ΕΠΟ 42, Σημειώσεις,Κοινωνία πολιτών και ελληνική πραγματικότητα

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr

Σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα (Τσουκαλάς, Αλεξάκης, Παναγιωτοπούλου) και κοινωνία πολιτών και εμπιστοσύνη

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr

Το Μεταπολιτευτικό Κοινωνιολογικό Παράδειγμα του Υπερτροφικού Κράτους και της Ατροφικής Κοινωνίας των Πολιτών Η μεταπολίτευση δεν αποτελεί απλώς μια λέξη που εννοεί τη μετάβαση από τη χούντα στην κοινοβουλευτική δημοκρατία. Αντίθετα αποτελεί έναν όρο, μια έννοια φορτισμένη με το πρόθεμα του «μετά» που σηματοδοτεί τη ρήξη και τη μετάβαση σε μια ποιοτικά διαφορετική πολιτική περίοδο. Τόσο οι Μ. Αλεξάκης όσο και η Παναγιωτοπούλου συμφωνούν ότι η μετάβαση στην τρίτη ελληνική δημοκρατία χαρακτηρίζεται εν μέρει ως τομή με το παρελθόν. Ειδικότερα αναφέρονται σε μια περίοδο πρωτόγνωρης φιλελευθεροποίησης που οδήγησε σε μια μακρά πολιτική σταθερότητα με δημοκρατικά χαρακτηριστικά, ως πιο γνήσια μορφή κοινοβουλευτικής δημοκρατίας που είχε το ελληνικό κράτος από τη στιγμή της σύστασης του. Οι διανοητές αναφέρονται στον υγιή κομματικό ανταγωνισμό, τον κομματικό πλουραλισμό, το νέο πολίτευμα απαλλαγμένο από τη μοναρχία και το φιλελεύθερο σύνταγμα, ενώ εστιάζουν ιδιαίτερα στην ένδειξη του εκδημοκρατισμού και της φιλελευθεροποίησης με την ομαλή παράδοση της εξουσίας το 1981. Εντούτοις και οι τρεις βασικοί διανοητές αναγνωρίζουν ότι εμφανίζονται συνέχειες με τον παλαιοκομματισμό, καθώς παρατηρείται κάθετη ενσωμάτωση των πολιτών στην πολιτική, μια ιδιάζουσα κοινωνική συναίνεση, όπως τονίζει ο Αλεξάκης. Αυτή συντελέστηκε μέσα από ένα πλέγμα εξάρτησης από κόμματα και κράτος με εργαλείο τον λαϊκισμό, την κομματοκρατία, τον κρατισμό και τις πελατειακές σχέσεις. Ειδικότερα ο Αλεξάκης τονίζει ότι αυτή η εξάρτηση δεν επέτρεψε τη συγκρότηση και ωρίμανση μιας ουσιαστικής δημοκρατίας που παρέμεινε σε ένα μάλλον τυπικό επίπεδο. Συνακόλουθα, δεν συγκροτείται ένα απρόσωπο γραφειοκρατικό κράτος κατά τα πρότυπα της βεμπεριανής γραφειοκρατίας όπως αυτή απαντά στα δυτικά κράτη, όπως επιτακτικά θέτει και ο Τσουκαλάς. Αντίθετα η κομματοκρατία και μάλιστα δύο κομμάτων που για σαράντα χρόνια κυριάρχησαν στον πολιτική σκηνή, εμπλέκεται σε έναν κυκεώνα κομματικής γραφειοκρατικής πατρωνίας όπως αυτός δομήθηκε και εκφράστηκε από τις προσωποκεντρικές κομματικές ηγεσίες αλλά και από τον πρωθυπουργοκεντρισμό σε επίπεδο εξουσίας. Η παραπάνω ανάλυση καταλήγει στην ερμηνεία της υπερτροφίας κράτους και κομμάτων που οδηγεί στο συνακόλουθο επιχείρημα περί ισχνής κοινωνίας πολιτών. Η παραπάνω συνθήκη δεν συμβάλλει στη διαμόρφωση ενός σύγχρονου δυτικού ορθολογικού κράτους που συνάπτει κοινωνικό συμβόλαιο δομημένο πάνω σε φιλελεύθερες αρχές, αλλά αντίθετα φέρει χαρακτηριστικά που συναντάμε σε παραδοσιακές μορφές κοινωνικής οργάνωσης. Ο Τσουκαλάς αντιπαραβάλει στην ελληνική περίπτωση έναν ιδεότυπο μιας δυτικής γραφειοκρατίας που συγκροτείται με διάκριση του δημόσιου από τον ιδιωτικό χώρο, με απρόσωπες και αξιοκρατικές H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr σχέσεις, με σεβασμό του κράτος στα δικαιώματα του πολίτη, και την αντίστοιχη συγκρότηση μιας πολιτειακής ηθικής και πίστης στους νόμους και στους κανόνες. Η Παναγιωτοπούλου προσθέτει ότι ενώ στην Ευρώπη παγιώνονται ορθολογικά δομημένες κοινωνικές δομές, η ελληνική μεταπολιτευτική πραγματικότητα κυριαρχείται από μια συνεχή αστάθεια, με τον λαϊκισμό να παραμένει βασική επιλογή της κρατικής πολιτικής. Αυτή η συνθήκη διαμορφώνει επί της ουσίας μια σαθρή κοινωνική συνοχή, που συμπορεύεται επιπλέον από την ευκαιριακή συνένωση κοινωνικών ομάδων που έχουν ως κριτήριο την επιδίωξη των συμφερόντων τους και όχι τη διαμόρφωση ενός συλλογικού προτάγματος στα πλαίσια μια δυτικής εργαλειακής ορθολογικότητας. Η κοινωνία, τονίζει ο Τσουκαλάς, αποτελεί για τους παραβάτες της κοινωνικής σύμβασης που αποκαλεί free riders, τους τζαμπατζήδες, πηγή απόσπασής ατομικού οφέλους, ενώ η Παναγιωτοπούλου αναφέρεται στην ηθική νομιμοποίηση της ατομικής αναρχίας και παρέκκλισης λόγω της σαθρής κοινωνικής συνένωσης. Τα παραπάνω διαφάνηκαν ιδιαίτερα κατά την περίοδο του εκσυγχρονισμού της δεκαετίας του 1990. Ο Αλεξάκης, μάλιστα συγκρίνει τη δυναμική της αποκάλυψης των πολιτικών και κοινωνικών παθογενειών και τις προσπάθειες υπέρβασής τους, με την βεμπεριανή απομάγευση του κόσμου. Ειδικότερα, λόγω της εισόδου της Ελλάδας στην ΕΟΚ συντελέστηκαν κάποιες μεταβολές και προσαρμογές προς μια δυτική κατεύθυνση, καθώς οι διεθνείς υποχρεώσεις της χώρας οδήγησαν σε μια σειρά από ορθολογικές μεταβολές και ρήξεις με το παρελθόν. Υπήρξε η πίστη ότι η Ελλάδα ακολουθεί πλέον έναν ευρωπαϊκό δρόμο μέσα από μια στροφή στο δυτικό παράδειγμα, καθώς το 2001 σύμφωνα με το ΑΕΠ η χώρα εντασσόταν στις 30 πιο πλούσιες χώρες του κόσμου. Ωστόσο, αυτή η διάσταση νεοπλουτισμού που επισημαίνει και ο Τσουκαλάς και η συνακόλουθη στροφή σε μια υπερ κατανάλωση, ήταν μια φαιδρή έκφραση μιας ευκαιριακής και επίπλαστης εικόνας ανάπτυξης, καθώς δεν συνοδεύτηκε ούτε με επέκταση των δομών του κράτους, ούτε με παραγωγική αναπτυξιακή αναδιάρθρωση ούτε όμως και με ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο. Η κοινωνική συνοχή εκ νέου στηρίχτηκε πάνω σε στερεοτυπικά φαντασιακά όπως το δαιμόνιο του Έλληνα επιχειρηματία, αλλά και την ανταποδοτική σχέση με την εκπαίδευση ως μέσο διασφάλισης μιας θέσης στο υπερτροφικό κράτος. Εξάλλου η μεταπολιτευτική δυναμική της κοινωνικής κινητικότητας, όπως τονίζει η Παναγιωτοπούλου, εντοπίζεται κύρια στην εικόνα ενός πολυαπασχολούμενου παραοικονομούντως νοικοκυριού. Ο Τσουκαλάς εμβαθύνει σε αυτή τη διάσταση, προτάσσοντας την έννοια της πολυσθένειας αναφερόμενος στη συνύπαρξη πολλαπλών επικερδών δραστηριοτήτων ως προτίμηση ευκαιριακής οικονομικής πειρατείας που κινείται περισσότερο εκτός των πλαισίων μιας θεσμοθετημένης αγοράς. Επομένως, η ανομία και η λογική των free riders απαντά στην συνύπαρξη H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr τυπικών και άτυπων διαστάσεων, καθώς η οικονομία συμβαδίζει με την παραοικονομία, κ.ο.κ.. Σε αυτό το πλαίσιο, τόσο η Παναγιωτοπούλου, όσο και οι Τσουκαλάς και Αλεξάκης αναγνωρίζουν ότι βασικό στοιχείο της κοινωνικής συνοχής σε μια ατομιστική κοινωνία είναι η οικογένεια, μια συνθήκη που επιτείνει την εικόνα μιας ελληνικής κοινωνίας που ισορροπεί ανάμεσα στην παραδοσιακή κοινωνική δομή και την νεωτερικότητα.

Το Μεταπολιτευτικό κοινωνιολογικό Παράδειγμα και η Σχέση του με την Κοινωνική και Πολιτική Κρίση. Γιατί δεν υπάρχει εκσυγχρονισμός στην Ελλάδα; Η οικονομική κρίση έχει κυριαρχήσει στην καθημερινή ζωή της ελληνικής κοινωνίας, η οποία έρχεται συνεχώς αντιμέτωπη με οικονομικούς όρους. Η καθημερινή ζωή βρίθει νέων ευφυολογημάτων όπως τεχνική συμφωνία, δημιουργική λογιστική, ακόμα και με συνεχείς καταληκτικές ημερομηνίες, η υπέρβαση των οποίων προαναγγέλλει μια αόριστη επικείμενη καταστροφή. Η οικονομική πραγμάτευση της κρίσης δεν μπορεί να προσεγγίσει τις πολιτικές και κοινωνικές αιτιάσεις Η θεώρηση με εστίαση στην κοινωνία και την πολιτική, καταλήγει ότι αιτία των κρίσεων της μεταπολιτευτικής πραγματικότητας είναι κυρίως ζήτημα νοοτροπίας του πολιτικού κατεστημένου και της ελληνικής κοινωνίας, όπως τονίζουν οι Τσουκαλάς, Αλεξάκης, Παναγιωτοπούλου. Αντίστοιχα ο Κονιόρδος συνδέει την ανέλεγκτη πορεία του δημόσιου χρέους που έχει τις επιπτώσεις του στο χρηματοπιστωτικό σύστημα με τις ευθύνες του πελατειακού κράτους. Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι ο λαϊκισμός εξακολουθεί να κυριαρχεί στη σημερινή πολιτική σκηνή παρά τα σοβαρά διακυβεύματα. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο μπορεί κανείς να εντάξει και τα ποικίλα εκβιαστικά διλήμματα που θέτει το πολιτικό σύστημα στους πολίτες της χώρας. Επιπλέον η κοινωνική συναίνεσή επιδιώκεται όχι μέσα από ορθολογικά δυτικά μοντέλα ενός αμοιβαίου κοινωνικού συμβολαίου, αλλά μέσα από μια αυταρχική πολιτική. Η έλλειψη αξιοπιστίας εναντίον του πολιτικού συστήματος έχει επιταθεί τα τελευταία χρόνια μεσούσης της οικονομικής κρίσης. Το σύνδρομο του πολιτικού κυνισμού, όπως το ονομάζει ο Αλεξάκης και το εντοπίζει στη δεκαετία του 1990, στις ημέρες μας βαθαίνει λόγω ποικίλων φαινομένων πολιτικής διαφοράς και ατιμωρησίας. Η έλλειψη πολιτικής εμπιστοσύνης οφείλεται στην ασυνέχεια της κρατικής διαχείρισης ενός μη υγιούς πολιτικού ανταγωνισμού, μια συνεχή αναδίπλωση των κυβερνητικών εξαγγελιών, αλλά και της μονιμοποίησης των υποτιθέμενων έκτακτων μέτρων. Επιπλέον, η έλλειψη της πολίτικης αξιοπιστίας έχει εκφραστεί στον εκλογικό στίβο με την κατάρρευση του δικομματισμού –που ο χρόνος H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr θα δείξει αν είναι μόνιμη ή προσωρινή – και με την πολυκομματική βουλή που αναγκάζει τα πολιτικά κόμματα σε ανοίκειες τόσο για τα ίδια, όσο και για την κοινωνία κυβερνήσεις συνεργασίας. Επομένως δεν είναι τυχαίο ότι η όποια εξαγγελία περί μεταρρύθμισης αντιμετωπίζεται με μια γενική κοινωνική δυσπιστία, ή και αντίσταση όπως θέτει ο Τσουκαλάς. Κάθε κυβέρνηση προασπίζει τις ιδίες εκσυγχρονιστικές συνταγές ως «κλαίουσα Κασσάνδρα» κατά την εύστοχη παρομοίωση του Τσουκαλά, προσπαθώντας να υφαρπάξει την κοινωνική συναίνεση μέσα από μια εκβιαστική καταστροφολογία. Όμως, αντίστοιχα, ο ατομικισμός και η έλλειψη πολιτειακής συνείδησης συμβάλλουν στην αντίσταση στις μεταρρυθμίσεις, καθώς η όποια προσπάθεια αλλαγής θεωρείται επίθεση και κίνδυνος μιας επίπλαστης ελευθερίας και ανομίας πάνω στην οποία έχει δομηθεί η κοινωνική συναίνεση. Η έλλειψη πειθαρχίας και η αντίσταση σε μια υπαγωγή σε ένα οργανωμένο θεσμικό πλαίσιο καταλήγει σε αναπαραγωγή της συλλογικής πολυσθένειας, όπως παρατηρεί ο Τσουκαλάς. Εφόσον λοιπόν διαιωνίζεται η ατομική επιδίωξη και η επικέντρωση στα ιδία συμφέροντα, αλλά και η κάθετη εξάρτηση των πολιτών από το κράτος και τα κόμματα, η αδυναμία ύπαρξης ενός συμβολαίου δυτικού τύπου καθιστά προβληματικό και το ζήτημα των συλλογικών διεκδικήσεων. Εκ των ων ουκ άνευ τα τελευταία χρόνια έχει πραγματοποιηθεί μια επίθεση στα εργασιακά δικαιώματα και πλήρης αναδιάρθρωση της εργατικής νομοθεσίας με κατάλυση άλλοτε εδραιωμένων δικαιωμάτων. Όμως η συλλογική αντίσταση, παρά τη μαζικότητα κάποιων πρόσκαιρων συνενώσεων δεν κατόρθωσε να εξελιχθεί σε ένα σαφές διακύβευμα, εξαιτίας της ετερογένειας των ευκαιριακών κατά βάση συνενώσεων, όπως στην περίπτωση των Αγανακτισμένων, ενώ επιπλέον ο Σωτηρόπουλος επισημαίνει και μια λανθάνουσα εμπλοκή κομμάτων σε κάποιες κινητοποιήσεις χωρίς όμως το σαφές πλαίσιο μιας κομματικής καθοδήγησης.

Σύνδεση με την κοινωνία πολιτών Ταυτόχρονα, ερευνητές κάνουν μια ακόμα ενδιαφέρουσα αλλά επίφοβη επισήμανση σχετικά με την ενεργοποίηση της κοινωνίας πολιτών εν καιρώ κρίσης. Ενώ διαπιστώνεται αύξηση εθελοντικών οργανώσεων και δομών αλληλεγγύης, ωστόσο, εμφανίζονται τόσο τυπικές όσο και άτυπες οργανώσεις με αντιδημοκρατικά στοιχεία που οδηγούν ακόμα και σε ακραία φαινόμενα βίας και κύρια ξενοφοβίας. Παράλληλα, διαπιστώνεται μια στροφή από την ανεκτικότητα της περιόδου του εκσυγχρονισμού και της περιόδου της επίπλαστης ανάπτυξης της χώρας, προς μιας αυξανόμενη μισαλλόδοξη στάση κύρια προς μετανάστες, αλλά και μια αυξανόμενη στάση αγανάκτησης και βίας ακόμα προς το πολιτικό σύστημα τόσο με φαινόμενα δράσης, όσο και με λεγόμενες ψήφους διαμαρτυρίας. Ταυτόχρονα, η κατάρρευσή H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr του κράτους πρόνοιας έχει οδηγήσει σε περεταίρω ανομικές συμπεριφορές που προασπίζονται την κοινωνική δικαιοσύνη και αλληλεγγύη. Εντούτοις υπάρχει αντίλογος που αντιπαραβάλει το επιχείρημα ότι στη μεγαλύτερη μετακίνηση πληθυσμών που γνωρίζει η ανθρωπότητα από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, με την Ελλάδα να είναι σε ιδιαίτερα ευάλωτη θέση λόγω της γεωγραφικής της θέσης, αν δεν υπήρχαν αυτές οι άτυπες οργανώσεις, ίσως η κατάσταση της προσφυγικής κρίσης να ήταν χειρότερη. Όμως σε κάθε περίπτωση τέτοιου είδους δράσεις, καθώς λόγω του άτυπου χαρακτήρα τους σύντομα φτάνουν στα όρια τους, δεν μπορούν να υποκαταστήσουν ή αρθρώσουν μια εναλλακτική πρόταση. Συνακόλουθα η σημερινή κρίση επιτείνει τις ήδη εδραιωμένες παθογένειες του ελληνικού πολιτικού αλλά και κοινωνικού συστήματος. Επομένως, διαστάσεις όπως ο πολιτικός κυνισμός, η έλλειψη εμπιστοσύνη σε θεσμούς όπως το κράτος και τα κόμματα, ή και σε μεταρρυθμίσεις απαραίτητες για τον εξορθολογισμό των παραπάνω, προσκρούουν σε κοινωνικές αντιστάσεις. Από την άλλη η κοινωνία βιώνει ολοένα και περισσότερο το ζήτημα του κοινωνικού αποκλεισμού, τον ενεργητικό που αφορά σε ομάδες που αποκλείονται από την κοινωνική ενσωμάτωση λόγω πολιτικών όπως είναι για παράδειγμα οι μετανάστες, αλλά και σε παθητικό που αφορά στον αποκλεισμό λόγω συνθηκών οικονομικής στέρησης, ανεργίας, κ.λπ. Το κοινωνικό κεφάλαιο κατά Putnam αναφέρεται σε δεσμούς αμοιβαιότητας και αλληλεγγύης όπως αυτοί αρθρώνονται στην κοινωνία πολιτών. Όντως εν μέσω κρίσης παρατηρείται πυκνότητα της κοινωνίας πολιτών (λογική του μηδενικού αθροίσματος), με αύξηση των τυπικών και άτυπων οργανώσεων, που καλούνται να υποκαταστήσουν την αδυναμία του κράτους να ανταπεξέλθει στις αυξανόμενες ανάγκες όλο και μεγαλύτερης μερίδας πολιτών. Δεν είναι τυχαίο ότι γεννώνται νέες δομές αλληλεγγύης όπως τα κοινωνικά φροντιστήρια. Κατά αυτή τη διάσταση μπορεί κανείς να αναγνωρίσει τη συμβολή της ΚΠ στην εμπιστοσύνη και στη δημοκρατία. Ωστόσο, όπως διαπιστώνουν μελετητές όπως οι Alexander, Σωτηρόπουλος, δεν είναι όλες οι εκφάνσεις της ΚΠ δημοκρατικές. Ενώ εντοπίζει κανείς αύξηση του εθελοντικού συνεταιρίζεσθαι με ποσοτικά κριτήρια ωστόσο τα ποιοτικά χαρακτηριστικά μάλλον γεννούν ανησυχία, καθώς εντοπίζονται στοιχεία αντιδημοκρατικά, ρατσισμού και θυμικής αντίδρασης, αλλά και απομάκρυνσή της ελληνικής κοινωνίας από την ανεκτικότητα και την κατεύθυνση μερίδας αυτής προς αυξανόμενη ξενοφοβία, στοιχεία που εκ των ων ουκ άνευ στοιχειοθετούν το φόβο για κοινωνικές συγκρούσεις (πχ Μόρια, Σκουριές, Αγανακτισμένοι). Επιπλέον αυτόκλητες ομάδες που βρίσκονται στις παρυφές της νομιμότητας, επικαλούμενες την κοινωνική δικαιοσύνη προβαίνουν σε πράξεις που μάλλον εκφράζουν το θυμικό της ελληνικής κοινωνίας.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr