Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Max Weber 1864-1920
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Μαξ Βέμπερ Ταυτότητα και Στόχοι: Ο Μαξ Βέμπερ (1864-1920) είναι ένας από τους στοχαστές που θεμελιώνουν την επιστήμη της κοινωνιολογίας μέσα από μεθοδολογικά εργαλεία και διαπιστώσεις που κληροδοτεί έως τις μέρες μας. Η βεμπεριανή προσέγγιση εκκινεί από το βασικό ερώτημα που θέτει και αφορά στην ιδιαίτερη περίπτωση του δυτικού καπιταλισμού, ενώ μεθοδολογικά στρέφεται στο νόημα που αποδίδουν τα άτομα στον κόσμο. Ο Βέμπερ αναζητά απαντήσεις έχοντας ως επίκεντρο την πορεία του ανθρώπινου πνεύματος προς μια συνεχή ορθολογικοποίηση. Αυτή η διάσταση οδηγεί την ανάλυση στην αναζήτηση του ρόλου των ιδεών στον κοινωνικό σχηματισμό και ιδιαίτερα στις δυτικές καπιταλιστικές κοινωνίες. Η πραγματεία του Η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύμα του Καπιταλισμού (1904-1905) αποτελεί έργο αναφοράς, καθώς εξετάζοντας το ρόλο του προτεσταντισμού στην ιστορική εξέλιξη, φέρνει στο επίκεντρο της ερμηνείας τη δυναμική των ιδεών κατά τρόπο που ασκεί κριτική στον οικονομικό ντετερμινισμό των ορθόδοξων μαρξιστών.
Η αποκλίνουσα περίπτωση του δυτικού καπιταλισμού ως πεδίο της βεμπεριανής έρευνας. Βασική προβληματική που διατρέχει την κοινωνιολογία του Βέμπερ είναι ποιες είναι οι αιτίες που διαφοροποιούν την καπιταλιστική ανάπτυξη στο δυτικό κόσμο. Είναι ήδη σαφής η διαφοροποίηση του κοινωνιολόγου από τον Μαρξ και τους επιγόνους του, οι οποίοι εστιάζουν στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής που διέπει εν γένει το σύγχρονο κόσμο. Ο Βέμπερ αντίθετα χαρακτηρίζει ως αφελή ιστορικό υλισμό την προσέγγιση που εστιάζει μονομερώς στην ερμηνεία της κοινωνίας με βάση την παραγωγή και την ταξική πάλη που συντελείται στα σπάργανά της μεταξύ κεφαλαιοκρατών – προλετάριων. Αντίθετα, για τον Βέμπερ ο δυτικός κόσμος έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, τα οποία διαμορφώνουν την αποκλίνουσα δυτική περίπτωση, στοιχεία τα οποία αναγνωρίζουν τη συμβολή ιδεολογικών παραγόντων στην εξέλιξη του δυτικού καπιταλισμού. Ειδικότερα, ο Βέμπερ ανατρέχει στον 15ο αιώνα και εξετάζει αυτή τη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία, λόγω του ενδιαφέροντος που παρουσιάζει σε σχέση με χαρακτηριστικά που με τέτοια ένταση και μορφή εμφανίζονται μόνο στη δύση. Ενώ, λοιπόν, καπιταλιστικές οικονομίες απαντούν και σε άλλες ιστορικές περιόδους, και σε περιοχές εκτός του δυτικού κόσμου, ο Βέμπερ υποστηρίζει ότι την περίοδο αυτή συντελείται μια σημαντική αλλαγή που αποδίδει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στο δυτικό καπιταλισμό. Η ερμηνεία του σύγχρονου κόσμου βασίζεται στην ορθολογικοποίηση της ζωής. Ειδικότερα, η κατάλυση της μεταφυσικής ερμηνείας της H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ζωής και η επικράτηση της λογικής και της εμπειρικής επαλήθευσης, η πρακτική κατεύθυνση της δυτικής επιστήμης και η τεχνολογία, αλλά και η έλλογη οργάνωση της δυτικής πόλης, η κρατική εξειδικευμένη υπαλληλία και η έννοια του πολίτη και του δικαίου, είναι στοιχεία που χαρακτηρίζουν την αποκλίνουσα περίπτωση της δύσης. Ο Βέμπερ δεν μπορεί να πεισθεί από τη μαρξική ερμηνεία του ιστορικού υλισμού και θεωρεί ότι η πρόοδος του πνεύματος και ο ορθολογισμός είναι στοιχεία που πρέπει να συνυπολογίζονται, χωρίς να θεωρούνται μέρος του εποικοδομήματος. Αντίθετα ο τρόπος που οι άνθρωποι εκλογικεύουν την απόκτηση του κέρδους, αλλά και διαχειρίζονται με υπολογισμό τα κεφάλαιά τους, έχει για τον κοινωνιολόγο μια ποιοτική διαφορά σε σχέση με άλλες περιόδους και περιοχές του κόσμου. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχουν ενδείξεις ότι ο τρόπος με τον οποίο σκέπτονται και δρουν τα άτομα, έχει άμεση επίδραση στην κοινωνική τους οργάνωση, καθώς διαμορφώνουν μια συλλογική συνείδηση, η οποία διέπει την ανθρώπινη δραστηριότητα. Ο Βέμπερ θεωρεί ότι αυτές οι ενδείξεις επιτρέπουν να εξετάσει το ερώτημα κατά πόσο και με ποιο τρόπο οι ιδέες εντάσσονται στην κοινωνική και ιστορική εξέλιξη. Αξιολογώντας το στοιχείο του ορθολογισμού ως κεντρικό στοιχείο της ανάλυσής του προτείνει το μεθοδολογικό εργαλείο του ιδεότυπου, ως μια διανοητική κατασκευή που εκφράζει τα κεντρικά χαρακτηριστικά ενός φαινομένου, ως αποτύπωση μια ιδέας ενός φαινομένου, που δεν μπορεί να επαληθευθεί εμπειρικά. Αυτό το εργαλείο επιτρέπει στον κοινωνιολόγο να προσεγγίζει διερευνητικά τα φαινόμενα, να συγκρίνει και να εξάγει συμπεράσματα, όπως αυτά προκύπτουν από την έρευνα δίχως να κρίνει αν αυτά είναι ηθικά η μη. Ο Βέμπερ εστιάζοντας στον ορθολογισμό κρίνει ότι μπορεί να προβεί στην ιδεοτυπική τυπολογία της ανθρώπινης συμπεριφοράς διακρίνοντας ανάμεσα σε αυτές που έχουν παραδοσιακά χαρακτηριστικά, όταν ο άνθρωπος δρα από συγκινησιακά ή παραδοσιακά κίνητρα, και στην ορθολογική δράση όπως αυτή απαντά στην απαρχή του σύγχρονου κόσμου. Ιδίως η ορθολογική συμπεριφορά δεν είναι κατά Βέμπερ στατική αλλά εξελίσσεται μέσα από τη συνεχή ορθολογικοποίηση. Έτσι διακρίνει την ορθολογική ως προς την αξία δράση, κίνητρο της οποίας είναι μια ηθική αξία όπως είναι το θρησκευτικό πιστεύω, αλλά και η ορθολογική ως προς τον σκοπό δράση, κίνητρο της οποίας είναι η επίτευξη του στόχου με κάθε τρόπο. Ο Βέμπερ που επιδιώκει να συμβάλει στην κατανόηση της ιστορικοκοινωνικής εξέλιξης μέσα από τη συμβολή των ιδεών, εστιάζει στο στοιχείο του εξορθολογισμού και αναζητά το λόγο που αυτός κατάφερε να διαχυθεί και να διαποτίσει κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα. Για αυτό και η κοινωνιολογία του εστιάζει στις πολιτισμικές μεταβολές, όπως αυτές εκφράζουν την καθημερινή ανθρώπινη δραστηριότητα. Στα πλαίσια αυτά, εστιάζει στην εξορθολογικοποίηση της H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr εργασίας ή όπως απαντά στη βιβλιογραφία στην ορθολογική οργάνωση της εργασίας, καθώς θεωρεί ότι αυτή είναι μια ακόμα ένδειξη που αναδεικνύει την αποκλίνουσα περίπτωση της δύσης και αιτιολογεί τη μορφή του δυτικού καπιταλισμού. Η πολιτισμική προσέγγιση του Βέμπερ δεν μπορεί να αποδεχθεί τη μονόπλευρη υλιστική ερμηνεία και εμβαθύνει στην ανάλυση του, αναζητώντας την αιτία που ο εξορθολογισμός της εργασίας αποτελεί χαρακτηριστικό του δυτικού πολιτισμού της περιόδου αυτής, και πώς αυτό επιδρά στην καπιταλιστική εξέλιξη.
Ο ρόλος του προτεσταντισμού στην καπιταλιστική ανάπτυξη του δυτικού κόσμου. Το παραπάνω ερώτημα διατρέχει το έργο του ΠΗ μέσα από το οποίο πραγματεύεται το θέμα, μέσα από μια ισχυρή ένδειξη που διαπιστώνει στις έρευνές του· στις περιοχές όπου αμφισβητούνται οι φεουδαλικές σχέσεις μέσα από την ανάδυση των αστών, οι στατιστικές τού δείχνουν ότι κυριαρχεί ο Προτεσταντισμός. Έμποροι, επιχειρηματίες, βιοτέχνες, εξειδικευμένοι εργάτες ασπάζονται το δόγμα του προτεσταντισμού. Σε αντίθεση με την καθολική εκκλησία που έδινε διέξοδο για τη μετέπειτα ζωή εφόσον κάποιος μπορούσε να αποκτήσει ένα συγχωροχάρτι, στον προτεσταντισμό εξέλειπε η διαφυγή στη σωτηρία, λόγω του δόγματος του προκαθορισμού. Ο προτεστάντης δεν μπορούσε να γνωρίζει αν είναι ο εκλεκτός του θεού, αλλά μπορούσε να δείξει τη θεϊκή του κλήση μέσα από την εγκόσμια δραστηριότητα, το σωστό λιτό βίο και τα καλά ορθολογικά έργα και το λελογισμένο κεφαλαιακό υπολογισμό. Στόχος του Βέμπερ δεν είναι να κάνει μια θρησκευτική μελέτη, αλλά να εξετάσει κοινωνιολογικά το ζήτημα, ιδίως το εντυπωσιακό στοιχείο, ότι η εξορθολογικοποίηση της ζωής συμπορεύεται με ένα θρησκευτικό δόγμα που επιδρά δεσποτικά πάνω στον ανθρώπινο βίο ακόμα και στην ιδιωτική ζωή. Το κοινωνιολογικό του συμπέρασμα είναι ότι το εν λόγω δόγμα έχει πρακτικό αποτέλεσμα πάνω στη ζωή των ανθρώπων που συνάδει με το καπιταλιστικό πνεύμα: τα καλά έργα σημαίνουν εξορθολογισμό της εργασίας, και επανεπένδυση στην επιχείρηση, ενώ λιτός βίος σημαίνει κεφαλαιακή συσσώρευση. Η σύνδεση αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο φανερή, ιδίως αν ανατρέξει κανείς στις βεμπεριανές αναφορές στο καπιταλιστικό πνεύμα που εκφράζει ο Benjamin Franklin ο οποίος θεωρεί τα παραπάνω ως αρετές, και νουθετεί το νεοσύστατο έθνος των ΗΠΑ με ρήσεις όπως ο χρόνος είναι χρήμα. Ο Βέμπερ μέσα από την ενδελεχή έρευνα του όπως μαρτυρούν οι εργώδεις υποσημειώσεις της ΠΗ, διαπιστώνει ότι αυτό το πνεύμα διέπει περιοχές του δυτικού κόσμου πριν καν αναπτυχθεί σε αυτές ο καπιταλισμός. Το κεντρικό σημείο της ανάλυσής του είναι ότι το δόγμα του προκαθορισμού, δίνει στην εργασία μια ηθική διάσταση· για πρώτη φορά στην ιστορία γεννάται η H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr έννοια του επαγγέλματος, της εργασίας ως καθήκοντος, ως χρέους. Η εργασία δεν ερμηνεύεται, επομένως, μόνο καθαρά με όρους υπεραξίας, ή εξαναγκασμένου καταμερισμού όπως στη μαρξική θεωρία, αλλά μέσα από την πολιτισμική διαμεσολάβηση του προτεσταντισμού. Η εργασία δεν αποτελεί μια δραστηριότητα που εξασφαλίζει τα προς το ζην, αλλά είναι θεϊκό κάλεσμα, το οποίο σημαίνει ανώτατη ηθική υποχρέωση και αυτοσκοπό. Άρα το πνεύμα του καπιταλισμού μπορεί κανείς να πει ότι συνδέεται με τον ιδεότυπο του προτεστάντη, ο οποίος αντιμετωπίζει το επάγγελμα ως καθήκον και αυτοσκοπό, και μέσα από την επένδυση στην εργασία και στα καλά έργα, στοιχεία που αποτελούν συντελεστές καπιταλιστικής συσσώρευσης. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο Βέμπερ διαπιστώνει αιτιακή σύνδεση ανάμεσα στον ιδεότυπο της ΠΗ και στον καπιταλισμό. Αντίθετα, ο κοινωνιολόγος μέσα από την πολιτισμική ερμηνεία δεν καταλήγει σε ένα συμπέρασμα ότι ο προτεσταντισμός οφείλεται αιτιακά για τον καπιταλισμό, αλλά διακρίνει μια σχέση που ορίζει ως εκλεκτική συγγένεια, το οποίο σημαίνει ότι τα δύο αυτά φαινόμενα χωρίς να έχουν αιτιακή σχέση, ωστόσο συνδέονται μέσα από τις ενδείξεις, μέσα από την επενέργεια που έχουν οι ιδέες στην ανθρώπινη δράση. Στο ίδιο πνεύμα, ο κοινωνιολόγος κρίνει ότι η κοινωνική πραγματικότητα είναι ιδιαίτερα σύνθετη και περίπλοκη και η ανθρώπινη δράση μπορεί να έχει αναπάντεχη εξέλιξη στην κοινωνικο-ιστορική εξέλιξη. Οι προτεστάντες και ιδίως οι καλβινιστές που απέδωσαν την παραπάνω ηθική στην εργασία, δεν επεδίωκαν τη σύνδεσή τους με τον καπιταλισμό, τον οποίο μάλιστα αντιμάχονταν. Ωστόσο, ο Βέμπερ υποστηρίζει ότι η ανθρώπινη δράση έχει απρόβλεπτα αποτελέσματα, μια διάσταση που ορίζει ως το μεθοδολογικό εργαλείο του παράδοξου των μη αναμενόμενων – μη επιδιωκόμενων αποτελεσμάτων της κοινωνικής δράσης. Η ηθική διάσταση που απέδωσαν οι καλβινιστές στο επάγγελμα, καθώς και το γεγονός ότι το δόγμα του προκαθορισμού επέβαλλε το καπιταλιστικό πνεύμα σε όλες τις όψεις του βίου, είχε ως αποτέλεσμα την καπιταλιστική συσσώρευση, την εκλογίκευση της τυπικά ελεύθερης εργασίας, στοιχείων που χαρακτηρίζουν την καπιταλιστική δραστηριότητα και ανάπτυξη. Παρά το γεγονός ότι κίνητρο της δράσης τους ήταν η θρησκευτική αξία, ωστόσο ο Βέμπερ διαπιστώνει ότι αυτή είχε το παράδοξο να συμβάλει στην καπιταλιστική εξέλιξη. Επομένως το πρακτικό αποτέλεσμα των ιδεών του προτεσταντισμού οδήγησε στο παράδοξο της καπιταλιστικής ανάπτυξης γεγονός που συμβάλει στην αποκλίνουσα περίπτωση του δυτικού καπιταλισμού της πολιτισμικής ερμηνείας του Βέμπερ. Τα άτομα αλλάζουν την ηθική τους στάση απέναντι στην εργασία που απομακρύνεται από την παραδοσιακή μορφή της εξασφάλισης των απαραίτητων για το βίο, και στρέφεται προς το κέρδος και τη συσσώρευσή του, μια διαδικασία που γίνεται αυτοσκοπός, όχι για επίδειξη του πλούτου, αλλά ως θεϊκό κάλεσμα. Ο Βέμπερ H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr εξάλλου ονοματίζει αυτή την πολιτισμική στροφή ως ιδεότυπο του καπιταλιστή επιχειρηματία. Εν κατακλείδι, ο Βέμπερ διαπιστώνει ότι ο δυτικός κόσμος συγκλονίζεται μέσα από μια πολιτισμική μετατόπιση όπως αυτή προκύπτει από τη δυναμική του προτεσταντισμού που επιδρά σε μια ψυχολογική μεταστροφή των ατόμων προς μια αντιμετώπιση της εργασίας ως χρέους και σε μια ηθική της συσσώρευσης, που παραδόξως χωρίς να το επιδιώκουν συνέβαλλε μέσα από την καθημερινή πρακτική στη μορφή του δυτικού καπιταλισμού. Επομένως, η ερμηνεία της κοινωνικής και ιστορικής εξέλιξης γίνεται μέσα από την έλλογη δράση των ατόμων. Η πρόταση του Βέμπερ για πολλούς αποτελεί την αστική απάντηση στο μαρξισμό, ή κατά άλλους αποκλίνει προς τον ιδεαλισμό, όμως σε κάθε περίπτωση τοποθετεί στο επίκεντρο τη συμβολή των ιδεών. Μέσα από την πραγματεία του σχετικά με την προτεσταντική ηθική κρίνει κρίσιμη τη συμβολή της στη διαμόρφωση ενός καπιταλιστικού πνεύματος, με το οποίο γεννάται η έννοια του επαγγέλματος ως αυτοσκοπού, και επιδιώκεται η εκλογίκευση του κεφαλαιακού υπολογισμού. Πρόθεση του Βέμπερ δεν είναι να εξετάσει ως αιτία του καπιταλισμού την προτεσταντική ηθική, αλλά αυτό που τον ενδιαφέρει είναι να διατυπώσει μια ισχυρή διαφωνία σχετικά με τον καθορισμό της ανθρώπινης ζωής και δραστηριότητας από την οικονομία, μέσα από την επίδραση των ιδεών. Για αυτό και η πολιτισμική, πολυπαραγοντική του πρόταση εξακολουθεί να παραμένει καίρια στις μέρες μας. Ιδίως αν αναλογιστεί κανείς τον πεσιμισμό του Βέμπερ σχετικά με την εξορθολογικοποίηση της ανθρώπινης ζωής, που καταλήγει σε στοχοπροσηλωμένη δράση δίχως ηθική, μια σκοτεινή διαπίστωση που δυστυχώς είναι επίκαιρη τον 21 ο αιώνα.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr