χωρίς φύση, όπως έχει χαρακτηριστεί. Στον αιώνα αυτόν επικυρώνεται η αποτυχία της σύζευξης Πίστης και Λόγου που επιχειρήθηκε τον προηγούμενο αιώνα, κυρίως στο έργο του Θωμά του Ακινάτη. Κεντρική φυσιογνωμία της νέας προσέγγισης είναι ο Γουλιέλμος του Όκκαμ. Ο Όκκαμ, επιφυλάσσοντας σωτηριολογικό ρόλο στη θεολογία, διδάσκει τον διαχωρισμό της Πίστης από τον Λόγο, με ταυτόχρονη ταπείνωση του δευτέρου, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο και στον αγνωστικισμό και στον μυστικισμό, τάσεις που συνυπήρξαν με την ανάπτυξη της Λογικής κατά τον 14ο αιώνα. Σύμφωνα με τις προγενέστερες γνωσιολογικές αντιλήψεις, η αλήθεια είναι καθολικού χαρακτήρα και παράγεται από καθολικές έννοιες που λειτουργούν ως αρχετυπικά υποδείγματα των ατομικών οντοτήτων, ενώ η γνώση προκύπτει είτε από τη θεία φώτιση είτε μέσω αφαίρεσης. Οι δύο τάσεις, που εκφράζουν αντίστοιχα τον αριστοτελισμό και τον νεοπλατωνισμό, παρά τις επιμέρους διαφορές τους δέχονται Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
27
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
την καθοριστική επίδραση της μορφής επί της ουσίας, την καθολικότητα του αντικειμένου της γνώσης και την προέλευση του ατομικού από το γενικό. Σε ολόκληρο τον Μεσαίωνα, μέχρι τον 14ο αιώνα, επικρατούσε η άποψη υπέρ της μίας και καθολικής αλήθειας που γίνεται γνωστή στους ανθρώπους με έναν, καθολικό τρόπο. Συνεπώς, υπήρχε και μία, ενιαία κατανόηση και ερμηνεία του σύμπαντος και του φυσικού κόσμου. Ο Όκκαμ υποστηρίζει ότι το σύμπαν δεν είναι αναγκαίο και δεν μπορεί να υπαχθεί σε μία, ενιαία ερμηνεία. Ο πλουραλισμός αυτός, κομβικός στη σκέψη των νομιναλιστών, οδήγησε στη via moderna (σύγχρονη οδό, σύγχρονο τρόπο), που ευθύνεται για την πρωτόγνωρη άνθηση των μαθηματικών, της φυσικής θεωρίας και της Λογικής την εποχή αυτήν. Έτσι, ενώ τον 13ο αιώνα το Παρίσι ήταν το κέντρο της Λογικής, και η Οξφόρδη, διά του Γκροσσετέστ και των μαθητών του, ήταν το κέντρο της εφαρμογής φυσικών ερευνών σε θεολογικά ζητήματα δίχως έμφαση στη Λογική, τον 14ο αιώνα συντελείται μια μεταστροφή: Υπό την επιρροή των νομιναλιστών, η Οξφόρδη με το Κολέγιο Μέρτον αποκτά τα πρωτεία στη Λογική, ενώ στο Παρίσι αρχίζουν να δίνονται μη αριστοτελικές απαντήσεις σε φυσιογνωστικά ζητήματα. Η σημαντικότερη επιστημονική θεωρία του Όκκαμ, αυτή για την κίνηση, εκτίθεται κυρίως στο έργο του Πραγματεία για την κίνηση. Εκεί υποστηρίζει ότι υπάρχουν μόνο απόλυτες οντότητες (res absolutae) στη φύση, οι οποίες διακρίνονται σε ουσίες και ποιότητες. Ως ποιότητες εννοεί τις ιδιότητες που γίνονται γνωστές δια των αισθήσεων, όπως το βάρος, η μορφή, το μέγεθος και το χρώμα. Κατ’ αυτόν, η ποσότητα, η κίνηση, η αιτία, ο χώρος και ο χρόνος δεν έχουν ανεξάρτητη ύπαρξη, καθώς συνδέονται πάντοτε με αντικείμενα. Για την απόδειξη της εξάρτησης της μεταβολής από τα φυσικά αντικείμενα ο Όκκαμ μεταχειρίζεται το παράδειγμα της θέρμανσης από τον Ήλιο. Αποδεικνύει επαγωγικά ότι η διαδικασία αυτή δεν είναι ποιότητα, αλλά ούτε και ουσία, εφόσον ο αέρας που αποτελεί το μέσο της παραμένει ποσοτικά αμετάβλητος, και ότι έχει μοναδική πηγή της το ηλιακό φως. Με ανάλογο τρόπο αποδεικνύει τη μετατόπιση, η οποία συνίσταται απλώς από τις διάφορες διαδοχικές θέσεις ενός κινητού. Παρότι οι θέσεις αυτές αμφισβητούν τον αριστοτελισμό, δεν τον προεκτείνουν, ενώ από φυσική άποψη είναι κενές, επειδή ο Όκκαμ δεν αξιοποιεί τα μαθηματικά για τη μελέτη της κίνησης. Ο ορισμός ταυτίζεται με την αιτιολόγηση, και άρα δεν απομένει τίποτε προς ερμηνεία. Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
28
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
Σε μια ευρύτερη επιστημολογική θεώρηση, πυρήνας της επιστήμης της Νεωτερικότητας είναι η μηχανιστική κοσμοεικόνα. Η παγίωση αυτής της αντίληψης προετοιμάστηκε από την κριτική που δέχθηκε εκ των έσω η αριστοτελική σύλληψη της κίνησης των φυσικών σωμάτων από τη φυσιογνωστική σκέψη στα τέλη του Μεσαίωνα. Σε ολόκληρο τον Μεσαίωνα η αριστοτελική επιστημολογία και η τελεολογική ερμηνεία της ύπαρξης των φυσικών σωμάτων στάθηκε το υποχρεωτικό εξηγητικό σχήμα. Παρά τη συναίνεση αυτή, αναπτύχθηκε μια εκ των έσω αντιπαράθεση απόψεων σχετικά με την ορθή φύση των αρχών αυτών, που υπονόμευσε εν τέλει την αριστοτελική φυσική και άνοιξε τον δρόμο στη νέα επιστήμη. Στην αριστοτελική θεωρία θεμελιώδες ζήτημα ήταν αυτό της εμπειρίας και της σχέσης των «καθολικών εννοιών» (μορφών ή ουσιών) με αυτήν. Μέσα από τις σχετικές αναζητήσεις αναδύθηκαν διανοητικές στάσεις που προετοίμασαν τη νεωτερική επιστημολογία. Επιστέγασμα αυτής της εσωτερικής κρίσης του αριστοτελισμού υπήρξε το φιλοσοφικό ρεύμα του νομιναλισμού ή ονοματοκρατίας (nominalismus), το οποίο αποτέλεσε τον «σύγχρονο τρόπο» (via moderna) της επιστημολογικής σκέψης τον 14ο αιώνα. Εισηγητής του θεωρείται ο Γουλιέλμος του Όκκαμ. Ο Όκκαμ επιχείρησε να αποκαθάρει τη φιλοσοφική σκέψη από καταχρηστικές θεωρητικές παραδοχές, σύμφωνα με έναν κανόνα που έμεινε γνωστός ως «ξυράφι του Όκκαμ». Πρόκειται για μιαν αρχή επιστημολογικής οικονομίας, κατά την οποία πρέπει να προτιμάται η απλούστερη και αμεσότερη ερμηνεία για κάθε φυσικό φαινόμενο. Ο κανόνας του Όκκαμ συνεπάγεται την αποφυγή της πληθώρας των «θεωρητικών οντοτήτων» (theoretical entities) οι οποίες παρεισφρέουν στην ερμηνεία των φυσικών φαινομένων. Παρόμοιες σκέψεις υπάρχουν και στον Αριστοτέλη, αλλά ο μεσαιωνικός σχολαστικισμός αντιμετώπισε τον Σταγειρίτη πρωτίστως ως λογικό φιλόσοφο, υποβαθμίζοντας την εμπειρική διάσταση της επιστημονικής σκέψης του, η οποία, παρότι διαφέρει σημαντικά από τη νεωτερική σύλληψη περί εμπειρισμού, είναι εντούτοις υπαρκτή. Ο νομιναλισμός του Όκκαμ επιχειρεί να αναζωογονήσει την εμπειρική πτυχή του αριστοτελισμού. Από τη συγκεκριμένη μεθοδολογική αρχή ο Όκκαμ συμπεραίνει ότι οι γενικοί ορισμοί ή καθολικές έννοιες (universalia) δεν έχουν πραγματική υπόσταση, μια απόφανση ριζοσπαστική για την εποχή της. Πρόκειται απλά για «φωνές» ή ονόματα (απ’ όπου και ονοματοκρατία), οι οποίες φανερώνουν την «πρόθεση του νου» Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
29
Η Εκπαίδευση αλλιώς
arnos.gr
(intentio animae) να καταγράψει ορισμένες ομοιότητες ανάμεσα στα μεμονωμένα φαινόμενα ή σώματα στα οποία αναφέρονται. Την εμπειρία απαρτίζουν αποκλειστικά οι ατομικές οντότητες. Όντα με πραγματική υπόσταση στην πλήρη έννοιά της είναι μόνο τα συγκεκριμένα άτομα, όχι μια αφηρημένη έννοια που δηλώνει το είδος τους. Η αυτοτέλεια αυτών των ατομικών οντοτήτων συνεπάγεται ότι δεν εξαρτώνται ούτε προκύπτουν από κάποιες καθολικές έννοιες (μορφές ή ουσίες) ούτε από τη σχέση τους με άλλα μεμονωμένα άτομα, αλλά απευθείας από την ελεύθερη και απεριόριστη Θεία Βούληση. Πρόκειται για όντα τυχαία και ενδεχομενικά, που δεν υφίστανται λόγω κάποιας μεταφυσικής αναγκαιότητας ούτε διαθέτουν τα συγκεκριμένα γνωρίσματα λόγω αναγκαιότητας. Η ελευθερία της βούλησης του Θεού επιτάσσει να μην είναι κατ’ ανάγκη ο κόσμος όπως είναι. Αν αποδιδόταν αναγκαιότητα στη φυσική και λογική τάξη, αυτή θα περιόριζε την ελευθερία του Θεού και θα επέβαλλε τη συμμόρφωση της Δημιουργίας προς κάποια ιδεατά πρότυπα, όπως τις πλατωνικές Ιδέες, κάτι που θα δέσμευε ανεπίτρεπτα τη Θεία Βούληση. Ενώ λοιπόν ο απώτερος στόχος της νομιναλιστικής επιστημολογίας είναι θεολογικός, στην πράξη αποκαθιστά την εμπειρική πραγματικότητα ως θεμέλιο της επιστημονικής αλήθειας. Η επιστημολογία του Όκκαμ δεν προβληματίζεται για την οντολογική υπόσταση των αισθητών πραγμάτων ούτε τα παράγει από κάποια υπεραισθητή πραγματικότητα, όπως έκανε η μεσαιωνική ιδεοκρατία πλατωνικού τύπου που είναι γνωστή ως «ρεαλισμός». Απεναντίας, εστιάζει αποκλειστικά στην εμπειρική τους παρουσία και επιχειρεί να τα περιγράψει με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια. Η διδασκαλία του Όκκαμ περί αυτοτελούς ύπαρξης των φυσικών οντοτήτων υιοθετήθηκε από τη φυσική θεωρία και την ανθρωπολογία του Χομπς αλλά και από τη θεωρία περί αιτιότητας του Χιουμ. Έτσι, ο νομιναλισμός έγινε η απαρχή μιας ιδιαίτερης αγγλοσαξονικής σχολής φιλοσοφικής σκέψης.
Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα
τηλ: 210 38 22 157
info@arnos.gr
www.arnos.gr
30