Ερωτήσεις-απαντήσεις ΕΠΟ 31, Κεφάλαιο 4ο Τόμος Β

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Κεφάλαιο 4. Η νευτώνεια σύνθεση και η επικράτηση της πειραματικής φιλοσοφίας 4.1. O Νεύτων και οι επιμέρους επιστημονικές του ανακαλύψεις 96) Ποιες ήταν οι επιμέρους επιστημονικές ανακαλύψεις του Νεύτωνα; (σελ. 103) Οι ανακαλύψεις του Κέπλερ (νόμοι κίνησης των πλανητών) και του Γαλιλαίου (μηχανική) παρείχαν νεωτερικές λύσεις σε καίρια προβλήματα, στα οποία δεν είχε κατορθώσει να δώσει απαντήσεις η μεσαιωνική επιστήμη. Ωστόσο, από μόνες τους δεν αποτελούσαν μια ενοποιημένη θεωρία για τη δομή και τη λειτουργία του σύμπαντος. Μια τέτοια θεωρία έμελλε να διαμορφώσει ο Ισαάκ Νεύτων (Isaac Newton, 1642-1727), ο μεγαλύτερος ίσως επιστημονικός νους όλων των εποχών. Στον Νεύτωνα οφείλεται η ίδια η αυτοσυνειδησία της νεωτερικότητας, με τρόπο που να δικαιολογεί την άποψη ότι ολόκληρος ο πολιτισμός του 18ου και 19ου αιώνα επηρεάστηκε από τις ιδέες του. Αν η πειραματική μέθοδος και το μηχανιστικό κοσμοείδωλο επέδρασαν σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής, αυτό οφείλεται στο επιστημονικό κύρος Νεύτωνα. Η επιστήμη αναδείχθηκε σε υποδειγματική ανθρώπινη δραστηριότητα χάρη στη νευτώνεια σύνθεση. Η επικρατούσα άποψη από την εποχή του και μετά ήταν ότι η αλήθεια για τα φυσικά και για τα κοινωνικά φαινόμενα προκύπτει από την παρατήρηση και από τον πειραματικό έλεγχο των θεωριών. Η παραδοχή αυτή έδωσε τη χαριστική βολή στο προηγούμενο ιδεολογικό και πολιτιστικό οικοδόμημα, που είχε ήδη αρχίσει να κλονίζεται από την εποχή της Αναγέννησης. Με την υιοθέτηση του νέου επιστημολογικού προτύπου από τη νεωτερικότητα κλείνει μία ολόκληρη περίοδος στην ιστορία του πολιτισμού. Όταν ο Αύγουστος Κοντ (August Comte, 1798-1857), πατέρας του θετικισμού, υποστήριζε ότι είχε παρέλθει η εποχή της μεταφυσικής και είχε επέλθει η θετική εποχή, εκείνη της επιστημονικής μελέτης των φαινομένων, είχε υπ’ όψιν του το έργο του Νεύτωνα. Αλλά και οι επιμέρους ανακαλύψεις του Νεύτωνα άνοιγαν νέα πεδία θεωρητικής γνώσης. Οι σημαντικότερες από αυτές είναι οι εξής: α΄. Οι έρευνές του για τη σύσταση και τη φύση του φωτός. Ο Νεύτων ανακάλυψε ότι το λευκό ορατό φως αποτελεί σύνθεση όλων των άλλων χρωμάτων. Όταν μια ακτίνα H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr λευκού φωτός διαθλάται μέσα από ένα γυάλινο πρίσμα, αναλύεται σε ένα φάσμα χρωμάτων που έχει στα δύο άκρα του το ερυθρό και το ιώδες. Επίσης, διατύπωσε πρώτος μια σωματιδιακή θεωρία για το φως, υποστηρίζοντας ότι αποτελείται από σωμάτια (σήμερα λέγονται φωτόνια). Η θεωρία αυτή ήλθε σε αντίθεση με την κυματική θεωρία του Κρίστιαν Χόυχενς. Οι δύο αυτές θεωρίες αποτέλεσαν τη βάση της επιστημονικής έρευνας σε ολόκληρο τον 19ο αιώνα. β΄. Το 1672, ως αποτέλεσμα των ερευνών του στην οπτική, ο Νεύτων εφηύρε το ανακλαστικό ή κατοπτρικό τηλεσκόπιο, με το οποίο έγινε εφικτή η καλύτερη παρατήρηση των ουράνιων σωμάτων. γ΄. Κρίσιμης σημασίας ήταν και οι μαθηματικές ανακαλύψεις του. Όντας καθηγητής μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο του Κέημπριτζ, ο Νεύτων ανακάλυψε τον νέο μαθηματικό λογισμό που είναι σήμερα γνωστός ως διαφορικός λογισμός (differential calculus). Επειδή ο διαφορικός λογισμός είχε ανακαλυφθεί ανεξάρτητα την ίδια περίπου περίοδο από τον Λάιμπνιτς, οι δύο επιστήμονες ενεπλάκησαν σε πολυετή έριδα γύρω από την πατρότητά του.

4.2. Η κοσμοϊστορική σύνθεση των Principia mathematica 97) Γιατί η συγγραφή των Principia mathematica του Νεύτωνα ήταν κοσμοϊστορικής σημασίας; (σελ. 105) Το αποκορύφωμα του επιστημονικού έργου του Νεύτωνα στάθηκε η συγγραφή του βιβλίου Philosophiae naturalis principia mathematica (Μαθηματικές αρχές της φυσικής φιλοσοφίας, 1687). Στο έργο αυτό: (α΄) περιέχονται οι γενικές αρχές λειτουργίας μιας κοσμολογίας, η οποία αποτελεί το θεωρητικό θεμέλιο για τη σύλληψη του σύμπαντος ως ενιαίου όλου που λειτουργεί βάσει καθολικών και αναγκαίων νόμων· (β΄) περιγράφονται οι βασικοί κανόνες της πειραματικής μεθόδου· (γ΄) τέλος, διατυπώνεται ένα ιδιάζον μεταφυσικό επιστέγασμα για τα προηγούμενα, σύμφωνα με το οποίο το Υπέρτατο Ον είναι ο Δημιουργός της τέλειας μηχανικής δομής των φυσικών όντων. Αυτή η μεταφυσική παραδοχή αποτέλεσε το θεμέλιο της νέας θρησκευτικής ευσέβειας, της λεγόμενης «φυσικής θρησκείας» (natural religion), H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr που σε ολόκληρη την εποχή του Διαφωτισμού επικράτησε ως ντεϊσμός (deism) και αντιλαμβάνεται τον Θεό ως Ύψιστο Μαθηματικό και Αρχιτέκτονα. Η κοσμολογία των Principia συνοψίζεται στα τρία «αξιώματα ή νόμους της κίνησης», που είναι οι εξής: α΄. Ο νόμος της αδράνειας: Κάθε σώμα παραμένει ακίνητο ή κινείται ευθύγραμμα με ομοιόμορφη κίνηση, εκτός αν η επενέργεια άλλων δυνάμεων το υποχρεώσει να μεταβάλει κατάσταση. β΄. Κάθε αλλαγή στην κίνηση ενός σώματος είναι ευθέως ανάλογη της δύναμης που την προκαλεί και συμβαίνει στην κατεύθυνση της ευθείας επί της οποίας ασκείται αυτή η δύναμη. γ΄. Σε κάθε δράση αντιτίθεται μια αντίδραση ίσου μεγέθους. Η πιο γενική δύναμη που δρα μέσα στο σύμπαν είναι εκείνη της βαρύτητας, στην οποία οφείλεται η δομή και η δυναμική του ηλιακού μας συστήματος. Η δύναμη αυτή (F) είναι ανάλογη με το γινόμενο της μάζας των ελκόμενων σωμάτων (m1, m2) και αντιστρόφως ανάλογη του τετραγώνου της μεταξύ τους απόστασης (d2), πολλαπλασιαζόμενη επί την παγκόσμια σταθερά της βαρύτητας G [F = G x (m1 x m2 / d2)]. Οι δράσεις αυτές λαμβάνουν χώρα εντός ενός «απόλυτου» χρόνου και χώρου. Το καινοτόμο χαρακτηριστικό αυτής της θεωρίας ήταν η εξ αποστάσεως έλξη των σωμάτων. Κάθε σώμα διαθέτει ένα βαρυτικό πεδίο, το οποίο έλκει κάθε άλλο σώμα που θα κινηθεί στην επικράτειά του, χωρίς να είναι υποχρεωτικό να έλθουν σε επαφή. Το κενό εντός του οποίου κινούνται τα σώματα δεν εμποδίζει την επενέργεια των βαρυτικών δυνάμεων. Η υπόθεση αυτή συνάντησε αρχικά τη δυσπιστία των επιστημόνων, επειδή θεωρήθηκε ότι εισάγει μια απόκρυφη, «μαγική» δύναμη στη λειτουργία του φυσικού κόσμου. Πολλοί από αυτούς τάχθηκαν υπέρ του καρτεσιανού κοσμολογικού συστήματος, το οποίο προέβλεπε την έλξη μέσω επαφής. Όμως, τα πειραματικά δεδομένα που συσσωρεύθηκαν με την πάροδο του χρόνου επιβεβαίωσαν τη νευτώνεια θεωρία. Η νευτώνεια κοσμολογική σύνθεση αναπαριστά για πρώτη φορά το σύνολο των φυσικών φαινομένων στην ενιαία αλληλεπίδραση και διαπλοκή τους. Ένα σύνολο νόμων με γενικό χαρακτήρα βρίσκουν πειραματική θεμελίωση και μαθηματική διατύπωση, διέποντας ολόκληρο το σύμπαν και προκαλώντας ποικίλα φυσικά φαινόμενα που εκ πρώτης όψεως φαίνονται ασύνδετα. Τέτοια φαινόμενα είναι η H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr κατακόρυφη πτώση των σωμάτων (λέγεται ότι η πτώση ενός μήλου έδωσε την ιδέα της βαρύτητας στον Νεύτωνα), οι τροχιές των πλανητών και των κομητών, καθώς και η παλίρροια, που οφείλεται κυρίως στην ελκτική δύναμη της Σελήνης επί της Γης. Οι νόμοι του Κέπλερ και η θεωρία περί κίνησης του Γαλιλαίου κατανοούνται εφεξής ως υποπεριπτώσεις μιας γενικής νομοτέλειας με ποικίλες επιμέρους εκφάνσεις. Η ακριβής μέτρηση των συναφών μεγεθών και η συλλογή επαρκούς αριθμού σχετικών παρατηρήσεων επιτρέπει πλέον τη συναγωγή ασφαλών συμπερασμάτων και προβλέψεων για τις κινήσεις τόσο των γήινων όσο και των ουράνιων σωμάτων. Μια πρώτη συνταρακτική εφαρμογή της νευτώνειας κοσμολογίας ήταν η ανακάλυψη του αστρονόμου Χάλλεϋ ότι η εμφάνιση μιας σειράς κομητών που είχε ως τότε καταγραφεί δεν ήταν παρά η εμφάνιση ενός και του αυτού κομήτη (που έκτοτε φέρει το νομά του) σύμφωνα με μια περίοδο 72 ετών. Το 1705 ο Χάλλεϋ προέβλεψε ότι ο κομήτης θα επανεμφανιζόταν το 1758 και η επιβεβαίωση της πρόβλεψής του επικύρωσε τη νευτώνεια κοσμολογία. Η δυνατότητα ασφαλών προβλέψεων ανάγει την πειραματική επιστήμη σε αποκλειστικό κύριο και διαχειριστή της κοσμολογικής αλήθειας. Η επιστήμη καθίσταται το κατεξοχήν μέσο για τον έλεγχο των φυσικών φαινομένων και την άσκηση της ανθρώπινης εξουσίας επί της φύσης, σύμφωνα με το βακώνειο αίτημα. Ο άνθρωπος, μη έχοντας πλέον ανάγκη τη συνδρομή της θείας δύναμης, είναι σε θέση να στηριχθεί αποκλειστικά στις δικές του δυνάμεις, υποτάσσοντας τη φύση σε έναν σχεδιασμό από τον οποίο η κοινωνία μπορεί να αποκομίζει υλικά οφέλη. Το σύμπαν του Νεύτωνα είναι μια μηχανή τεράστιου μεγέθους που λειτουργεί σύμφωνα με ορισμένους απλούς νόμους. Οι νόμοι αυτοί, που αποτελούν πλέον κοινό ανθρώπινο κτήμα, περιγράφων τα πρωταρχικά φυσικά αίτια των φυσικών φαινομένων, ενώ η ύπαρξη της αιτίας εγγυάται την ύπαρξη του αποτελέσματος που προβλέπεται από τη θεωρία. Η δράση της ίδιας αιτίας σε διαφορετικούς τόπους και χρόνους επιτρέπει τη διαπίστωση του ίδιου αποτελέσματος: τα ίδια φυσικά αποτελέσματα έχουν τις ίδιες αιτίες, όπως διαπίστωνε ο Νεύτωνας. Η προβλεψιμότητα των φυσικών φαινομένων εντός του νευτώνειου εξηγητικού σχήματος

έδωσε

αποφασιστική ώθηση στην αιτιοκρατία

ή ντετερμινισμό

(determinism), που από την εποχή του Διαφωτισμού επικράτησε στην ερμηνεία των φυσικών και κοινωνικών φαινομένων.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr

4.3. Η επιστημονική μέθοδος κατά τον Νεύτωνα 98) Πώς εκφράστηκε στην αγγλοσαξονική εκδοχή του το νέο επιστημολογικό ιδεώδες και πως διατυπώθηκε στη γενικότητά του από τον Νεύτωνα; (σελ. 108) Ο Νεύτων, εταίρος της Βασιλικής Εταιρείας του Λονδίνου, παρουσίασε στα μέλη της τις ανακαλύψεις του· κατηγορήθηκε μάλιστα από ένα άλλο εξέχον μέλος της, τον σημαντικό πειραματικό επιστήμονα Ρόμπερτ Χουκ, ότι είχε υπεξαιρέσει τις δικές του ανακαλύψεις περί ουράνιας μηχανικής. Η Βασιλική Εταιρεία ιδρύθηκε για να πραγματώσει το επαγωγικό και εμπειρικό επιστημολογικό ιδεώδες του Bacon. Σε αυτήν επικράτησε εξαρχής η πειραματική μέθοδος στην έρευνα των φυσικών φαινομένων, που σήμαινε την υπαγωγή της θεωρίας στην εμπειρία, και όχι η επεξεργασία μιας μεταφυσικής οντολογίας που θα επιστέγαζε τα πορίσματα της έρευνας. Από τους επιστήμονες της Εταιρείας, λ.χ. από τον Μπόυλ, δεν έλειπαν οι μεταφυσικές αναζητήσεις γύρω από τη βαθιά δομή των φυσικών όντων ούτε οι θεολογικοί προβληματισμοί που επιδίωκαν τη σύνδεση των επιστημονικών ανακαλύψεων με τη διάνοια του Δημιουργού. Αυτό ήταν αναμενόμενο, καθώς η Αγγλία της εποχής εκείνης έβγαινε από έναν εμφύλιο πόλεμο που είχε πυροδοτηθεί από ομολογιακές έριδες. Εντούτοις, η μεθοδολογική τάση που ακολουθήθηκε ήταν αυτή της χρήσης των μεταφυσικών διαλογισμών ως αφετηρίας ευρετικών υποθέσεων και όχι ως ακλόνητου θεμελίου της θεωρητικής αλήθειας. Με την έννοια αυτή, η «φυσική φιλοσοφία» (ο Νεύτων αυτοπροσδιοριζόταν ως φυσικός φιλόσοφος) εντάχθηκε στο πλαίσιο της ανακάλυψης, όχι στο πλαίσιο της απόδειξης των θεωριών. Το μεταφυσικό πρότυπο (π.χ. το μηχανιστικό κοσμοείδωλο ή ο ατομισμός) μπορεί πλέον να θεωρηθεί ως πλαίσιο διαμόρφωσης αποτελεσματικών εικασιών, με στόχο τη διεξαγωγή πειραμάτων που θα ελέγξουν την ορθότητά του και την εξήγηση των εμπειρικών φαινομένων. Το ίδιο το πρότυπο παύει να είναι απόλυτο κριτήριο της αλήθειας. Η αντίληψη αυτή διαφέρει από την αντίστοιχη αντίληψη που διαμορφώθηκε στην ηπειρωτική Ευρώπη υπό την επιρροή του Descartes. Η αγγλοσαξονική εκδοχή θέλει τον μαθηματικό λογισμό οργανωτικό μέσο των πειραματικών ευρημάτων, όχι φορέα της αλήθειας για τη συγκρότηση της πραγματικότητας.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Η αντίληψη αυτή εκφράζεται με σαφήνεια στο έργο του Νεύτωνα. Με αυτό φθάνει στην ωριμότητά της μια επιστημολογική θεώρηση, που έμελλε αργότερα να ονομαστεί θετικιστική. Σύμφωνα με αυτήν, έργο της επιστήμης είναι η πραγματοποίηση προβλέψεων για τα εμπειρικά φαινόμενα με βάση την αποτελεσματική ερμηνεία τους. Ο Νεύτων αντιτίθεται στον μέχρι τότε κυρίαρχο τύπο «υποθετικής επιστήμης», η οποία θεωρούσε δεδομένες τις εκ των προτέρων υποθέσεις για τη δομή της ύλης και του κόσμου. Σε αυτόν τον τύπο επιστήμης ανήκε ο ατομισμός (λ.χ. του Γκασσαντί ή του Μπόυλ), το καρτεσιανό μηχανιστικό πρότυπο και η εναλλακτική πρόταση του Λάιμπνιτς.

99) Πώς αντιλαμβανόταν ο Νεύτων τη σωματιδιακή θεωρία; Ποιες ήταν οι συνέπειές της συνολικά για τη νευτώνεια σύνθεση; (σελ. 108) Ο Νεύτων αντιλαμβανόταν τη σωματιδιακή θεωρία με διαφορετικό τρόπο από τον παραδοσιακό ατομισμό (λ.χ. του Γκασσαντί ή του Μπόυλ). Δεν θεωρεί δηλαδή τον ατομισμό οντολογική παραδοχή, αλλά επαγωγικό συμπέρασμα που προκύπτει από την εμπειρική παρατήρηση των φυσικών σωμάτων. Ορίζει ως βασικό χαρακτηριστικό των στοιχειωδών μερών της ύλης το αδιαπέραστό τους (impenetrability), επειδή αυτό βοηθεί στην παρατήρηση της συμπεριφοράς των φυσικών σωμάτων. Επικαλείται την καθολικότητα της εμπειρικής παρατήρησης για να υποστηρίξει ότι η σκληρότητα είναι πάγια ιδιότητα των υλικών σωμάτων και υποστηρίζει ότι αποτελούνται από αδιαπέραστα σωμάτια, στις ελκτικές δυνάμεις των οποίων οφείλονται οι χημικές αντιδράσεις. Επίσης, απορρίπτει την αρχαία, ποιοτική θεωρία περί ατόμων (Του Δημοκρίτου). Έτσι, η σωματιδιακή θεωρία είναι προϊόν εμπειρικής παρατήρησης και πειραματικών επιβεβαιώσεων και όχι θεωρητικό αξίωμα. Ο Νεύτων συνδέει τη σωματιδιακή θεωρία του με τη βαρύτητα, επιχειρώντας να διαχωρίσει τη δική του πειραματική φυσική φιλοσοφία από κάθε άλλη, μεταφυσική. Αποδίδει στα στοιχειώδη σωματίδια αδρανειακή κίνηση και τη δράση της βαρύτητας και άλλων δυνάμεων, υποστηρίζοντας ότι οι δυνάμεις αυτές δεν είναι απόκρυφες αλλά γενικοί φυσικοί νόμοι. Οι δυνάμεις αυτές αποκαλύπτονται μέσα στα φαινόμενα, αλλά οι πρωταρχικές αιτίες τους παραμένουν άγνωστες.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Με τον τρόπο αυτό Ο Νεύτων μπορεί να ισχυριστεί τόσο ότι η βαρύτητα είναι γενικός νόμος της φύσης όσο και ότι δεν γνωρίζει την πρώτη αιτία της. Ο επιστήμονας γνωρίζει τον τρόπο λειτουργίας των πραγμάτων, όχι τη βαθύτερη μεταφυσική αναγκαιότητά της. Η βαρύτητα αποτελεί καθολική εμπειρική κανονικότητα, όχι αναγκαίο οντολογικό χαρακτηριστικό των φυσικών σωμάτων. Έργο του επιστήμονα δεν είναι η οντολογική θεμελίωση των εμπειρικών παρατηρήσεων. Η πειραματική φιλοσοφία υπηρετεί αποκλειστικά την εμπειρική εξήγηση των φυσικών φαινομένων. Η εγκυρότητά της οφείλεται στο ευρύ παρατηρησιακό υπόβαθρό της, στην πειραματική επιβεβαίωσή της και στις αληθείς προβλέψεις που απορρέουν από αυτήν. Αν οι παρατηρήσεις του επιστήμονα στηρίζονται σε «εκτεταμένη εμπειρία», έχει το δικαίωμα να πιστεύει ότι οι προβλέψεις του θα επιβεβαιώσουν στον ύψιστο βαθμό πιθανότητας το ως τώρα παρατηρημένο. Μόνο τότε έχουν απρόσβλητο κύρος οι θεωρητικές υποθέσεις του. Η πειραματική μέθοδος του επιτρέπει να υπερβεί τα όρια της εμπειρίας και να υποστηρίξει (εφόσον δεν υπάρχουν πειραματικές εξαιρέσεις) ότι οι παρατηρημένες ιδιότητες των σωμάτων είναι χαρακτηριστικές και καθολικές για αυτά. Ο Νεύτων εξακολουθεί να αυτοπροσδιορίζεται ως φυσικός φιλόσοφος, με την έννοια ότι φιλοσοφία είναι η αναζήτηση μιας γενικής νομοτέλειας. Έτσι, καταδεικνύεται η σύνδεση του νευτώνειου εγχειρήματος με το βακώνειο επαγωγικό ιδεώδες, αλλά και υπέρβαση του δευτέρου από το πρώτο: αυτό που συνέλαβε ο Bacon θεωρητικά αλλά δεν μπόρεσε να φέρει πρακτικά σε πέρας, το πείραμα, το πραγματοποίησε μεγαλοφυώς ο Νεύτων.

100) Ποια κριτική ασκεί ο Νεύτων στον καρτεσιανισμό; (σελ. 111) Κύριος στόχος της νευτώνειας κοσμολογικής σύνθεσης, τόσο στο πεδίο της θεωρίας όσο και σε αυτό της μεθόδου, είναι ο καρτεσιανισμός. Στην καρτεσιανή κοσμολογία, κυρίαρχη την εποχή εκείνη, θεμελιώδης ήταν η θεωρία των κοσμικών δινών. Επειδή αυτή η θεωρία δεν είχε επαρκές εμπειρικό υπόβαθρο, η εξηγητική εμβέλειά της ήταν περιορισμένη. Το ουσιαστικό πρόβλημά της, όμως, ήταν η καρτεσιανή μεθοδολογική αντίληψη περί ανάλυσης και σύνθεσης, η οποία έδινε προβάδισμα στη νοητική σύλληψη (ενόραση) έναντι της εμπειρικής θεμελίωσης.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Ο Νεύτων αντιλαμβάνεται την ανάλυση και τη σύνθεση με εντελώς διαφορετικό τρόπο. Στην Οπτική περιγράφει την ανάλυση ως επαγωγική άνοδο από τα επιμέρους παρατηρησιακά δεδομένα, που επικυρώνονται μέσω της πειραματικής διαδικασίας, στις αιτίες και στους γενικούς νόμους που διέπουν τα φυσικά φαινόμενα – εφόσον δεν απαγορεύουν κάτι τέτοιο εξαιρέσεις που διαπιστώνονται με πειραματικό πάλι τρόπο. Η σύνθεση είναι η εφαρμογή αυτών των γενικών νόμων για την εξήγηση των μεμονωμένων φαινομένων, η οποία επιδέχεται εκ νέου πειραματική απόδειξη. Έτσι, στον Καρτέσιο το πρότυπο της ανάλυσης είναι αυτό της μαθηματικής νόησης που αναλύει ένα πρόβλημα στις απλές έννοιες που το απαρτίζουν. Σύνθεση είναι η λογική παραγωγή που συνάγει δευτερογενή θεωρήματα από τα μαθηματικά αξιώματα. Αντίθετα, για τον Νεύτωνα ανάλυση είναι η επαγωγική γενίκευση που προκύπτει από παρατηρήσεις και οδηγεί στην ταυτοποίηση των κανονικοτήτων της εμπειρίας, ενώ σύνθεση είναι η υπαγωγή ενός διαρκώς μεγαλύτερου αριθμού παρατηρησιακών δεδομένων στην εξηγητική ισχύ των επαγωγικών γενικεύσεων. Πρόκειται για μια δραστική μεταβολή οπτικής γωνίας, που κωδικοποιείται στα κεφάλαια περί μεθόδου των Principia mathematica. Σε αυτά, οι «κανόνες λογισμού στη

φιλοσοφία»

(rules

of

reasoning

in

philosophy)

επιβεβαιώνουν

την

πρωτοκαθεδρία της εμπειρικής παρατήρησης, της πεποίθησης ότι η επιστημονική θεωρία οικοδομείται από τα κάτω, όχι από τα πάνω. Ο Κανόνας IV επιβεβαιώνει ότι η μόνη αποδεκτή αμφισβήτηση σε μια επαγωγική γενίκευση είναι αυτή που προέρχεται από μια πειραματική εξαίρεση. Η προνοητικότητα αυτού του τύπου υπηρετεί τη διαφυγή από τον κίνδυνο διατύπωσης εικασιών περί οντολογικής αναγκαιότητας των πραγμάτων που θα εκπορευόταν από έναν ενορατισμό καρτεσιανού τύπου. Ο Νεύτων τις ονομάζει «υποθέσεις» και καταλήγει με την παροιμιώδη ρήση: «Hypotheses non fingo» («υποθέσεις δεν κατασκευάζω»). Αποκλειστικό έργο του επιστήμονα είναι η περιγραφή των αιτιωδών συναφειών που συνδέουν τα εμπειρικά φαινόμενα, δίχως την επεξεργασία μιας μεταφυσικής που θα ασχολούνταν με τη βαθύτερη φύση αυτών των σχέσεων ή με την αναγκαιότητα ύπαρξης καθορισμένων αιτιών και όχι άλλων. Έτσι, ο όρος «υπόθεση» στη σκέψη του Νεύτωνα συνδέεται με τη μεταφυσική, ατομική ή μηχανιστική, που θέλησε τον 17ο αιώνα να θεμελιώσει την επιστήμη σε ενοράσεις δίχως επαρκές εμπειρικό H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr υπόβαθρο. Αυτές τις «νοητικές προδιαθέσεις» (anticipations of mind, στην ορολογία του Bacon), τις μάλλον αβάσιμες μεταφυσικές υποθέσεις που κατασκευάζει η θεωρητική φαντασία απέναντι στην εμπειρία, θέλησε ο Νεύτων να καταργήσει από την επιστημολογία του. Ωστόσο, ο Νεύτων δεν απορρίπτει τις υποθέσεις με τη στενά τεχνική τους έννοια, αυτήν που ενέχεται και στη σύγχρονη επιστήμη. Αντίθετα, αυτές αποτελούν συστατικό στοιχείο της επιστημολογίας του, με την έννοια ότι πρόκειται για εξηγητικές παραδοχές που προκύπτουν από την εμπειρία. Όμως, οι παραδοχές αυτές τελούν πάντοτε υπό αίρεση, αφού μια νέα παρατήρηση είναι δυνατό να άρει τον γενικευτικό χαρακτήρα τους (τέτοια είναι, λ.χ., η σωματιδιακή υπόθεση για την εξήγηση της θερμοδυναμικής συμπεριφοράς των αερίων). Επειδή μια επαγωγική γενίκευση υπερβαίνει πάντοτε την εμπειρική θεμελίωσή της, ο Νεύτων επιμένει ότι τέτοιες «φανερές αρχές» (manifest principles) είναι αληθείς ή «σχεδόν αληθείς». Η απόλυτη επιστημολογική βεβαιότητα που αιτείται ο Descartes είναι ανέφικτη στην επαγωγική εμπειρική επιστήμη. Όμως αυτή η επιστήμη είναι η ισχυρότερη δυνατή. Οι ιδέες αυτές θα ενσωματωθούν αργότερα στην επιστημολογία του εμπειρισμού, όπως την ανέπτυξαν οι Λοκ και Χιουμ.

4.4. Νεύτων και Θεός 101) Ποια ήταν η αντίληψη του Νεύτωνα για τον Θεό-Δημιουργό; (σελ. 114) Τα Principia mathematica κινούνται σε σαφώς αντιμεταφυσική κατεύθυνση· καταλήγουν όμως σε ένα νοητικό πείραμα, την εικασία για την ύπαρξη ενός Ανώτατου Όντος που διευθετεί σε αρμονία την τυχαιότητα των φυσικών φαινομένων, το οποίο μας επαναφέρει στην περιοχή της μεταφυσικής. Οι θεολογικοί προβληματισμοί του Νεύτωνα έχουν σχέση με την έφεσή του προς την αλχημεία, που τον χαρακτήριζε μέχρι το τέλος της ζωής του. Η εμπειρική επιστήμη διαπιστώνει μια αυστηρή μαθηματική νομοτέλεια, που είναι εύλογο να εικάσει κανείς ότι πηγάζει από έναν υπέρτατο μαθηματικό νου. Σύμφωνα με τον Νεύτωνα, είναι ανεπίτρεπτο να υποτεθεί ότι αυτή η τέλεια διευθέτηση του σύμπαντος θα μπορούσε να εκπορευθεί από μια «τυφλή μεταφυσική αναγκαιότητα» (blind metaphysical necessity),, από μια αυτόματη συναρμογή. Κι αυτό, γιατί οι H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr τυχαίες κινήσεις της νεκρής της νεκρής ύλης ουδέποτε θα μπορούσαν να τη δικαιολογήσουν. Στα Principia αναφέρει ότι ένας Θεός δίχως βούληση και σκοπούς θα ήταν μόνο «Μοίρα και Φύση» και συνάγει την αναγκαιότητα ύπαρξης του Θεού από την αρμονία των παρατηρησιακών δεδομένων και τη μαθηματική τάξη τους. Επειδή συνάγει την ύπαρξη του Θεού από τη νομοτέλεια που διαπιστώνεται στον φυσικό κόσμο, δηλαδή από τα αποτελέσματα της δημιουργικής επενέργειάς Του, ο Νεύτων δεν θεολογεί με τον παραδοσιακό τρόπο. Δεν κατασκευάζει μιαν a priori εικόνα-γνώση του Θεού, γιατί ο ανθρώπινος νους δεν έχει πρόσβαση στο καθαυτό είναι της θείας ουσίας, ώστε να παραγάγει κατόπιν τα γνωρίσματα της τάξης των αισθητών από αυτήν. Η αντίληψή μας για τον Θεό είναι μόνο κατ’ αναλογία και η ίδια δεν αποτελεί συστατικό της επιστημονικής μεθοδολογίας. Το επιχείρημα υπέρ της ύπαρξης το Θεού «εκ του σχεδιασμού των πάντων» (argument from design) που μεταχειρίζεται ο Νεύτων δεν υπαγορεύει ούτε προαποφασίζει τα χαρακτηριστικά της φυσικής τάξης των πραγμάτων. Συνιστά όμως μιαν ανάταση του επιστημονικού νου, που στοχάζεται για τον Θεό εκκινώντας από τη μαθητική τάξη και υπερβαίνοντας τα φαινόμενα της εμπειρίας. Αυτή η αντίληψη για τον Θεό αφενός διακρίνεται ριζικά από κάθε αντίστοιχη μεσαιωνική, και αφετέρου αποκλείει εξ υπαρχής κάθε σύγκρουση μεταξύ πίστης και επιστήμης, καθώς οικοδομείται ακριβώς επάνω στην πειραματική επιστήμη. Ο Θεός γίνεται η πηγή των αληθειών που καταγράφει ο επιστήμονας. Πρόκειται για μια «φυσική θρησκεία», που βρίσκεται σε αντιστοιχία με τη «φυσική φιλοσοφία» και έμελλε να αποτελέσει την κυρίαρχη θρησκεία του Διαφωτισμού ως ντεϊσμός (deism). Συνιστά στην ουσία της έναν ιδεολογικό συμβιβασμό, στον οποίο θα ασκήσει αργότερα έντονη κριτική ο Χιουμ και τον οποίο θα επιχειρήσει να ανατρέψει εκ βάθρων ο Δαρβίνος τον 19ο αιώνα.

Κεφάλαιο 5. Η θεωρία της επιστήμης μετά τον Νεύτωνα 5.1. Η εμπειρική καταγωγή των εννοιών και ο έμμεσος ή μετριοπαθής ρεαλισμός της γνωσιολογίας του Locke

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr 102) Σε τι συνίσταται ο κριτικός ή μετριοπαθής ρεαλισμός του Λοκ; Πώς συνδέεται με τη θεωρία των ιδεών του; (σελ. 122) Τα πάγια χαρακτηριστικά του εμπειρισμού ως μεγάλου επιστημολογικού ρεύματος διαμορφώθηκαν κυρίως στον 18ο αιώνα. Στο πλαίσιό του διερευνήθηκαν το ζήτημα των ορίων της ανθρώπινης γνώσης (γνωσιολογικός ρεαλισμός), η αντικειμενικότητα των εννοιών και η αιτιότητα. Ο εμπειρισμός είναι μια γνωσιολογική θεώρηση που επεξεργάζεται συστηματικά τις επιστημονικές μεθόδους μέσω των οποίων εξάγεται η γνώση από τις αισθητηριακές παρατηρήσεις, συνεχίζοντας το εγχείρημα του Bacon. Στην ώριμη εκδοχή του τροποποίησε πολλές από τις αφελείς, απλοϊκές παραδοχές που χαρακτήρισαν τον πρώιμο εμπειρισμό. Ο στοχαστής που διαμόρφωσε τον εμπειρισμό σε συστηματική επιστημολογία ήταν ο Τζων Λοκ (John Locke, 1632-1704). Αφετηρία της σκέψης του είναι η ιδέα ότι τα όρια της ανθρώπινης γνώσης συμπίπτουν με τα όρια της εμπειρίας. Ό,τι υπερβαίνει την εμπειρία ή δεν συνδέεται με αυτήν δεν είναι γνώσιμο. Κατά τη γέννησή του ο ανθρώπινος νους είναι μια άγραφη δέλτος (tabula rasa) και χωρίς την εισροή πληροφοριών μέσω των αισθητηρίων θα παρέμενε τέτοια. Αντίθετα με όσα υποστήριζε ο Descartes, δεν υπάρχουν έμφυτες ιδέες. Επίσης, ο νους δεν είναι αποκομμένος από το σώμα, αλλά η λειτουργία του έγκειται στην επεξεργασία των αισθητηριακών δεδομένων. Οι αισθήσεις μάς ενσωματώνουν στο φυσικό περιβάλλον και μας συντονίζουν με τον ρυθμό του. Με τον τρόπο αυτό αίρεται το πανσοφικό ιδεώδες του ορθολογισμού: οι γνώσεις μας είναι αποσπασματικές, ελλιπείς και περιορισμένες. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι πρέπει να υποβαθμίσουμε την αξία των εμπειρικών καταβολών τους αναβιώνοντας τον μεσαιωνικό δυϊσμό σώματος και ψυχής. Οι διανοητικές ικανότητες του ανθρώπου, αν και ατελείς, του παρέχουν τη δυνατότητα να αντεπεξέλθει στις δυσκολίες και στις προκλήσεις της καθημερινής, πρακτικής ζωής εξασφαλίζοντας την επιβίωση και την πρόοδό του. Η αξία της επιστήμης έγκειται ακριβώς στην αποτελεσματικότητά της ως προς την οργάνωση του ανθρώπινου βίου με στόχο τη βιοτική άνεση και την πολιτισμική πρόοδο. Η θέσπιση ενός εξωτερικού τεκμηρίου βεβαιότητας, όπως του καρτεσιανού, δεν είναι αναγκαία, γιατί στην περίπτωση αυτή θα πρέπει να δεχθούμε ότι δεν υπάρχει γνώση.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Η ανθρώπινη νόηση (understanding) προσεγγίζει την αλήθεια προσλαμβάνοντας και επεξεργαζόμενη τα αισθητηριακά δεδομένα. Ο τρόπος επεξεργασίας τους βασίζεται στην «αρχή του συνειρμού» (principle of association), που αποτελεί κομβική μεθοδολογική αρχή του κλασικού εμπειρισμού. Ο ανθρώπινος λόγος παράγει προτάσεις που περιγράφουν τον κόσμο διά του κατάλληλου συνδυασμού των πληροφοριών που του παρέχουν οι αισθήσεις. Τα πρωτογενή συστατικά της εμπειρικής γνώσης είναι η αισθητηριακή αντίληψη του εξωτερικού κόσμου (sensation) και του αναστοχασμού (reflection), του εσωτερικού εαυτού μας. Γνωρίζουμε ότι υπάρχουμε, επειδή παρατηρούμε τον εαυτό μας να επιθυμεί και να σκέπτεται. Η γνωσιολογία του εμπειρισμού βασίζεται στον «αντιληπτικό ατομισμό»: οι αισθήσεις δεν μας παρουσιάζουν τα όντα ως συνολικές μορφές (Gestalten), αλλά μας παρέχουν επιμέρους αισθητηριακά δεδομένα. Ο νους εκ των υστέρων συνδυάζει αυτά τα μεμονωμένα στοιχεία κατασκευάζοντας τη συνολική αντίληψή του για τα όντα. Από αυτές τις απλές ιδέες συντίθενται οι αναπαραστάσεις των αντικειμένων και περιγράφονται οι βασικές ιδιότητες που συνενώνονται για να τα αποτελέσουν. Οι βασικές ιδέες εκφράζονται με λέξεις που δεν είναι δυνατό να οριστούν με περαιτέρω περιγραφή, παρά μόνο δεικτικά: κόκκινο, λευκό, γλυκό, πικρό κ.ο.κ. ένας άνθρωπος που στερείται εκ γενετής κάποια αίσθηση ουδέποτε θα μπορέσει να αποκτήσει την πραγματική ιδέα για τα αντικείμενα που της αντιστοιχούν, με όσες λέξεις και αν επιχειρήσουμε να τα περιγράψουμε. Τα όντα της καθημερινότητας αποτελούν «σύνθετες ιδέες» (complex ideas), δηλαδή συνθέσεις συγκεκριμένων απλών ιδεών και όχι άλλων. Γνώση μιας σύνθετης ιδέας αποκτούμε όταν έχουμε αναγνωρίσει όλα τα μεμονωμένα στοιχεία που την απαρτίζουν ως φυσική ουσία και όταν την ορίσουμε με τρόπο αντίστοιχο προς το φυσικό αντικείμενο το οποίο περιγράφει. Αυτή η μέθοδος της «εμπειρικής αναγωγής» (empirical reduction) `εχει εφαρμογή σε όλες τις ιδέες που ανακαλύπτουμε νοητικά, από τις απλούστερες έως τις πιο σύνθετες και περίπλοκες. Το γνωστικό κύρος τους εξαρτάται από το εμπειρικό περιεχόμενό τους, από την άμεση ή έμμεση αναφορά τους στα δεδομένα των αισθήσεων. Ακόμη και η φαντασία δεν είναι παρά η συνένωση, με αυθαίρετο βέβαια τρόπο, στοιχείων που μας παρέχουν οι αισθήσεις.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Η εμμενής αναφορά του Λοκ σε «ιδέες μέσα στον νου» ως αντικείμενα της γνώσης έχει το νόημα ότι οι ιδέες είναι οι νοητικές αναπαραστάσεις όντων που κάποτε έχουν υποπέσει στην αντίληψή μας. Με την έννοια αυτή, ο όρος «ιδέα» αποφορτίζεται από κάθε μεταφυσικό περιεχόμενο, το οποίο ανάγεται στον πλατωνισμό και κυριαρχεί στην επιστημολογία του ορθολογισμού. Η ιδέα του Λοκ δεν ανήκει σε έναν χώρο υπέρτερης, υπεραισθητής πραγματικότητας, διακριτό από εκείνον της εμπειρίας. Αντίθετα, αποτελεί ένα λίγο-πολύ ατελές απείκασμα των φυσικών οντοτήτων και των ιδιοτήτων τους. Από αυτές τις θέσεις προκύπτει με ένταση το ζήτημα της σχέσης μεταξύ των ιδεών, που υπάρχουν στο εσωτερικό του γνωστικού υποκειμένου, και των υλικών όντων στην αντικειμενική ύπαρξή τους έξω από την ανθρώπινη νόηση: Αν ο νους ασχολείται με οντότητες που βρίσκει εντός του, πώς βεβαιώνεται ότι η γνώση που εκπορεύεται από αυτές δεν είναι απλώς μια φαντασίωση, συλλογική έστω, που δεν αντιστοιχεί στην αντικειμενική πραγματικότητα; Ο Λοκ απαντά σε αυτό το ερώτημα, που αποτελεί την ένσταση του Descartes εναντίον του γνωσιολογικού κύρους της εμπειρίας, επικαλούμενος τον διαχωρισμό πρωτογενών και δευτερογενών (primary and secondary) ιδιοτήτων των πραγμάτων. Από την ίδια διάκριση ο Descartes συνάγει την αφερεγγυότητα της εμπειρικής γνώσης· αντίθετα, ο Λοκ στηρίζει σε αυτήν ένα επιχείρημα υπέρ ενός κριτικού ή μετριοπαθούς ρεαλισμού με βάση τα αισθητηριακά δεδομένα. Η βασική ιδέα εδώ είναι ότι η εμπειρία διορθώνεται από την εμπειρία. Έτσι, δεν είναι αναγκαία η ολοσχερής απόρριψη των πληροφοριών που μεταφέρουν οι αισθήσεις για να αποκαθαρθεί το εμπειρικό περιεχόμενο του νου από τις πλάνες και τις συγχύσεις που όντως το χαρακτηρίζουν. Τα αισθητηριακά δεδομένα είναι επαρκές θεμέλιο για την επιστημονική γνώση του εξωτερικού κόσμου, επειδή οι πρωτογενείς ιδιότητες των σωμάτων αντιστοιχούν στην πραγματική υπόστασή τους περιγράφοντας ικανοποιητικά την αντικειμενική φύση τους. Η γνώση της γίνεται εφικτή διά της μέτρησης των ποσοτικών ιδιοτήτων τους (μάζας, σχήματος, ταχύτητας κ.τ.λ.). Έτσι, διαμορφώνεται μια εικόνα του φυσικού συστήματος που είναι πρακτικά και λογικά η εγγύτερη δυνατή προς την πραγματικότητα. Η εικόνα αυτή ελέγχεται από την καθημερινή επαφή των ανθρώπων με τον φυσικό τους περίγυρο και επικυρώνεται από τα θετικά αποτελέσματά της.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Άρα, ο επιστημονικός πυρήνας της γνώμης μας δεν αποτελεί φαντασίωση· οι ιδέες των όντων εντυπώνονται σχεδόν υποχρεωτικά στον νου μας διά της εστίασης των αισθητηρίων στον φυσικό κόσμο. Ακόμη και παρά τις επιθυμίες μας, οι εικόνες του αισθητού κόσμου επιβάλλονται στη νόησή μας, και αυτό συνιστά απόδειξη υπέρ της αντικειμενικότητας τόσο του φυσικού κόσμου όσο και των ιδεών που σχηματίζει ο νους μας για αυτόν. Εντός αυτού του θεωρητικού σχήματος εντάσσεται και η αιτιότητα. Ο κόσμος είναι μια αιτιακή αλληλουχία ουσιών (substances) που υπάρχουν έξω από τη συνείδηση και καθορίζουν το περιεχόμενο των ιδεών της. Η αιτιότητα είναι στοιχείο της φύσης: τα φυσικά όντα αλληλεπιδρούν με καθορισμένους τρόπους τόσο μεταξύ τους όσο και με την ανθρώπινη διάνοια, εντυπώνοντας στην τελευταία τη φυσική μορφή της αιτιότητας.

103) Σε τι συνίσταται η επιστημολογική μετριοφροσύνη του Λοκ; (σελ. 125) Ο Λοκ προβαίνει σε μια επιστημολογική παραδοχή που περιορίζει το βακώνειο αίτημα για γνώση των «θεμελιωδών μορφών» στο έσχατο βάθος τους: η επιστήμη είναι μια αυστηρά περιγραφική δραστηριότητα, δεν κάνει βαθιά οντολογία. Ενώ είναι εύλογο να υποτεθεί ότι τα φυσικά όντα διαθέτουν «δυνάμεις» (powers) που συνιστούν τις βαθύτερες αιτίες τους καθώς και την αιτία της εντύπωσής τους στην ανθρώπινη νόηση, οι δυνάμεις αυτές δεν γίνονται γνωστές καθεαυτές αλλά μόνο μέσω των επιδράσεών τους στα ανθρώπινα αισθητήρια. Δεν υπάρχει τρόπος να περάσει η ανθρώπινη νόηση πίσω από το «πέπλο των φαινομένων», ώστε να συλλάβει τον βαθύτερο οντολογικό πυρήνα των πραγμάτων. Η επιστήμη διδάσκει τον τρόπο, όχι την αιτιακή αναγκαιότητα της λειτουργίας των φυσικών φαινομένων. Ένα υλικό ον γίνεται γνωστό από τη συναλλαγή μας με αυτό, η οποία διαμεσολαβείται πάντοτε από την υποκειμενική αίσθηση. Έτσι, γίνεται γνωστό ως «ονομαστική ουσία» (nominal essence), όχι ως μεταφυσική υπόσταση. Δεν επιτρέπεται να αποφαινόμαστε για την αιτιακή αναγκαιότητα της ύπαρξής του. Η «πραγματική ουσία» (real essence) των πραγμάτων, αυτό το «κάτι» που συνιστά τη βαθύτερη φύση τους, πάντοτε θα μας διαφεύγει. Αυτό το «κάτι» συγκροτεί τα φαινόμενα που μπορούν να γίνουν γνωστά, αλλά το ίδιο δεν είναι γνώσιμο.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Έτσι, η επιστήμη, παρά τον κομβικό ρόλο της για την κατανόηση του φυσικού κόσμου, παρουσιάζεται ως μια ατελής δραστηριότητα, που περιορίζεται από τις ίδιες τις ανεπάρκειες της ανθρώπινης διάνοιας. Η γνώση που παράγει είναι η καλύτερη και η επωφελέστερη δυνατή, Όμως, δεν παύει να είναι μόνο πιθανολογική, καθώς της λείπει η βεβαιότητα που χαρακτηρίζει τις μαθηματικές αποδείξεις. Αυτή η επιστημολογική ταπεινοφροσύνη αποτελεί ίσως τη σημαντικότερη φιλοσοφική και πολιτισμική κληρονομιά του εμπειρισμού. Όπως αναφέρει ο Λοκ στο Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση, «η αυστηρή επιστημονική γνώση θα εξακολουθεί να μας διαφεύγει». Η γνωσιολογία του Λοκ, εγκαθιστώντας έναν υγιή και ίσως αναπόφευκτο σκεπτικισμό ως προς τη γνωστική εμβέλεια της ανθρώπινης νόησης, εξακολουθεί να τονίζει την επιστημολογική εγκυρότητα της εμπειρικής επιστήμης. Αυτός ο συμβιβασμός είναι γνώρισμα της μετριοπάθειας και της αυτοσυγκράτησης του κοινού νου, που χαρακτηρίζει όχι μόνο τον Λοκ αλλά και γενικότερα την αγγλοσαξονική παράδοση του εμπειρισμού.

5.2. Ο εμπειρικός ιδεαλισμός του Berkeley. Γνωσιολογικός σκεπτικισμός και ψυχολογική ερμηνεία της αιτιότητας στη σκέψη του Hume 104) Ποια είναι τα βασικά γνωρίσματα του εμπειρικού ιδεαλισμού του Μπέρκλεϋ; (σελ. 127) Ένας από τους τρεις κορυφαίους εμπειριστές του 18ου αιώνα ήταν ο Τζωρτζ Μπέρκλεϋ (George Berkeley, 1685-1753), επίσκοπος του Κλόυν, από τον οποίο επονομάστηκε το γνωστό αμερικανικό πανεπιστήμιο. Κατ’ αυτόν, ο διαχωρισμός μεταξύ πρωτογενών και δευτερογενών ιδιοτήτων των πραγμάτων είναι ανυπόστατος, γιατί και οι δύο εξαρτώνται από την υποκειμενική πρόσληψή τους από τα ανθρώπινα αισθητήρια. Οι πρωτογενείς ιδιότητες δεν είναι παρά συμβάσεις, οι οποίες εμφανίζουν στη συνείδησή μας ως κανονική μία μόνο από τις άπειρες δυνατές εμφανίσεις τους.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Ένα υλικό ον δεν είναι παρά η συγκράτηση στη διάνοιά μας με συνολική μορφή των επιμέρους ιδιοτήτων που το συγκροτούν. Έτσι, η «πραγματικότητα» είναι η υποκειμενική αίσθηση της πραγματικότητας. Η πραγματικότητα και η αντίληψη είναι έννοιες ταυτόσημες, ενώ η δεύτερη προέρχεται πάντοτε από την αντίληψη των ιδεών για τα επιμέρους (ideas of particulars), που είναι χωρικά και χρονικά προσδιορισμένα. Οι «γενικές ιδέες» (general ideas) που ανακαλύπτουμε μέσα στον νου μας δεν αναφέρονται σε κάτι το πραγματικά αισθητό. Οι γενικοί όροι («άνθρωπος» ή «τρίγωνο») δεν υπάρχουν. Έτσι, μια γενική ιδέα δεν αποτελεί παρά τη σύνοψη μιας απειρίας αντιλήψεων για τα επιμέρους, οι οποίες περιγράφουν τα επιμέρους χαρακτηριστικά τους. Με τον ίδιο τρόπο, ο όρος «υλικό σώμα» δεν αντανακλά τίποτε περισσότερο πέρα από τις αντιλήψεις που διαμορφώνουν τα αισθητήριά μας. Πρόκειται για μια λεκτική γενίκευση που εξαντλείται στο πλήθος των παρατηρήσεων των μεμονωμένων χαρακτηριστικών τα οποία αποτελούν και το εμπειρικό περιεχόμενό του. Άρα, η ουσία ενός όντος είναι το σύνολο των επιμέρους εμφανίσεών του που έχουν αποταμιευθεί ως ιδέες στην ανθρώπινη μνήμη. Υπό την πλήρη, αυστηρή έννοια, ένα υλικό σώμα είναι ό,τι έχει παρατηρηθεί σχετικά με αυτό από το γνωστικό υποκείμενο: «esse est percipi» («υπάρχει σημαίνει γίνεται αντιληπτό»). η συνολική υπόστασή του βρίσκεται μέσα στον συλλογικό ανθρώπινο νου ή στον νου του Θεού, ο οποίος, αντίθετα με τον άνθρωπο, είναι παντεπόπτης. Τα αντικείμενα, για τον Μπέρκλεϋ, δεν είναι παρά συμπλέγματα ιδεών. Από την άποψη αυτήν, η θέση του Λοκ ότι πίσω από τα φαινόμενα υπόκειται μια «πραγματική ουσία» που αποτελεί την αιτία για το ότι παρουσιάζονται κατά συγκεκριμένο και όχι διαφορετικό τρόπο είναι αστήρικτη. Ο ίδιος ο Λοκ ομολογεί ότι δεν υπάρχει ούτε λογική ούτε εμπειρική επιβεβαίωση αυτής της θέσης. Η επιχειρηματολογία του Μπέρκλεϋ επαναφέρει τον νομιναλισμό του Όκκαμ. Ο Χιουμ θα εξωθήσει την αντίληψη αυτή στις έσχατες συνέπειές της.

105) Σε τι συνίσταται ο επιστημολογικός σχετικισμός του Χιουμ και πώς ερμηνεύει την αιτιότητα; (σελ. 127, 128-131) Η ριζοσπαστική αναθεώρηση τη επιστημολογίας υπό σκεπτικιστική οπτική πραγματοποιείται από τον Σκώτο κορυφαίο φιλόσοφο Ντέηβιντ Χιουμ (David Hume, H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr 1711-1776). Ο Χιουμ λαμβάνει υπ’ όψιν τις επιστημολογικές επισημάνσεις του Μπέρκλεϋ, αλλά δεν συμμερίζεται τον άκρατο ιδεαλισμό του, την ταύτιση των υλικών όντων με το πλέγμα των υποκειμενικών τους προσλήψεων. Όπως δεν μπορεί να αποδειχθεί η ύπαρξη της αντικειμενικής πραγματικότητας ανεξάρτητα από τον παρατηρητή, έτσι δεν μπορεί να αποδειχθεί και η μη ύπαρξή της. Όταν δεν υφίστανται εμπειρικά στοιχεία για την ύπαρξη κάποιου όντος, δεν ευσταθεί καμία απόφανση γύρω από τη μη ύπαρξή του: αυτή είναι η «πλάνη της άγνοιας» (fallacy of ignorance). Το μόνο που μπορεί να κάνει κανείς είναι να δηλώσει την άγνοιά του. Η θέση που υιοθετεί ο Χιουμ είναι ενδιάμεση, ανάμεσα στον διστακτικό, μετριοπαθή ρεαλισμό του Λοκ και στον απόλυτο ιδεαλισμό του Μπέρκλεϋ· είναι ο γνωσιολογικός σκεπτικισμός. Η ύπαρξη ενός φυσικού κόσμου ανεξάρτητα από τα αισθητήριά μας είναι εφικτή πλην αναπόδεικτη. Σκοπός του επιστήμονα δεν μπορεί να είναι η διείσδυση σε αυτήν την υπερβατική πραγματικότητα, γιατί τα εμπειρικά μέσα που διαθέτει είναι περιορισμένα. Ούτε είναι εφικτός ο παραλληλισμός της τάξης των ιδεών μας με τη φυσική πραγματικότητα, εφόσον είναι αδύνατο να υπερβούμε τις ιδέες μας και να τις παραβάλουμε σαν εξωτερικοί κριτές με τον αισθητό κόσμο. Η μεταφυσική επιστήμη φαντασιωνόταν ότι μπορούμε να βγούμε από τον εαυτό μας και να αγγίξουμε τη βαθύτερη ουσία των όντων, αλλά αυτό είναι ανέφικτο. Ο ανθρώπινος νους αναφέρεται αποκλειστικά στα περιεχόμενά του, δηλαδή στο εμπειρικό υλικό που έχει προσλάβει από τις αισθήσεις. Η επιστημονική γνώση παράγεται από την επεξεργασία αυτών των ιδεών, και αντικείμενο της επιστήμης είναι η συστηματική ταξινόμηση των κανονικοτήτων των εμπειρικών ιδεών. Η επιστήμη περιορίζεται στην παροχή γνώσεων σχετικά με τους τύπους και τους τρόπους με τους οποίους έχει παρουσιαστεί στην ανθρώπινη διάνοια ο φυσικός κόσμος κατά την εμπειρική του παρατήρηση. Μολονότι η επιστημολογία του Χιουμ αναφέρει την επιστημονική γνώση αποκλειστικά στο υποκείμενο, δεν δέχεται ότι αυτή αποτελεί ένα σύνολο αυθαίρετων και ασύνδετων ιδεών. Η συλλογική εμπειρία διαθέτει δομή, επαναληπτικότητα και σταθερότητα, τις οποίες καταγράφει η θεωρητική γνώση. Η οπτική αυτή βρίσκει την πιο χαρακτηριστική εφαρμογή της στην έννοια της αιτιότητας (causality). Κατά τον Χιουμ, αιτιότητα είναι η χρονική διαδοχή (succession) και η χωρική εγγύτητα (contiguity) δύο συμβάντων, η οποία H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr παρατηρείται εμπειρικά με μεγάλη συχνότητα. Τα δύο συμβάντα συνιστούν δύο απόλυτα διακριτές αντιληπτικές στιγμές, που συνδέονται αποκλειστικά διά του ότι γειτνιάζουν μέσα στη μνήμη μας κατά μία «σταθερή σύζευξη» (constant conjunction). Η επαφή μας με τον κόσμο μέσω των αισθήσεων μάς κάνει να τη θυμόμαστε. Αυτή η χωροχρονική γειτνίαση μάς εμβάλλει την ιδέα ότι η εμφάνιση του ενός συμβάντος (αποτελέσματος) θα ακολουθήσει την εμφάνιση του άλλου (αιτίου). Δημιουργείται, λοιπόν, μία «έξη του νου» (habit of mind), επί της οποία οικοδομείται μια υποκειμενική «πίστη» (belief) που αφορά την αιτιώδη συσχέτιση αυτών των συμβάντων και αποτελεί το θεμέλιό της. Καμία άλλη αντικειμενική ή «αναγκαία σύνδεση» (necessary connection) ανάμεσα σε αυτά τα συμβάντα δεν μας αποκαλύπτεται ούτε και είναι γνώσιμη. Η αιτιότητα έχει ισχύ αποκλειστικά εντός του πλαισίου των συμβάντων στα οποία αναφέρεται. Όσο μεγαλύτερη είναι η συχνότητα της γειτνίασης δύο συμβάντων, τόσο μεγαλύτερη είναι και η πιθανότητα διαπίστωσης της αιτιακής συνάφειάς τους. Άρα, η αιτιότητα νοείται αποκλειστικά με πιθανολογικούς όρους, όπως και η ισχύς όλων των θεωρητικών γενικεύσεων για τον φυσικό κόσμο. Η ανθρώπινη αντιληπτική ικανότητα είναι πεπερασμένη, δεν μπορεί να έλθει σε επαφή με το σύνολο της απειρίας των όντων που μας περιβάλλουν. Αυτό ισχύει τόσο για τις παραδοχές του κοινού νου όσο και για εκείνες της επιστήμης. Στο μέλλον είναι δυνατό να εμφανιστούν επιστημονικές θεωρίες που θα τροποποιήσουν ή και θα ανατρέψουν εκ βάθρων τις υφιστάμενες. Οι φυσικοί νόμοι είναι δυνατό και νοητό ότι μπορούν επίσης να τροποποιηθούν· δεν είναι όμως εξίσου πιθανό, λόγω του ότι η παρελθούσα εμπειρία συμβουλεύει να προσδοκούμε την ίδια σταθερότητα και στο μέλλον. Εξ ορισμού το μέλλον βρίσκεται πέρα από την εμβέλεια της εμπειρίας· γι’ αυτό, το τι θα παρατηρηθεί στο μέλλον είναι εντελώς άγνωστο. Όταν συλλογιζόμαστε το μέλλον, ενεργούμε σύμφωνα με τις ψυχολογικές προσδοκίες μας που έχουν διαμορφωθεί από την προηγούμενη εμπειρία. Απλώς εικάζουμε ότι τα πράγματα θα εξακολουθήσουν να είναι όπως ήταν μέχρι τώρα. Πρόκειται για τη διαισθητική «αρχή της ομοιομορφίας στη φύση» (principle of uniformity in nature), η οποία, πάντως, δεν μπορεί να αποδειχθεί. Ο κοινός και ο επιστημονικός νους είναι εντούτοις

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr υποχρεωμένοι να στηριχθούν σε αυτήν για να προβούν σε προβλέψεις για το μέλλον μέσω μιας επαγωγικής γενίκευσης. Το πρόβλημα που ανακύπτει είναι ότι η ανθρώπινη γνώση είναι πάντοτε μια επαγωγική γενίκευση

(inductive

generalization) που

οικοδομείται

επί

της

παρελθούσας εμπειρίας. Ενώ γνωρίζουμε αναδρομικά, ενεργούμε προδρομικά. Ένα εμπειρικό συμπέρασμα, όμως, μπορεί ενδεχομένως να ανατραπεί από τη μελλοντική εμπειρική παρατήρηση. Δεν υπάρχει ούτε εμπειρική ούτε λογική έδραση για τη συνέχεια παρελθόντος και μέλλοντος, μολονότι θεωρούμε την αποτελεσματικότητα των εμπειρικών γνώσεών μας ασφαλή οδηγό για τη μελλοντική συμπεριφορά μας. Αυτό συνιστά και το θεμελιώδες «πρόβλημα της επαγωγής» (problem of induction). Ενώ στην πράξη δεν επιτρέπεται να αμφιβάλλουμε για την κανονικότητα των φυσικών φαινομένων, η αμφιβολία αυτή, ο σκεπτικισμός, μπορεί να ξεπεραστεί μόνο πρακτικά. Γνωσιοθεωρητικά, το περιθώριο αμφιβολίας διατηρεί την ισχύ του. Σε σχέση με όλα ανεξαιρέτως τα δεδομένα της εμπειρίας (matters of fact) είμαστε υποχρεωμένοι να πιθανολογούμε. Ασφαλή βεβαιότητα προσφέρει μόνο ο μαθηματικός λογισμός, ο οποίος όμως αναφέρεται στη σχέση των ιδεών μεταξύ τους, και όχι στα εμπειρικά δεδομένα. Όπως και ο Λοκ, Ο Χιουμ υπερασπίζει τον επιστημονικό λόγο σε πραγματιστική βάση. Η συνεπής δραστηριότητά μας σε ευθυγράμμιση με την παρελθούσα εμπειρία αποφέρει σημαντική πρακτική ωφέλεια για την επιβίωση και την πρόοδό μας. Ο λόγος, κατά τον Χιουμ, οφείλει να υπηρετεί ένα πρακτικό πρόταγμα. Έτσι, «ο λόγος είναι ο δούλος των παθών» («reason is the slave of the passions»). Το μέγιστο που μπορούμε να προσδοκούμε από την άσκηση της επιστήμης, με δομένη τη γνωσιολογική αμφιβολία, είναι αυτή ακριβώς η πρόοδος.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr