Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΤΟΥ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΟΣ 2.1 Πολιτισμός και υλικά κατάλοιπα 2.2.1 Πολιτισμικές ταξινομήσεις Η έννοια του πολιτισμού κατά τον 19ο αιώνα εντάσσεται στη λογική μιας εξελικτικής οπτικής σύμφωνα με την οποία ο πολιτισμός γίνεται αντιληπτός ως μία ολότητα και χαρακτηρίζεται από στάδια που ξεκινούν από την αγριότητα και βαρβαρότητα και καταλήγουν στις ανώτερες μορφές πολιτισμού των εκπολιτισμένων κοινωνιών. Η προσέγγιση αυτή βασίζεται στη θεωρία του εξελικτισμού (απόρροια της δαρβίνειας θεωρίας που κατέδειξε την κοινή καταγωγή του ανθρώπινου είδους) και υιοθετεί για την ταξινόμηση των ανθρώπινων κοινωνιών την έννοια του πολιτισμού και των διαδοχικών σταδίων του. Επίσης, συνδέει την κοινωνική εξέλιξη με την ανάπτυξη του πνεύματος. Παρά το γεγονός ότι η θεωρία αυτή πλήττει τις προγενέστερες ρατσιστικές προσεγγίσεις, οι έννοιες που συνδέονται με φυλετικές και ρατσιστικές θέσεις εντάσσονται σε αυτό το νέο εξελικτικό σχήμα. Με τον τρόπο αυτό η έννοια της φυλής παραμένει βασικός τρόπος κατηγοριοποίησης των εθνικών, πολιτισμικών ή γλωσσικών ομάδων. Από το 1880 κι έπειτα, υπό την επίδραση του έργου του ανθρωπολόγου Franz Boas, αναπτύσσεται μία νέα αντίληψη που απορρίπτει τα διαδοχικά στάδια μιας μονόδρομης πολιτισμικής προόδου και τη σύνδεσή της με φυλετικά χαρακτηριστικά, θεωρώντας ότι οι άνθρωποι ωθούνται από ιστορικά καθορισμένα πολιτισμικά πρότυπα που μπορούν να καταστούν αντικείμενο μάθησης. Με τον τρόπο αυτό εμφανίζονται δύο νέες έννοιες που σχετίζονται με την αντίληψη του πολιτισμού: 1) η μάθηση, που σχετίζεται με τη δυνατότητα των ανθρώπων να υιοθετούν έναν πολιτισμό μέσα από την αλληλεπίδρασή τους με άλλους ανθρώπους και 2) η ιστορική διάσταση των ανθρώπινων πολιτισμών, δηλαδή η διαμόρφωσή τους μέσα από ένα πλαίσιο σύνθετων ιστορικών διαδικασιών. 'Έτσι, η λέξη πολιτισμός απαντάται για πρώτη φορά στον πληθυντικό αριθμό, υποδηλώνοντας ένα πλήθος πολλών και διαφορετικών πολιτισμών με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Στην επικράτηση αυτής της νέας οπτικής για τον πολιτισμό αποφασιστικό ρόλο διαδραματίζει ο αυξανόμενος στην Ευρώπη εθνικισμός και η επίσης διαρκώς αυξανόμενη σημασία που αποδίδεται στην εθνότητα ως παράγοντα της [30] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ανθρώπινης ιστορίας. 2.1.2 Αρχαιολογικός πολιτισμός και πολιτισμική ομάδα Ο όρος αρχαιολογικός πολιτισμός, παρά το γεγονός ότι είναι ένας τεχνητός όρος που βασίζεται σε μία εκ των προτέρων συσχέτιση των αρχαιολογικών πολιτισμών με κοινωνικές ομάδες και έθνη, ταυτίζεται με την ανθρωπολογική έννοια του όρου πολιτισμός. Αν και στηρίζεται σε υλικά δεδομένα, δηλαδή στα υλικά κατάλοιπα που φέρνει στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη, παραπέμπει στο σύνολο των χαρακτηριστικών μιας κοινωνίας, στα ήθη, στα έθιμα, στην κοινωνική οργάνωση, στην οικονομική βάση, στην τεχνολογία της, κ.λπ. Έτσι, πολλοί αρχαίοι πολιτισμοί μας είναι γνωστοί από τα αρχαιολογικά ευρήματα που σχετίζονται με αυτούς (οικισμοί, νεκροταφεία, αντικείμενα τέχνης και τεχνολογίας, κ.λπ.), δηλαδή από τον αρχαιολογικό τους πολιτισμό. Όμως για άλλους πολιτισμούς, όπως της κλασικής περιόδου ή του Βυζαντίου, εκτός από τα υλικά τους κατάλοιπα που μας είναι γνωστά, έχουμε στη διάθεσή μας και γραπτές πηγές, με αποτέλεσμα να διαθέτουμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα για αυτούς. Για πολιτισμούς όμως που δεν έχουμε γραπτές πηγές, όπως π.χ. είναι οι προϊστορικοί πολιτισμοί, τα αρχαιολογικά δεδομένα, δηλαδή τα υλικά τους κατάλοιπα διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην προσπάθειά μας να τους κατανοήσουμε. Σημαντικότερα από αυτά τα κατάλοιπα είναι: ✓ τα κατάλοιπα θέσεων (οικισμοί, νεκροταφεία, ιερά, κ.λπ.) ✓ τα κατάλοιπα αντικειμένων (κεραμική, εργαλεία, όπλα, κοσμήματα, κ.λπ.) και ✓ τα κατάλοιπα δραστηριοτήτων που σχετίζονται με διάφορους τομείς της ζωής των αρχαίων κοινωνιών. Η διαμόρφωση της έννοιας του αρχαιολογικού πολιτισμού και της πολιτισμικής ιστορίας Η εγκατάλειψη της εξελικτικής οπτικής από τους Ευρωπαίους, δηλαδή της αντίληψης του πολιτισμού ως μιας φυσικής διαδικασίας και η υιοθέτηση της μελέτης συγκεκριμένων πολιτισμών μέσα από την ιστορική οπτική και με έμφαση στην έννοια της εθνότητας, διαμορφώνει και την οπτική της αρχαιολογίας. [31] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Το πρώτο μισό του 20ου αιώνα η αρχαιολογία συνδέεται στενά με την ιστορία και τη σύνδεση αρχαιολογικών αντικειμένων με ιστορικούς πληθυσμούς. Στις γεωγραφικά και χρονικά οριοθετημένες συγκεντρώσεις αρχαιολογικού υλικού δίνεται το όνομα πολιτισμός που θεωρείται ότι αντιπροσωπεύει συγκεκριμένες πολιτισμικές ομάδες, οι οποίες συχνά ταυτίζονται με εθνικές ομάδες και λαούς. Η όλη οπτική του αρχαιολογικού πολιτισμού και των υλικών καταλοίπων συνδέει εν τέλει την αρχαιολογία με τη δημιουργία εθνικών κρατών και την προώθηση της εθνικής τους ταυτότητας. Έτσι, οι απόψεις μερικών αρχαιολόγων, όπως ήταν ο Γερμανός G. Kossina που όρισε την αρχαιολογία ως την πιο σημαντική επιστήμη για το έθνος, συνέδεσαν τον προηγμένο πολιτισμό με τη βιολογική ανωτερότητα μιας φυλής και αναπαρήγαγαν τις ρατσιστικές τάσεις που είχαν ήδη αναπτυχθεί από τον 19ο αιώνα. Μέχρι τα μέσα της δεύτερης δεκαετίας του 20ου αιώνα τέθηκαν οι βάσεις αυτού που σήμερα ονομάζουμε πολιτισμική ιστορική αρχαιολογία ή πολιτισμική ιστορία που έχει ως κύρια ενασχόληση τη δημιουργία τοπικών χρονολογικών συστημάτων και την περιγραφή του πολιτισμού σε μια περιοχή. Η ενασχόληση με την έννοια των αρχαιολογικών πολιτισμών και η προσπάθεια ερμηνείας της προέλευσής τους ενθάρρυνε ✓ το ενδιαφέρον για την προσεκτική ταξινόμηση και σύγκριση των αρχαιολογικών ευρημάτων, τον ορισμό των τύπων και τη μελέτη αλλαγής στα σχήματα και στη διακόσμησή τους και ✓ τη μελέτη της γεωγραφικής διασποράς διαφορετικών τύπων αντικειμένων σε μια προσπάθεια σύνδεσής τους με ιστορικούς πληθυσμούς. Βασική ενασχόληση της αρχαιολογίας σε αυτό το στάδιο ήταν: ➢ Η χρονολόγηση του κάθε πολιτισμού και ➢ Η εύρεση συγχρονισμών μεταξύ των πολιτισμών μέσω πολιτισμικών συγκρίσεων και δημιουργία χρονολογικών οριζόντων, έτσι ώστε οι διάφοροι πολιτισμοί να τοποθετηθούν ο ένας δίπλα στον άλλον ή σε μια χρονολογική ακολουθία. Τα στοιχεία αυτά όρισαν τη βάση της πολιτισμικής ιστορίας και πολιτισμικής – ιστορικής αρχαιολογίας, που κυριάρχησε στην αρχαιολογία και στην ανθρωπολογία στο μεγαλύτερο μέρος του 20ου αιώνα. Τα κύρια χαρακτηριστικά [32] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr της αντίληψης του πολιτισμού στο πλαίσιο της πολιτισμικής - ιστορικής αρχαιολογίας είναι: •
Η
έμφαση
στη
χρονική
και
χωρική
διαφοροποίηση
των
χαρακτηριστικών και της διασποράς του υλικού πολιτισμού ως βάση της αρχαιολογικής μεθοδολογίας για την αναγνώριση αρχαίων πολιτισμών •
Η καταγραφή αυτής της διαφοροποίησης και η περιγραφή και ταξινόμηση των υλικών καταλοίπων σε ενότητες μέσα σε ένα χωρικό και χρονικό πλαίσιο αναφοράς
•
Ο ορισμός των αρχαιολογικών πολιτισμών που, όμως, υποκρύπτει την ιδέα ότι οι πολιτισμοί πρέπει να συνδέονται με διαφορετικές κοινωνικές ομάδες ή λαούς.
Κριτική της έννοιας του αρχαιολογικού πολιτισμού Η κριτική της έννοιας του αρχαιολογικού πολιτισμού, που ξεκινά ουσιαστικά τη δεκαετία του '60, συνίσταται στα εξής: − Οι ταξινομήσεις στις οποίες προβαίνουν συχνά οι αρχαιολόγοι είναι αναλυτικά εργαλεία και όχι, όπως συχνά θεωρούν, πιστή αντανάκλαση πραγματικών κοινωνιών. − Η υπερβολική ή και η και αποκλειστική έμφαση στα υλικά κατάλοιπα, στην περιγραφή και ταξινόμηση για τον ορισμό ενός πολιτισμού, οδηγεί σε μια απλοϊκή αντίληψη για τις αρχαίες κοινωνίες και τη λειτουργία τους και στη δημιουργία ενός κόσμου χωρισμένου σε ομοιογενείς πολιτισμούς που παραμένουν αμετάβλητοι στο πέρασμα του χρόνου. − Η μορφή και η κατανομή του υλικού πολιτισμού στον χώρο καθορίζεται από πολλαπλούς παράγοντες και δεν αντανακλά απλώς τις ιδιαίτερες πρακτικές ενός λαού. Ο πολιτισμός ως λειτουργικό σύστημα Ποιες είναι οι θέσεις της Σχολής της Νέας Αρχαιολογίας που διαμορφώνεται κατά τις δεκαετίες 1960 και 1970; Η αντίληψη του πολιτισμού ως λειτουργικού συστήματος συνδέεται με τη [33] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Σχολή της Νέας Αρχαιολογίας ή Διαδικαστικής Αρχαιολογίας της δεκαετίας του 1960 και 1970, που επηρεασμένη από την κοινωνική ανθρωπολογία επαναδιατύπωσε την έννοια του πολιτισμού. Στο πλαίσιο αυτό θεωρήθηκε ότι ο πολιτισμός ✓ δεν είναι ένα ομοιογενές σύστημα χαρακτηριστικών μιας ομάδας ανθρώπων αλλά αποτελεί ένα λειτουργικό σύστημα. ✓ Η κοινωνία, επίσης, αντιμετωπίζεται ως ένα σώμα που αποτελείται από διαφορετικά αλληλοσυνδεόμενα τμήματα, όπως κοινωνική οργάνωση, τεχνολογία, συμβολικές δομές και τρόπους σκέψης, κ.λπ. ✓ Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη θεώρηση, οι διάφοροι πολιτισμοί συνιστούν διαφορετικούς τρόπους και μηχανισμούς προσαρμογής των ανθρώπινων κοινωνιών στα προβλήματα που θέτει ένα συγκεκριμένο περιβάλλον. Με τον τρόπο αυτό το ενδιαφέρον μετατοπίστηκε από την αναγνώριση των εθνικών ομάδων στη διαμόρφωση κοινωνικών δικτύων που σχετίζονται με διάφορες κλίμακες που αναλογούν σε μορφές κοινωνικής δύναμης ιδεολογικού, οικονομικού, στρατιωτικού ή πολιτικού χαρακτήρα. 2.1.3 Βασικές πτυχές της φυσιογνωμίας ενός πολιτισμού Σκοπός αυτής της υποενότητας είναι η παρουσίαση των πτυχών ενός πολιτισμού, δηλαδή των τομέων εκείνων που διαμορφώνουν τη φυσιογνωμία και τον χαρακτήρα του, όπως είναι η κοινωνική και πολιτική οργάνωση, η οικονομία, η τεχνολογία και η τέχνη, οι νοητικές και συμβολικές δομές, η γλώσσα και η αντίληψη της ταυτότητας. Κοινωνική οργάνωση Με τον όρο αυτό εννοούμε το μέσον που συγκροτεί τα άτομα σε κοινωνικές ομάδες. Η κοινωνία και ο τρόπος οργάνωσής της καθορίζουν: − Θέματα κυριαρχίας και άσκησης εξουσίας − Τη σύνθεση, το μέγεθος και τα όρια των κοινωνιών − Τη μορφή εσωτερικής οργάνωσης της κοινωνίας (π.χ. κοινωνικές τάξεις) − Την κατοχή και εκμετάλλευση της γης, την κατανομή της εργασίας και την εξειδίκευσης − Τη διαδικασία παραγωγής σε ένα ευρύ φάσμα τομέων. [34] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Το μοντέλο ταξινόμησης κοινωνιών του Service Ένα μοντέλο ταξινόμησης κοινωνιών προσφέρει το σχήμα του Αμερικανού ανθρωπολόγου E. Service. Ο Service χώρισε τις ανθρώπινες κοινωνίες σε ομάδες, φυλές, φιλαρχίες και κράτη. Η ομάδα έχει τα εξής χαρακτηριστικά: α) μικρές συγγενικές ομάδες κυνηγών και τροφοσυλλεκτών (λιγότερα από 100 άτομα), β) μικρή ή ανύπαρκτη κοινωνική διαστρωμάτωση, γ) καταμερισμός εργασίας ανάλογα με το φύλο και την ηλικία, δ) μετακινείται εποχικά σε καταυλισμούς με σκοπό την ανεύρεση τροφής, ε) σε αυτό τον τύπο ανήκουν οι περισσότερες παλαιολιθικές ομάδες. Η φυλή έχει τα εξής χαρακτηριστικά: α) κοινωνική ομάδα μεγαλύτερη από το γένος (αποτελείται από μερικές χιλιάδες), β) περιλαμβάνει πολλές κοινότητες που συνδέονται στη βάση της συγγένειας, γ) μόνιμη κατοίκηση και οικονομία στη βάση της καλλιέργειας και της κτηνοτροφίας. Οι φιλαρχίες έχουν τα εξής χαρακτηριστικά: α) λειτουργούν στη βάση διαστρωμάτωσης που όμως δεν παίρνει τη μορφή των τάξεων, β) τα διάφορα γένη διαβαθμίζονται ως προς το κύρος και τη σχέση τους με το γένος που διαθέτει το μεγαλύτερο κύρος. Στην κορυφή βρίσκεται ο αρχηγός, γ) υπάρχει μια κεντρική θέση εξουσίας ή θρησκευτικό κέντρο που αποτελεί το συνεκτικό στοιχείο όλης της ενότητας. Τα κράτη έχουν τα εξής χαρακτηριστικά: α) περίπλοκη μορφή οργάνωσης με ισχυρή συγκεντρωτική διακυβέρνηση, β) διαχωρισμός τάξεων με οικονομικά και κοινωνικά κριτήρια, γ) ύπαρξη πόλεων με μνημειακή αρχιτεκτονική και οικιστική ιεράρχηση, δ) Ο αρχηγός που μπορεί να είναι ένας βασιλιάς έχει τη δυνατότητα να θεσπίζει νόμους και να επιβάλλεται με τη δύναμη των όπλων. Σε αυτή την κατηγορία μπορούν να ενταχθούν τα βασίλεια της Μεσοποταμίας, της Εγγύς Ανατολής και της Αιγύπτου. [35] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Να σημειωθεί ότι η παραπάνω κατάταξη δεν σημαίνει ότι οι κοινωνίες του παρελθόντος εντάσσονται αυστηρά σε μία από τις παραπάνω κατηγορίες ως προς την κοινωνική και πολιτική τους οργάνωση, ούτε ότι υπάρχει μία γραμμική εξέλιξη από τη μία κατηγορία στην άλλη. Οικονομία Την οικονομική βάση ενός πολιτισμού αποτελεί το σύστημα κατανάλωσης και παραγωγής των αγαθών. Με βάση την οικονομία θα μπορούσαμε να διακρίνουμε τις κοινωνίες σε αγροτικές και μη αγροτικές, βιομηχανικές και προβιομηχανικές, νομισματικές και προνομισματικές. Οι προαγροτικές κοινωνίες κατατάσσονται σε τροφοσυλλεκτικές και κυνηγετικές. Η μορφή της οικονομίας μπορεί να παίζει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση ενός πολιτισμού. Για παράδειγμα μπορεί να επηρεάζει το οικιστικό σχήμα της, όπως συμβαίνει λ.χ. στις οικονομίες ημιμόνιμης κτηνοτροφίας. Σε αυτές τις κοινωνίες υπάρχει εποχική μετακίνηση των κτηνοτρόφων με αποτέλεσμα οικιστικά να χαρακτηρίζονται από χωριά στα πεδινά και πρόχειρες καλύβες στα ορεινά. Τεχνολογία και Τέχνη Παρά το γεγονός ότι οι ανθρώπινες κοινωνίες συχνά έχουν χαρακτηρισθεί με βάση την τεχνολογική τους ικανότητα, η τεχνολογία στην πραγματικότητα σπάνια μπορεί να χαρακτηρίζει μία κοινωνία αφού συνήθως ξεπερνά τα όριά της και υιοθετείται και από άλλες. Έτσι, το πιθανότερο είναι να χαρακτηρίζει μία ευρύτερη γεωγραφική περιοχή ή μια εποχή παρά να ταυτίζεται με έναν συγκεκριμένο πολιτισμό. Το αντίθετο συμβαίνει με την τέχνη που σε πολλούς πολιτισμούς συνδέεται με την κοινωνική και θρησκευτική ζωή και με συστήματα σκέψης και συμβολισμού. Στις περιπτώσεις αυτές η έννοια της τέχνης έχει την ευρύτερη έννοια των τεχνέργων, δηλαδή του συνόλου των αντικειμένων που κατασκευάζει ο άνθρωπος, τα οποία δεν έχουν μόνο αισθητική αλλά και χρηστική αξία.
Νοητικές και συμβολικές δομές [36] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Ο παραπάνω όρος περιλαμβάνει το ιδεολογικό στοιχείο και τον συμβολικό περίγυρο μέσα στον οποίο τα άτομα μετέχουν σε έναν πολιτισμό. Πιο συγκεκριμένα οι νοητικές και συμβολικές δομές περιλαμβάνουν: α) την αντίληψη του υπερφυσικού (θρησκεία, τελετουργίες, ταφικά έθιμα, κ.λπ.), β) την αντίληψη και περιγραφή του κόσμου που συνδέεται με τη φιλοσοφία, την επιστήμη και τις συμβολικές δομές μιας κοινωνίας, γ) την αναπαράσταση του κόσμου μέσα από την τέχνη και τη λογοτεχνία, δ) τη γλώσσα και τη γραφή, ε) την αντίληψη της ταυτότητας. Γλώσσα Ένα ακόμα στοιχείο από αυτά που συνθέτουν έναν πολιτισμό είναι η γλώσσα. Η γλώσσα εμπεριέχει τη σκέψη, το συναίσθημα και τον συμβολισμό των ανθρώπινων κοινωνιών, ενώ ταυτόχρονα συμβάλλει στη διαμόρφωση της ταυτότητας και στη συνεκτικότητά τους. Εδώ περιλαμβάνεται και η γραφή που αποτελεί την υλική μαρτυρία της γλώσσας. Η αποκρυπτογράφηση της μυκηναϊκής γραφής Γραμμικής Β έδειξε πως η αποδιδόμενη γλώσσα είναι η ελληνική, επεκτείνοντας την ιστορική περίοδο του ελληνικού πολιτισμού μέχρι την ύστερη εποχή του Χαλκού. Σύνθετοι πολιτισμοί Με ποιον τρόπο, αναφερόμενοι σε κοινωνίες του παρελθόντος, χρησιμοποιούμε τον όρο πολιτισμός με τη σημασία του εκπολιτισμού, δηλαδή της εμφάνισης ή της προώθησης του πολιτισμού; Οι ερευνητές, κατά τη μελέτη των αρχαίων κοινωνιών, χρησιμοποιούν τον όρο πολιτισμός, εξετάζοντας το επίπεδο συνθετότητας και πολυπλοκότητας της ανθρώπινης δραστηριότητας μιας κοινωνίας. Η πρώτη εμφάνιση του πολιτισμού τοποθετείται το 8.000 π.χ στον χώρο της Εγγύς Ανατολής με την παρουσία για πρώτη φορά γεωργικών κοινοτήτων και την εξημέρωση ζώων. Αυτό το είδος πολιτισμού μέχρι το 4.000 π.χ αποτελούσε τον τυπικό τρόπο ζωής στη Μεσόγειο και σε μεγάλα τμήματα της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης. Τα δεδομένα αυτά, βαθμιαία, οδήγησαν και σε άλλες εξελίξεις [37] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr (μόνιμη εγκατάσταση σε χωριά, αύξηση του πληθυσμού, κ.λπ.). Συχνά συσχετίζουμε την εμφάνιση του πολιτισμού με τους πολιτισμούς της Εγγύς Ανατολής, Μεσοποταμίας και Αιγύπτου και την ανάπτυξη δίπλα σε αυτούς των πολιτισμών του Αιγαίου της δεύτερης και τρίτης χιλιετηρίδας π.Χ. Από αυτούς ο Μινωικός και ο Μυκηναϊκός πολιτισμός πήραν τη μορφή σύνθετων ανακτορικών πολιτισμών. Πολλά στοιχεία με τα οποία συσχετίζουμε τον πολιτισμό, όπως η ανάπτυξη της γραφής, της τεχνολογίας, της τέχνης, η εμφάνιση των πόλεων, κ.λπ., πρωτοεμφανίστηκαν στην ιστορία της ανθρωπότητας με αυτούς τους πολιτισμούς. 2.1.4 Η αντίληψη της ταυτότητας και της πολιτισμικής κληρονομιάς Ποιο ρόλο διαδραματίζουν οι έννοιες της παράδοσης και της πολιτιστικής κληρονομιάς στο πλαίσιο ενός πολιτισμού; Η λέξη κληρονομιά παραπέμπει στο παρελθόν, στον ρόλο που διαδραματίζει αυτό το παρελθόν στο παρόν των κοινωνιών και στη στάση που υιοθετούμε απέναντί του. Η έννοια της παράδοσης ανάγεται στο μακρινό παρελθόν και σχετίζεται με τα στοιχεία εκείνα των κοινωνιών που περνούν από τη μια γενιά στην άλλη. Στις πρωτόγονες κοινωνίες ο μύθος με την ιστορία αναμειγνύονται, μένουν ζωντανά μέσω της προφορικής παράδοσης και τελικά συνιστούν στοιχεία του παρόντος αυτών των κοινωνιών. Σε αυτές τις κοινωνίες η ανάγκη της ταυτότητας, δηλαδή η ανάγκη ή επιθυμία να ανήκει κανείς σε ένα ευρύτερο σύνολο ανθρώπων που μοιράζονται έναν τόπο και μία παράδοση, ικανοποιείται μέσω των συγγενικών σχέσεων και της προγονικής καταγωγής, καθώς και με μία σειρά από άλλα στοιχεία συμβολικού χαρακτήρα. Η έννοια της πολιτισμικής συνέχειας, που εμφανίζεται με την Αναγέννηση και τον Διαφωτισμό, περιλαμβάνει κυρίως κατάλοιπα παλιότερων εποχών τα οποία μετατρέπονται σε ντοκουμέντα που θεωρείται ότι καταγράφουν και πιστοποιούν τη συνέχεια των κοινωνιών μέσα στον χρόνο. Με την εμφάνιση του εθνικού κράτους, το παρελθόν (ως αφήγημα κοινής προγονικής καταγωγής) συνιστά στοιχείο της εθνότητας και της νομιμοποίησης της ταυτότητας ενός κοινωνικού συνόλου. Η αξία των πολιτιστικών πηγών [38] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Με ποιον τρόπο, σύμφωνα με τον Lippe, προσδίδεται αξία στις πολιτισμικές πηγές; Η αξία που αποδίδεται σε κάποια στοιχεία του παρελθόντος, με αποτέλεσμα αυτά να παίρνουν τη μορφή των πολιτισμικών πηγών, δεν είναι εξ' αρχής δεδομένη αλλά προσδίδεται από τους ανθρώπους εντός ενός συγκεκριμένου κάθε φορά πνευματικού, πολιτισμικού και ιστορικού πλαισίου. Το 1984 ο Lippe πρότεινε ένα θεωρητικό σχήμα με το οποίο επιχειρεί να συνδέσει τα πολιτισμικά αγαθά, την αξία που τους προσδίδεται, τους φορείς που τα διαχειρίζονται και τα αποτελέσματα της πρόσληψής τους. Δες σε απλουστευτική μορφή το σχήμα που αποδίδει τις απόψεις του Lippe (εγχειρίδιο Ε.Α.Π., τομ. Α, σελ. 130). Σύμφωνα με αυτό το σχήμα το πλήθος των καταλοίπων του παρελθόντος συνιστά ένα σύνολο στοιχείων τα οποία σε μία πρώτη φάση αποτελούν δυνητικές πολιτισμικές πηγές. Τελικά σε κάποια από αυτά θα αποδοθεί μία πολιτισμική αξία, η οποία προσδιορίζεται από ένα ευρύτερο πλαίσιο που μπορεί να σχετίζεται με τους οικονομικούς παράγοντες μιας κοινωνίας, με τα αισθητικά της πρότυπα, με το σύστημα των αντιλήψεων που επικρατούν σε αυτήν ή με το επίπεδο της επιστημονικής γνώσης. Τα στοιχεία εκείνα του παρελθόντος στα οποία αποδίδεται πολιτισμική αξία συνιστούν εν τέλει την πολιτισμική κληρονομιά μιας κοινωνίας και προστατεύονται στο εξής από θεσμούς προστασίας και διαχείρισης αυτής της κληρονομιάς στους οποίους συγκαταλέγονται οι κυβερνητικές πολιτικές, η νομοθεσία, οι εκπαιδευτικοί οργανισμοί, οι πολιτιστικοί σύλλογοι, κ.λπ. Στα στοιχεία που αποτελούν την πολιτισμική κληρονομιά μιας κοινωνίας αποδίδεται κάθε φορά ένα συγκεκριμένο είδος αξίας, η οποία μπορεί να είναι γνωστική, οικονομική, αισθητική ή συμβολική. Αναλυτικότερα, ένα κατάλοιπο του παρελθόντος προσλαμβάνει γνωστική αξία όταν αξιολογείται ως σημαντικό λόγω των πληροφοριών και των γνώσεων που μας προσφέρει για το παρελθόν. Τέτοιου είδους πολιτισμικά κατάλοιπα μπορεί να έχουν και ευτελή μορφή, όπως είναι π.χ. σπόροι, οστά ή ακόμη και απορρίμματα, τα οποία όμως μπορούν να μας δώσουν πληροφορίες για τις κοινωνίες του παρελθόντος. Άλλα πολιτισμικά στοιχεία μπορεί να θεωρούνται σημαντικά και να διατηρούνται για την αισθητική αξία που τους προσδίδεται, είτε αυτή αφορά τον καιρό της δημιουργίας τους είτε τα αισθητικά πρότυπα της εποχής στην οποία γίνεται η [39] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr αξιολόγησή τους, όπως είναι για παράδειγμα τα έργα τέχνης, η ζωγραφική ή η γλυπτική μιας περιόδου, κ.λπ. Σε άλλα στοιχεία του παρελθόντος μπορεί να αποδίδεται οικονομική αξία, δηλαδή η σημασία τους να αποτιμάται στη βάση οικονομικών στοιχείων. Σε κάποιες χώρες όπως η Ελλάδα τα μνημεία προσλαμβάνουν έναν σημαντικό οικονομικό ρόλο. Σε κάποια κατάλοιπα του παρελθόντος μπορεί να αποδίδεται συμβολική αξία εξαιτίας του ρόλου που μπορεί να διαδραματίζουν ως σύμβολα του παρελθόντος, σύμβολα που συνδέουν το παρελθόν με το παρόν μιας κοινωνίας. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο συμβολικός χαρακτήρας κάποιων στοιχείων του παρελθόντος μπορεί να επιδέχεται τροποποιήσεις ως προς το περιεχόμενο του αφού συχνά συναρτάται με πολιτικούς ή ιδεολογικούς παράγοντες που τροποποιούνται στο πέρασμα του χρόνου. Η ιδεολογική χρήση του παρελθόντος που παρατηρείται μετά το τέλος τη αποικιοκρατίας απετέλεσε βασικό στοιχείο του εθνικού κράτους, ενισχύοντας και διαμορφώνοντας την εθνική συνείδηση μέσα από: ➢ Τη χρήση μνημείων και καταλοίπων του παρελθόντος ως συμβόλων που ενίσχυαν την ταυτότητα και τις πολιτιστικές βάσεις του έθνους ➢ Τις εκπαιδευτικές πολιτικές ➢ Τη δημιουργία μιας εθνικής ιστορίας που έδινε έμφαση στη γραμμική οπτική της ιστορίας του έθνους. Ο συμβολικός ρόλος του παρελθόντος στη δημιουργία εθνικής συνείδησης και ταυτότητας υπήρξε καθοριστικός στην περίπτωση της Ελλάδας μετά την απελευθέρωση από τον οθωμανικό ζυγό. Η κλασική εποχή απετέλεσε βασικό συμβολικό στοιχείο της εθνικής ταυτότητας του νεοελληνικού κράτους και ταυτόχρονα έδωσε ώθησε στην ανάπτυξη επιστημών, όπως ήταν η λαογραφία και η ιστοριογραφία.
[40] H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr