Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Max Weber & Karl Marx
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Σχέση Μαρξ και Βέμπερ Η ανάλυση των Μαρξ και Βέμπερ για τον καπιταλισμό. Η ερμηνεία του καπιταλισμού και κατ’ επέκταση των σύγχρονων κοινωνιών αποτελεί ένα διαχρονικό ερώτημα. Πώς διαμορφώνεται, ποιος είναι ο παράγοντας που συνέβαλλε στην καπιταλιστική ανάπτυξη, κ.ο.κ. αποτελούν πραγματεύσεις με πλήθος προσεγγίσεων. Αδιαμφισβήτητα, η ανάλυση των μηχανισμών του καπιταλισμού συνδέεται με τη μαρξική ανάλυση. Η προσέγγιση του Μαρξ αφορά μια ολιστική πρόταση, η οποία θεωρεί ότι σε κάθε εποχή καθοριστικός παράγοντας για την κοινωνική οργάνωση, είναι ο τρόπος παραγωγής. Η παραγωγή λογίζεται ως αφαίρεση, μέσα από την οποία μεταβαίνει ο κοινωνικός σχηματισμός από το ένα στάδιο στο άλλο, γεγονός που οδηγεί στην ανάλυση της πορείας της ιστορίας από τον πρωτόγονο κομμουνισμό, στη δουλοκτητική αρχαιότητα, στο φεουδαλισμό, και στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής (θεωρία των σταδίων). Το μαρξικό σχήμα δεν διακρίνει, επομένως, την κοινωνία από την οικονομία, καθώς θεωρεί ότι οι υλικοί όροι παραγωγής καθορίζουν την κοινωνική πραγματικότητα. Η βάση της κοινωνίας είναι ο χώρος της παραγωγής και της οικονομίας η πραγματική βάση πάνω στην οποία υψώνεται ένα πολιτικό, θεσμικό, ιδεολογικό εποικοδόμημα (θεωρία του εποικοδομήματος). Ωστόσο, αυτή η επικυριαρχία της οικονομίας πάνω στην κοινωνία, αποτέλεσε και αποτελεί στοιχείο κριτικής του μαρξικού σχήματος, ενώ μία από τις πιο εμβληματικές είναι αυτή του Βέμπερ. Η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύμα του Καπιταλισμού, κρίνεται ως αστική απάντηση στον Μαρξ, ή ως συμπληρωματική πρόταση, ενώ για άλλους καταλήγει ακόμα και σε αιτιώδη σχέση μεταξύ καπιταλισμού και προτεσταντικής ηθικής (ισχυρή θέση κατά Parkin). Όντως στο έργο του Βέμπερ υπάρχουν αιτιώδεις παρεκκλίσεις που αιτιολογούν το χαρακτηρισμό της ΠΗ από τον Φίσοφ ως «προκλητικό δοκίμιο». Ωστόσο μια πιο νηφάλια επεξεργασία της μεταξύ τους σχέσης αλλά και μια πιο συνολική πραγμάτευση του βεμπεριανού έργου, αναδεικνύει στοιχεία τόσο απόκλισης όσο όμως και σύγκλισης. Ο Giddens τονίζει ότι το έργο του Βέμπερ απαντά κύρια στο μαρξικό δογματισμό για τις ιδέες, από τον οποίο απομακρύνεται ο ώριμος Μαρξ, διάσταση που αγνοούσε ο Βέμπερ. Αντίστοιχα, ο Löwy διαπιστώνει ότι ο ώριμος Μαρξ δεν εξοβελίζει το ζήτημα της θρησκείας από την ανάλυση του, ενώ αντίστοιχα ο ώριμος Βέμπερ αναγνωρίζει τη βαρύτητα του οικονομικού παράγοντα. Εστιάζοντας στον Βέμπερ, αυτό που διαπιστώνει κανείς είναι ότι στρέφεται ενάντια στον ιστορικό υλισμό, όπως αυτός συστηματοποιείται όχι τόσο από τον Μαρξ όσο από τον Ένγκελς και τους μαρξιστές, η προσκόλληση των οποίων σε θέσεις που H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ιστορικά αντιμετωπίζουν νέες προκλήσεις, τον οδηγούν να στρέφεται ενάντια σε ένα «οριστικά ξοφλημένο επιστημονικό θεώρημα». Ο Βέμπερ δεν μπορεί να αιτιολογήσει τη σύγχρονη εποχή με μοναδικό όρο την οικονομία, αλλά τον ενδιαφέρουν ποικίλες παράμετροι όπως ο πολιτισμός, οι ιδέες, η πολιτική. Με αυτή την πολυπαραγοντική ερμηνεία ο στοχαστής κρίνει ότι δεν υπάρχει ένας μόνος καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής, αλλά αντίθετα υπάρχουν είδη όπως ο περιπετειώδης, ο πειρατικός, ο τοκογλυφικός και ο σύγχρονος βιομηχανικός καπιταλισμός. Αυτό όμως που παρατηρεί ο Βέμπερ είναι η ιδιαίτερη περίπτωση του δυτικού ορθολογικού καπιταλισμού. Κεντρική σημασία στην ανάλυση του είναι ο βαθμός εξορθολογισμού που τον διακρίνει και ως εκ τούτου στρέφεται στη δυναμική του προτεσταντισμού που θεωρεί ότι αιτιολογεί αυτή τη συνθήκη. Για αυτό και εστιάζει σε μια πολιτισμική ανάλυση μέσα από τη θρησκεία, καθώς θεωρεί ότι ο πουριτανισμός, λόγω της θείας χάρης επιλογής, άσκησε μια τέτοια ψυχολογική δυναμική στους πιστούς, που εξορθολογικοποίησε κάθε όψη της πρακτικής καθημερινής ζωής. Η εργασία απέκτησε την έννοια του επαγγέλματος ως αυτοσκοπού, ο λιτός βίος και η ορθολογική εργασία συνέβαλλαν στην καπιταλιστική συσσώρευση και στο λελογισμένο κεφαλαιακό υπολογισμό. Αυτή η σύνδεση πολιτισμού και καπιταλισμού αφορά την ισχνή θέση κατά Parkin που δεν αναγνωρίζει αιτιώδη σύνδεση μεταξύ των δύο, αλλά σχέση εκλεκτικής συγγένειας, με τον πουριτανισμό να αποτελεί το ηθικό στήριγμα για μια έντονη ανάπτυξη του καπιταλισμού στη δύση. Ο Μαρξ επίσης εστίαζε στη συσσώρευση του κεφαλαίου και στην εργασία ως αυτοσκοπού, ωστόσο δεν θεωρούσε ότι αυτές οι προκείμενες ήταν αποτέλεσμα μιας πολυπαραγοντικής, πολιτισμικής ερμηνείας, αλλά αποτέλεσμα της γενίκευσης της εμπορευματικής οικονομίας. Αυτή είναι η ουσία του καπιταλισμού, καθώς τα πάντα καθίστανται εμπορεύματα, όπως η εργασιακή δύναμη. Αυτή δεν οδηγεί σε μια αυτοπραγμάτωση, αλλά σε συνθήκες καπιταλισμού καθίσταται μέσο εκμετάλλευσης του εργάτη από τον κεφαλαιοκράτη, μια συνεχή εκμετάλλευση που χωρίζει τις κοινωνίες σε αυτές τις δύο αντιμαχόμενες τάξεις. Η ψυχολογική επενέργεια της εργασίας στον Μαρξ αφορά στην αλλοτρίωση, καθώς ο εργάτης αλλοτριώνεται ως προς το προϊόν της εργασίας του, προς τον εαυτό του και προς τους άλλους. Ο Μαρξ θεωρεί ότι ο χαρακτήρας του καπιταλισμού είναι εγγενώς ανορθολογικός, καθώς οι κοινωνικές σχέσεις πραγμοποιούνται, την ίδια στιγμή που τα εμπορεύματα μέσα από την εμπορευματική διαδικασία λαμβάνουν μια υποκειμενική διάσταση (φετιχισμός). Ο Βέμπερ επίσης θεωρεί ότι ο καπιταλισμός καταλήγει σε ανορθολογικότητα, αλλά δεν αποτελεί εγγενές χαρακτηριστικό του, αλλά αποτελεί παρέκκλιση σχεδόν εξωκοινωνικών δυνάμεων, λόγω της επιβολής μιας ηθικής καπιταλιστικής. Αυτή η ηθική διαμορφώνει μια τάση συνεχούς εξορθολογικοποίησης H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr που αποδίδεται ιδεοτυπικά από τον Βέμπερ ως ορθολογική ως προς το σκοπό δράση, η οποία στρέφει τον άνθρωπο σε μια εργαλειακή συμπεριφορά, σε ένα συνεχές κυνήγι για εξωτερικά αγαθά, γεγονός που δεν επιτρέπει στην πίστη για μια ωριμότητα της εργατικής τάξης, όπως προάσπιζαν οι μαρξιστές. Ο Βέμπερ, εξάλλου δεν διακρίνει δύο τάξεις, αλλά μια πολλαπλή κοινωνική στρωμάτωση, όπου πολλές τάξεις ανταγωνίζονται μέσα από την έργαλειακή αυτή συμπεριφορά για δύναμη, κύρος και εξουσία, οδηγώντας σε μια κοινωνία ηθικής ανορθολογικότητας. Αντίθετα, για τον Μαρξ, ο ανορθολογισμός του καπιταλισμού και κύρια ο αντιφατικός χαρακτήρας της παραγωγής και των παραγωγικών σχέσεων, οδηγούν σε μια συνεχή εξαθλίωση διακρίνοντας την κοινωνία σε δύο τάξεις, όπου η εργατική τάξη συνειδητοποιεί την εκμετάλλευσή της από τους κεφαλαιοκράτες και παλεύει για το επόμενο στάδιο, την κομμουνιστική κοινωνία όπου τα μέσα παραγωγής ανήκουν στην κοινωνία, και ως εκ τούτου εκλείπει η εκμετάλλευση.
Τάξη και θέση. Μαρξ και Βέμπερ Η νεωτερικότητα συνοδεύτηκε με την πρόοδο, τη δικαιοσύνη και την ισότητα. Ωστόσο, παρά την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνατοτήτων, οι ανισότητες και οι αδικίες παραμένουν. Η κοινωνιολογική σκέψη δεν μπορεί παρά να εστιάζει στη μελέτη των ανισοτήτων και στην προσπάθεια κριτικής ερμηνείας. Όμως κάθε κοινωνιολογική σχολή προσεγγίζει με διαφορετικά μεθοδολογικά εργαλεία το πάντα επίκαιρο κοινωνικό φαινόμενο της ανισότητας. Ένα από τα πλέον σημαντικά εργαλεία είναι αυτό της τάξης, όπως αυτή ορίστηκε από τον ιστορικό υλισμό του Μαρξ, ενώ η θεσιακή ανάλυση της κοινωνικής στρωμάτωσης από τον Βέμπερ, επέφερε μια επιστημολογική τομή. Στο σύγχρονο κόσμο, παραμένει πάντα επίκαιρη η πιο σκληρή κριτική στον καπιταλισμό, αυτή του Μαρξ που τον θεωρεί ως σύστημα εγγενώς ανορθολογικό που παράγει ανισότητες. Σύμφωνα με την υλιστική θεώρηση της ιστορίας, η ουσία των κοινωνικών σχέσεων εδράζεται στην παραγωγή, μια διάσταση που οδηγεί τον Μαρξ να διακρίνει αυτή ως την πραγματική βάση της κοινωνίας, πάνω στην οποία υψώνεται ένα ολόκληρο θεσμικό εποικοδόμημα. Αυτή η βάση όμως είναι συγκρουσιακή, καθώς μέσα από την ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, ο καταμερισμός της εργασίας καταλήγει σε εξαναγκασμό, αλλοτριώνοντας τον άνθρωπο, ενώ η γενίκευση της εμπορευματικής οικονομίας, καταλήγει στον φετιχισμό της οικονομίας και σε πραγμοποίηση των σχέσεων. Επομένως, η ανισότητα κατά τον Μαρξ, ερμηνεύεται μέσα από το χώρο της εργασίας που αποτελεί πηγή εκμετάλλευσης από τον κεφαλαιοκράτη, όπως ερμηνεύει η μαρξική θεωρία της υπεραξίας. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Αυτή η εκμετάλλευση είναι συνεχής, καθώς η τάση του καπιταλισμού να μετασχηματίζει τα πάντα σε κεφάλαιο και σε μισθωτή εργασία, σημαίνει ότι η κοινωνία καταλήγει σε δύο τάξεις: των κεφαλαιοκρατών και των προλετάριων, ενώ τυχόν ενδιάμεσα μορφώματα αποτελούν απλώς συγκυριακές ταξικές θέσεις. Αυτή η διάσταση οδηγεί στη δυναμική της ταξικής ανάλυσης στον Μαρξ, καθώς η σύγκρουση των δύο τάξεων, οδηγεί στη διαμόρφωση της ταξικής συνείδησης, η οποία σε συνδυασμό με τις αντιφάσεις στην παραγωγή, οδηγεί με τη σειρά της στην ταξική πάλη και στη μετάβαση στην κομμουνιστική κοινωνία, όπου οι τάξεις απαλείφονται μέσα από την κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής.
Η επιστημολογική τομή του Βέμπερ Η μονομερής ταξική ανάλυση του Μαρξ και η τελολογική αισιόδοξη κατάληξη, αποτέλεσαν τα κρίσιμα στοιχεία για κριτική. Μία από τις σημαντικότερες, ήταν αυτή του Βέμπερ που ενώ αναγνωρίζει τον ανορθολογισμό του καπιταλισμού, ωστόσο στρέφεται σε άλλα επιστημολογικά εργαλεία για να αναλύσει την κοινωνική ιεραρχία και τις ανισότητες. Για την ανάλυση του Βέμπερ, παραγωγή και ιδιοκτησία αποτελούν απλώς παράγοντες, και όχι καταλύτες της κοινωνικής διαφοροποίησης, η οποία δεν ενέχει την ταξική σύγκρουση που βλέπουμε στον Μαρξ. Αντίθετα ο Βέμπερ αναγνωρίζει τις ανισότητες, όχι μέσα από συλλογικό επίπεδο, αλλά μέσα από έναν ατομικό ανταγωνισμό για μια καλύτερη κοινωνική θέση σε σχέση με την αγορά. Η θέση αυτή ορίζεται τόσο από αντικειμενικούς, όσο και από υποκειμενικούς παράγοντες, γεγονός που δεν οδηγεί στο συμπέρασμα μιας ταξικής εκμετάλλευσης, αλλά ενός χώρου όπου διαμορφώνεται ένας πλουραλισμός από ανταγωνισμούς, συμφέροντα και επιδιώξεις. Ενώ ο Μαρξ αναφέρεται σε τάξεις, ο Βέμπερ στρέφεται σε ένα μεθοδολογικό ατομικισμό, που αναγνωρίζει μια κοινωνική στρωμάτωση συγκυριακή και πολυπαραγοντική. Αυτή η ανάλυσή τον οδηγεί στην αναγνώριση κλειστών ομάδων, οι οποίες διακρίνονται από τον ξεχωριστό τρόπο ζωής της καταναλωτικής πρακτικής τους, όπου ιδιαίτερη σημασία έχει το κύρος και η δύναμη ενός ατόμου. Όμως, καθώς και ο Βέμπερ αναγνωρίζει τη δυναμική της γενίκευσης της εμπορευματικής οικονομίας, καταλήγει σε μια σύνθεση τάξης και θέσης, μέσα από σύμπραξη υποκειμενικών και αντικειμενικών όρων. Ο Βέμπερ όμως στρέφεται στην αγορά, και εξετάζει τη θέση του ατόμου σε αυτή μέσα από την έννοια της βιοτικής ευκαιρίας. Στοιχεία που τοποθετούν το άτομο σε μια θέση, είναι η ιδιοκτησία και η επιχειρηματικότητα που διακρίνουν τα άτομα σε θετικά και αρνητικά προνομιούχους, μέσα από αντικειμενικά κριτήρια όπως είναι η συσσώρευση κεφαλαίου, όσο όμως και υποκειμενικά όπως είναι η εκπαίδευση, ή το κύρος. Ακόμα και ο κόσμος της εργασίας διακρίνεται σε θετικά και αρνητικά προνομιούχους, με τους εξειδικευμένους εργάτες να ανήκουν στην πρώτη κατηγορία. Ο Βέμπερ, επομένως, H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr διακρίνει μια πολυπαραγοντική κοινωνική στρωμάτωση που τού επιτρέπει να αναγνωρίζει την εργατική τάξη, τους μικροαστούς, τα μεσαία στρώματα και τους προνομιούχους. Η ανάλυσή του, όμως, ενέχει ένα στοιχείο συγκυριακής ανάλυσης, ενώ καθιστά αδύνατη την ταξική συνείδηση μέσα από αυτόν τον πλουραλισμό των συμφερόντων και τον ατομικισμό. Επομένως, δεν οδηγείται στην αισιόδοξη απόδραση που οραματιζόταν ο Μαρξ, αλλά αντίθετα πίστευε ότι ο ατομικός ανταγωνισμός και η συνεχής φροντίδα για τα υλικά αγαθά, οδηγεί στην επικράτηση της εργαλειακής συμπεριφοράς και αυτή με τη σειρά της στο σιδερένιο κλουβί της ορθολογικότητας, την ηθική ανορθολογικότητα. Επομένως ο Μαρξ θέτει τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και τον φετιχιστικό και αλλοτριωτικό του χαρακτήρα ως την πραγματική βάση για την κοινωνική ερμηνείας, ενώ ο Βέμπερ, εξετάζει πλήθος παραγόντων που επενεργούν στην καπιταλιστική ανάπτυξη και που διαφοροποιούν τον δυτικό καπιταλισμό. Επιχειρήθηκε, επομένως, να ιδωθεί η ανισότητα υπό το πρίσμα της τάξης, με απαρχή το μαρξικό σχήμα, και στη συνέχεια μεταφέρθηκε στην επιστημολογική τομή του Βέμπερ που όρισε την έννοια της θέσης.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr