Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Κριτική στην ταξική ανάλυση – Πώς προκύπτει η συζήτηση για το κοινωνικό κεφάλαιο σε σχέση με την τάξη και την ανάλυση του P. Bourdieu
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Μπορούμε να θυμηθούμε την ανάλυση των Μαρξ και Βέμπερ για τον καπιταλισμό. Και να το συνδέσουμε με το ερώτημα της κριτικής στην ταξική ανάλυση. Η ερμηνεία του καπιταλισμού και κατ’ επέκταση των σύγχρονων κοινωνιών αποτελεί ένα διαχρονικό ερώτημα. Πώς διαμορφώνεται, ποιος είναι ο παράγοντας που συνέβαλλε στην καπιταλιστική ανάπτυξη, κ.ο.κ. αποτελούν πραγματεύσεις με πλήθος προσεγγίσεων. Αδιαμφισβήτητα, η ανάλυση των μηχανισμών του καπιταλισμού συνδέεται με τη μαρξική ανάλυση. Η νεωτερικότητα συνοδεύτηκε με την πρόοδο, τη δικαιοσύνη και την ισότητα. Ωστόσο, παρά την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνατοτήτων, οι ανισότητες και οι αδικίες παραμένουν. Η κοινωνιολογική σκέψη δεν μπορεί παρά να εστιάζει στη μελέτη των ανισοτήτων και στην προσπάθεια κριτικής ερμηνείας. Όμως κάθε κοινωνιολογική σχολή προσεγγίζει με διαφορετικά μεθοδολογικά εργαλεία το πάντα επίκαιρο κοινωνικό φαινόμενο της ανισότητας. Ένα από τα πλέον σημαντικά εργαλεία είναι αυτό της τάξης, όπως αυτή ορίστηκε από τον ιστορικό υλισμό του Μαρξ, ενώ η θεσιακή ανάλυση της κοινωνικής στρωμάτωσης από τον Βέμπερ, επέφερε μια επιστημολογική τομή. Η μονομερής ταξική ανάλυση του Μαρξ και η τελολογική αισιόδοξη κατάληξη, αποτέλεσαν τα κρίσιμα στοιχεία για κριτική. Μία από τις σημαντικότερες, ήταν αυτή του Βέμπερ που ενώ αναγνωρίζει τον ανορθολογισμό του καπιταλισμού, ωστόσο στρέφεται σε άλλα επιστημολογικά εργαλεία για να αναλύσει την κοινωνική ιεραρχία και τις ανισότητες. Ο Μαρξ θέτει τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και τον φετιχιστικό και αλλοτριωτικό του χαρακτήρα ως την πραγματική βάση για την κοινωνική ερμηνείας, ενώ ο Βέμπερ, εξετάζει πλήθος παραγόντων που επενεργούν στην καπιταλιστική ανάπτυξη και που διαφοροποιούν τον δυτικό καπιταλισμό. Επιχειρήθηκε, επομένως, να ιδωθεί η ανισότητα υπό το πρίσμα της τάξης, με απαρχή το μαρξικό σχήμα, και στη συνέχεια μεταφέρθηκε στην επιστημολογική τομή του Βέμπερ που όρισε την έννοια της θέσης. Όμως, ακόμα και ο Βέμπερ αλλά και οι επίγονοι της σκέψης και των δύο, παρά τις επιμέρους αναθεωρήσεις, διατήρησαν τη σύνδεση τάξης και θέσης. Ακολουθώντας κανείς τη διαδρομή του κοινωνιολογικού στοχασμού, διαπιστώνει τη σταδιακή απομάκρυνση από την ταξική ανάλυση, και την υιοθέτηση περισσότερο θεσιακών αναλύσεων. Σειρά παραγόντων επέδρασσαν σε αυτή τη στροφή, πολλοί εκ των οποίων αφορούν στις μεταβολές της οικονομίας και της κοινωνίας. Ιδίως η μεταπολεμική ανάπτυξη συνδέεται με τη μετάβαση από τη βιομηχανική κοινωνία, στις μεταβιομηχανικές, καταναλωτικές, παγκοσμιοποιημένες κοινωνίες.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Ο κόσμος της εργασίας βελτιώνει τους όρους εργασίας, το βιοτικό επίπεδο, ενώ εκπροσωπείται πολιτικά από σοσιαλιστικά κόμματα. Αυτή η διάσταση εξάλλου, οδήγησε το νεομαρξιστική Έρικ Όλιν Ράιτ να ενσωματώσει στοιχεία τάξης και θέσης στην ανάλυσή του, μέσα από μια σύνθεση μαρξικής και βεμπεριανής ανάλυσης, καταλήγοντας σε μια πρόταση στρωμάτωσης δώδεκα τάξεων, αναγνωρίζοντας αντιφατικές ταξικές θέσεις που δεν μπορούν να θεωρηθούν ούτε αστική ούτε εργατική τάξη. Ταυτόχρονα, νέα πολιτικά και κινηματικά υποκείμενα έκαναν την εμφάνισή τους, όπως το φεμινιστικό, το φοιτητικό, κ.λπ που έθεταν ζητήματα ανισότητας που δεν μπορούσαν να ερμηνευτούν μονομερώς από την τάξη. Η επίδραση αυτής της κριτικής στην κοινωνιολογική σκέψη και έρευνα, οδήγησε σε μια στροφή από τη μελέτη της τάξης και της θέσης, περισσότερο σε μια πολιτισμική ερμηνεία δίνοντας εστίαση στην εμπειρία, στην ταυτότητα. Αργότερα τη δεκαετία του 1990 με την κυριαρχία του νεοφιλελευθερισμού και την υποχώρηση των εργατικών διεκδικήσεων, υπήρξαν απόψεις όπως του Πακούλσκι και Γουότερς που υπερασπίστηκαν το τέλος των κοινωνικών τάξεων και αντιπρότειναν ότι η κοινωνική διάρθρωση δεν συντελείται πλέον μέσα από την κοινωνική σύγκρουση και τάξη, αλλά βάση μη οικονομικών στοιχείων, όπως αυτά απαντούν στη σφαίρα του πολιτισμού όπως είναι το κοινωνικό φύλο ή το κοινωνικό κεφάλαιο, η κατανάλωση. Tη δεκαετία, του 1970 εκδόθηκε η περίφημη ανάλυση του Πιερ Μπουρντιέ για τη γαλλική κοινωνία, Η Διάκριση. Θεωρήθηκε τομή στην κοινωνιολογική έρευνα, καθώς επιχείρησε να διαμορφώσει μια θεωρία συγκερασμού θέσης και τάξης, μέσα από τη σύνδεση δομής και δράσης. Η σύνθεση αυτή με κύρια εργαλεία τις έννοιες του habitus και του πεδίου, επεδίωξε να αναγνωρίσει αντικειμενικούς και δομικούς περιορισμούς, συνάμα με μια ελευθερία ατομικής στρατηγικής. Επομένως, υποστήριξε τη δυνητική κοινωνική κινητικότητα εντός του πεδίου, με κριτήριο τον όγκο του κεφαλαίου που κατέχει ένα άτομο. Όμως, η μεγάλη συμβολή του αφορά στο γεγονός ότι ο κοινωνιολόγος, δεν αποδίδει αμιγώς υλιστική ερμηνεία στο κεφάλαιο, αλλά αναγνωρίζει το οικονομικό, το πολιτισμικό και το κοινωνικό κεφάλαιο. Επομένως, η έννοια του κοινωνικού κεφαλαίου θεωρήθηκε ότι μπορεί να συμβάλει στην ερμηνεία της ανισότητας, εξετάζοντας τον όγκο των κοινωνικών σχέσεων και δικτυώσεων που έχει ένας άνθρωπος, και κατά πόσο αυτές μπορούν να συμβάλλουν, ούτως ώστε να λειτουργήσουν ωφελιμιστικά για τον ίδιο, και τρόπο κοινωνικής κινητικότητας. Tο κοινωνικό κεφάλαιο κατά την ανάλυση του Μπουρντιέ, ενδεχομένως να καταλήγει σε περισσότερο ατομικές και συγκυριακές προσεγγίσεις. Η έννοια της κοινωνικότητας και κατά πόσο αυτή μπορεί να είναι τεκμήριο ανισότητας, βρίσκει πρόσκομμα στην ασάφεια της έννοιας. Ο Μπουρντιέ θεωρεί ότι το κοινωνικό κεφάλαιο μπορεί να είναι κριτήριο κοινωνικής διαφοροποίησης, όταν μπορεί να H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr μετατραπεί σε οικονομικό κεφάλαιο, όταν ο κάτοχος του κοινωνικού κεφαλαίου έχει τη δυνατότητα να το οικειοποιηθεί και να το μετατρέψει για όφελος του, κύρια σε οικονομικό κεφάλαιο. Επομένως, η ανισότητα προκύπτει από τον όγκο του κεφαλαίου που κατέχει κανείς και από τη δυνατότητα να το αξιοποιήσει, γεγονός που καθιστά αναγκαία τη κοινωνικότητα ως πηγή συσσώρευσης κοινωνικού κεφαλαίου. Τα παραπάνω, όμως, συνδυάζονται με μια προϋπόθεση που αφορά στο ότι ο κοινωνικός περίγυρος πρέπει να αναγνωρίζει την αξία αυτών των επαφών, ειδάλλως δεν έχει νόημα η ύπαρξη τους, γεγονός που αποτελεί μια συγκυριακή ερμηνεία. Κύρια, όμως, ο κοινωνιολόγος αναγνωρίζει ως δεδομένες ανισότητες που προκύπτουν μέσα από τη λειτουργία του πεδίου, και που διασφαλίζουν την άνιση κατανομή του κοινωνικού κεφαλαίου σε αυτό, γεγονός που καθιστά την κοινωνική κινητικότητα περιορισμένη και αναπόδραστη από το πεδίο. Επομένως, το κοινωνικό κεφάλαιο κατά την ανάλυση του Μπουρντιέ, καταλήγει σε ατομικές στρατηγικές, και σε συγκυριακές αναλύσεις, ενώ δεν αναγνωρίζει στην ουσία μια δυναμική ταξικής ανάλυσης, με τις ανισότητες να παραμένουν στην ουσία αμετάβλητες, παρά τη δυνατότητα μετακίνησης εντός του πεδίου. Ενώ, αυτή η ερμηνεία μπορεί να αιτιολογεί την ανισότητα που προκύπτει από την κοινωνικότητα και τη δύναμη που έχει η έννοια της γνωριμίας, ωστόσο, αυτή εξαντλείται ίσως σε μια επιφανειακή ερμηνεία και όχι στην ουσία της ανισότητας. Εξετάζει το ζήτημα της διανομής και της κινητικότητας, και όχι την αιτία παραγωγής της ανισότητας, καταλήγοντας σε μια περισσότερο περιγραφική κοινωνική στρωμάτωση σε τάξεις (εργατική, μεσαία στρώματα, ελίτ) δίχως όμως να δίνει εργαλεία δυναμικής της ταξικής ανάλυσης. Η κριτική ανάγνωση του κοινωνικού κεφαλαίου κατά Μπουρντιέ, δύναται να δώσει στοιχεία στην ερμηνεία της ανισότητας της σύγχρονης πραγματικότητας, αλλά ενέχει τον κίνδυνο της συγκυρίας και της αγνόησης της αιτιότητας. Εν κατακλείδι, το ζήτημα της ανισότητας δυστυχώς παραμένει επίκαιρο σε έναν κόσμο παράλογο που συνυπάρχει η αφθονία με την ανισότητα.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr