Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Κεφάλαιο 4. Η εμφάνιση των διανοουμένων τον 12ο αιώνα. Η αναγέννηση της διαλεκτικής 4.1. Η Ευρώπη του 12ου αιώνα 15) Ποιες ήταν οι επικρατούσες κοινωνικές συνθήκες στη μεσαιωνική Ευρώπη; (σελ. 73) Η μεσαιωνική Ευρώπη, σύμφωνα με τον R. Bartlett, είναι «και περιοχή και ιδέα». Η πρώιμη μεσαιωνική Ευρώπη χαρακτηρίζεται από γεωγραφικό κατακερματισμό και από την κυριαρχία μιας ολιγάριθμης ελίτ επί μιας πλειονότητας γεωργικού πληθυσμού. Εντούτοις, από τον 11ο αι. εμφανίζονται ενοποιητικές και συγκεντρωτικές τάσεις, πολιτισμικές και κοινωνικές αλλαγές και έντονη οικονομική δραστηριότητα, συνδυαζόμενες με γεωγραφική επέκταση, που διαρκούν τουλάχιστον ως τον 15ο αιώνα. Κατά τα τέλη του 12ου αι. έχουν αναπτυχθεί σε σημαντικό βαθμό η βιοτεχνία (Φλάνδρα), οι τραπεζικές εργασίες ( Β Ιταλία) και η πνευματική ζωή (Παρίσι), ενώ γνωρίζει άνθηση η αρχιτεκτονική, με τη δημιουργία οδικών και αρδευτικών έργων, και οι ενδο-ευρωπαϊκές μεταναστεύσεις γίνονται συχνότερες και εκτενέστερες. Αυτές οι ενοποιητικές τάσεις οδηγούν στην «κατασκευή» της Ευρώπης. Αρκετοί σύγχρονοι ιστορικοί τίθενται υπέρ της κατάργησης της διάκρισης Μεσαίωνα-Αναγέννησης και της αναθεώρησης της αντίληψής μας για τους Μέσους Χρόνους, τους οποίους εκτείνουν μέχρι τον 19ο αιώνα. Χαρακτηριστικά, ο διακεκριμένος μελετητής του Μεσαίωνα Le Goff πρεσβεύει την απόρριψη της απόλυτης θεώρησης του Μεσαίωνα ως «σκοτεινής» ή ως «ρόδινης» εποχής. Η εξέλιξη των επιστημών κατά τον Μεσαίωνα συνηγορεί υπέρ αυτής της αντίληψης. 16) Ποιο περιεχόμενο προσέλαβε ο σχολαστικισμός στα πνευματικά κέντρα της μεσαιωνικής Ευρώπης; (σελ. 73) Κύριο πολιτισμικό χαρακτηριστικό της δυτικής μεσαιωνικής Ευρώπης ήταν η σύνδεση των κοσμικών με τις θεολογικές σπουδές, που τον 12ο αι. οδήγησε στην επικράτηση του σχολαστικισμού.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Η πρώτη διανοητική συστηματοποίηση συντελέστηκε στα σχολεία και στα παπικά πνευματικά ιδρύματα της βόρειας Γαλλίας (κυρίως στο Παρίσι) και στη Μπολόνια, τα οποία εξελίχθηκαν σύντομα στα πρώτα πανεπιστήμια. Σε αυτά διδάσκονταν με παρόμοιο τρόπο οι ελευθέριες τέχνες, η ιατρική και η νομική, ενώ οι σπουδές συνδυάζονταν με τη μελέτη της θεολογίας. Βάση του σχολαστικισμού ήταν η αντίληψη ότι η κατάκτηση της επιστημονικής γνώσης αποτελούσε προσπάθεια ανάκτησης της γνώσης των πρωτοπλάστων, κάτι μάλιστα που θα μπορούσε να γίνει σχετικά εύκολα μέσω της ανάλυσης των αρχαίων συγγραμμάτων, τα οποία δεν ήταν υπερβολικά πολλά. Έτσι, γνώρισαν ιδιαίτερη άνθηση τα συμπιλήματα και συστηματοποιήθηκαν σε σημαντικό βαθμό το δίκαιο και η θεολογία. Όταν αργότερα (1270-1320) έγινε αντιληπτή η ανεπάρκεια της ανάλυσης των αρχαίων κειμένων για την κατάκτηση της γνώσης και διαπιστώθηκε δυσαρμονία μεταξύ θεωρίας και πράξης, ο σχολαστικισμός έφθασε στα γνωσιολογικά του όρια (και η μεσαιωνική Ευρώπη οδηγήθηκε σε πνευματική αποδιάρθρωση), μολονότι γνώρισε αναλαμπή κατά τον 16ο αιώνα. 17) Ποιο ήταν το θεσμικό και πνευματικό πλαίσιο δράσης των μεσαιωνικών διανοουμένων; (σελ. 74) Ο J. Le Goff σκιαγραφεί το πλαίσιο εντός του οποίου δραστηριοποιήθηκαν οι διανοούμενοι των Μέσων Χρόνων (Οι διανοούμενοι στους Μέσους Χρόνους, 1993). Οι διανοούμενοι, που εμφανίζονται ως κοινωνική ομάδα τον 12ο αι., έπρεπε να υπερβούν, όπως οι έμποροι την κοινή αντίληψη ότι οι λέξεις και ο χρόνος είναι ισότιμοι επειδή είναι δώρα του Θεού: οι διανοούμενοι πουλούν λέξεις και οι έμποροι χρόνο, αλλά επιδιώκουν τελικά, εντός του νέου καταμερισμού της εργασίας, την εξουσία. Το θεσμικό πλαίσιο δράσης των διανοουμένων παρέχεται κυρίως από τα πανεπιστήμια. Αυτά, μολονότι στην πλειονότητά τους διευθύνονται από την Εκκλησία, εξαρχής αποτελούν κέντρα αντικληρικαλικών τάσεων, πνεύματος σωματειακής οργάνωσης και έντονων συζητήσεων. Προπάτορες των πανεπιστημίων υπήρξαν οι κοσμικές και θρησκευτικές-μοναστικές σχολές, όπου σπούδαζαν ευγενείς και κληρικοί. Οι διανοούμενοι του 12ου αι. έχουν επίγνωση ότι είναι moderni (σύγχρονοι), χωρίς όμως να επιδιώκουν την αποκοπή από τους αρχαίους, όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο Αβελάρδος του Μπαθ. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Το παράδειγμα του Παρισιού, με την έντονη νυχτερινή ζωή και τους κοσμικούς πειρασμούς, είναι τυπικό ως προς τη στάση των κληρικών απέναντι στα πανεπιστήμια. Ενώ ο Άγιος Βερνάρδος συνιστά στους νέους να το αποφεύγουν, ο Ιωάννης του Σόλσμπερι εκφράζεται με θαυμασμό για την πόλη και την πνευματική ζωή της. Στο Παρίσι εμφανίζονται οι γολιάρδοι, περιπλανώμενοι τραγουδοποιοί με ανήσυχο πνεύμα, οπαδοί του σχολαστικισμού, που φοιτούν περιθωριακά στο πανεπιστήμιό του. Ο γολιάρδος Αβελάρδος είναι ο πρώτος professor (καθηγητής), πρότυπο του σύγχρονου διανοουμένου. Άλλο σημαντικό πνευματικό κέντρο ήταν η Σαρτρ με τον νατουραλιστικό ορθολογισμό και τον ουμανισμό της. Η Σαρτρ εξορθολογίζει την πίστη, με την έννοια ότι αποδίδει στον Θεό απαρέγκλιτες αιτιακές ιδιότητες που αντιστοιχούν στην κοσμική τάξη, απο-θεοποιώντας ταυτόχρονα τη φύση. Επίσης, στη διδασκαλία της επίκεντρο της Δημιουργίας είναι ο άνθρωπος, καθώς ο κόσμος πλάστηκε γι’ αυτόν. 18) Ποιο ήταν το περιεχόμενο του μεσαιωνικού ορθολογισμού; (Ή: Τι γνωρίζετε για τις θεολογικές και φιλοσοφικές θέσεις του Ιωάννη Σκώτου Εριγένη;) (σελ. 76) Σημαντικότερος εκπρόσωπος του δυτικού μεσαιωνικού ορθολογισμού ήταν ο Ιωάννης Σκώτος Εριγένης (800-877), μεταφραστής Ελλήνων Πατέρων της Εκκλησίας αλλά και του Ωριγένη. Βάση του ορθολογισμού του είναι η αντίληψη ότι η ανθρώπινη λογική δεν αντιφάσκει τη θεία βούληση, γιατί η πρώτη απορρέει από τη δεύτερη, όπως και το ότι η γνώση εκπορεύεται από την πίστη. Στο σύγγραμμά του Περί του καταμερισμού της φύσης, απαγορευμένο από τον 12ο ως τον 17ο αι., επιχειρεί μια ορθολογική ανάλυση της Βίβλου. Ο ανθρώπινος λόγος συνιστά αυθεντία μόνο στο μέτρο όπου ελεείται από τον Θεό, ενώ απόλυτη αυθεντία είναι ο Θείος Λόγος. Ως προς τη δημιουργία του κόσμου, ο Σκώτος εισηγείται τις «καθολικές έννοιες» (universalia), αρχέτυπες ιδέες με μεμονωμένο χαρακτήρα που υπήρχαν στον νου του Δημιουργού ταυτόχρονα με τη Δημιουργία. Ο Σκώτος απαντά στο ερώτημα για τον πιθανό κατακερματισμό της ενότητας του Θεού λόγω της ύπαρξης των μεμονωμένων αρχετύπων μέσω της Δημιουργίας και της Αποκάλυψης: Η ύπαρξη των «καθολικών ιδεών» είναι μεν ταυτόχρονη με την ύπαρξη του Θεού, αλλά Αυτός αποκαλύπτεται μέσω της Δημιουργίας, κατά την οποία οι αρχέτυπες ιδέες αH Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr ποκτούν αισθητή υπόσταση με την επενέργεια του Αγίου Πνεύματος, το οποίο τις επιμερίζει. Οι «καθολικές ιδέες» τελικά επιστρέφουν στον Θεό και ενώνονται μαζί του. Για την τελευταία αυτή θέση ο Σκώτος κατηγορήθηκε για πανθεϊσμό. Ο Σκώτος, με βάση τα σχόλιά του στο έργο του Καπέλλα Ο γάμος του Ερμή με τη Φιλολογία, στο οποίο οι πλανήτες εμφανίζονται ανθρωπόμορφοι, περιγράφει το ταξίδι της ψυχής από τις ουράνιες σφαίρες στο ανθρώπινο σώμα και την επιστροφή της στους ουρανούς μετά θάνατον. Έτσι, ο μεσαιωνικός ορθολογισμός δεν αναπτύσσεται μέσω των επιστημονικών κατηγοριών-αλληγοριών της εμπειρίας και του πειράματος, αλλά μέσω της ορθολογικής ανάλυσης της Βίβλου. Τον 10ο αι. ο πάπας Σίλβεστρος Β΄ ανέπτυξε περαιτέρω τη λογική και τα μαθηματικά, αλλά οι επίγονοί του έμειναν δέσμιοι του σκεπτικισμού. Ο λόγος ήταν ότι, μολονότι διαφαίνονταν οι απεριόριστες δυνατότητες της νόησης για την εξερεύνηση της φύσης, όφειλαν πάντοτε να αντιπαραθέτουν τη διαλεκτική στην αλήθεια της Θείας Αποκάλυψης.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr