Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Κεφάλαιο 3: Η επιστημονική σκέψη από τον Γαλιλαίο ως τον Νεύτωνα. Η επιστημολογική στροφή στη φιλοσοφία: εμπειρισμός και ορθολογισμός 3.1. Προεισαγωγικά: Η επιστήμη ως κοινωνική δύναμη και η επιστημολογική στροφή στη φιλοσοφία 84) Ποιες ήταν οι πνευματικές και κοινωνικές συνέπειες της επικράτησης του νέου κοσμοειδώλου; (σελ. 63) Ορόσημο της νεωτερικότητας αποτελεί αναμφίβολα η σύγκρουση του Γαλιλαίου με την Ιερά Εξέταση. Και τούτο, επειδή η σύγκρουση αυτή σηματοδοτεί τη χειραφέτηση της επιστημονικής σκέψης και γνώσης από κάθε παραδεδομένη αυθεντία και την αναζήτηση ενός νέου συνεκτικού εξηγητικού σχήματος για τα φυσικά και τα κοινωνικά φαινόμενα από μηδενικό σημείο, στη βάση των εμπειρικών δεδομένων και της ορθολογικής επεξεργασίας τους. Η πρόοδος των φυσικών επιστημών από τον 17ο αιώνα διαμόρφωσε ένα συνολικότερο κριτικό πνεύμα και συνέβαλε στη μεταμόρφωση των νεωτερικών κοινωνιών. Πρόκειται στην ουσία για μια συνολική αλλαγή νοοτροπίας που διαπότισε σταδιακά όλους τους τομείς του κοινωνικού βίου, με αποτέλεσμα τον εξορθολογισμό των κοινωνικών θεσμών και των ανθρώπινων σχέσεων. Κριτήριό της στάθηκε η επιστημονική εκμετάλλευση της φύσης για την εξυπηρέτηση των βασικών ανθρώπινων αναγκών. Απώτερη συνέπεια ήταν η άνοδος του υλικού πλούτου των δυτικών κοινωνιών, ο οποίος συνέβαλε στην άνοδο του βιοτικού επιπέδου ακόμη και των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων, παρότι εξακολουθούσε να κατανέμεται άνισα. Η τεχνολογική πρόοδος, με τις εκτεταμένες τεχνολογικές εφαρμογές στην οικονομία, συνέβαλε σημαντικά σε αυτήν την εξέλιξη παρά τις δομικές ανισορροπίες της, καθώς προσέφερε νέες δυνατότητες για την επίτευξη της ανθρώπινης ευτυχίας «εδώ και τώρα». Έτσι, φάνηκε εφικτή η δημιουργία ενός επίγειου «παραδείσου», τον οποίο η θρησκεία είχε μεταθέσει σε ένα μακρινό μεταφυσικό μέλλον. Όλα τα ιδεολογικά ρεύματα της νεωτερικότητας συμμερίζονταν το όραμα για τη βελτίωση της ανθρώπινης ζωής μέσω της επιστήμης, είτε ταυτίζονταν με τις καταστατικές αρχές του Διαφωτισμού (όπως ο φιλελευθερισμός) είτε επιδίωκαν τον περαιτέρω εξορθολογισμό
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr του κοινωνικού βίου μέσω της δικαιότερης κατανομής των υλικών αγαθών (όπως ο δημοκρατικός ριζοσπαστισμός και ο σοσιαλισμός). Από την Επιστημονική Επανάσταση του 17ου αιώνα και εντεύθεν σταδιακά η επιστήμη υποκαθιστά τη θρησκεία και θεωρείται ο κινητήριος μοχλός για τη συνολική αναμόρφωση των ευρωπαϊκών κοινωνιών από τις διανοητικές και κοινωνικές πρωτοπορίες. Με τον τρόπο αυτό η επιστήμη χειραφετείται αποφασιστικά από τις θεσμικές δυνάμεις που παλαιότερα την έλεγχαν και αναδεικνύεται σε ηγεμονική δύναμη. Σε συνθήκες αυξανόμενου καταμερισμού της εργασίας θεωρήθηκε ανέφικτη η ορθολογική οργάνωση του οικονομικού και κοινωνικού βίου δίχως τη συνδρομή της επιστήμης και της τεχνολογίας. Η ανάδειξη της επιστήμης σε εγγυητή της ορθολογικότητας και της κοινωνικής προόδου φαίνεται και από το ότι οι κορυφαίοι θεμελιωτές της Επιστημονικής Επανάστασης κατανοούσαν το επιστημονικό έργο τους πρωτίστως ως φιλοσοφικό εγχείρημα. Αυτό δηλώνεται ακόμη και από τη συμπερίληψη των όρων «φιλοσοφία» και «φιλοσοφικός» στα συγγράμματα της εποχής, εκφράζοντας έτσι τη μέριμνα για έναν εκ του μηδενός αναπροσδιορισμό του περιεχομένου, του νοήματος και του σκοπού της ζωής. Με διακύβευμα την κοινωνική αναμόρφωση στη βάση της προσήλωσης στην εμπειρική μελέτη των επιστημονικών ζητημάτων και της αδέσμευτης κριτικής, η επιστήμη της εποχής είναι πλήρης ηθικών αξιώσεων. Το αντίθετο φαινόμενο, η δήλωση αναρμοδιότητας εκ μέρους των επιστημόνων σε σχέση με ζητήματα ηθικής η οποία συνιστά την τεχνοκρατική απίσχναση της επιστήμης, είναι μεταγενέστερη εξέλιξη που χαρακτηρίζει τη σύγχρονη εποχή. Σήμερα είναι εμφανής ο διττός χαρακτήρας της επιστήμης, ως παράγοντα κοινωνικής προόδου και ευημερίας αλλά και ως δυνητικού φορέα καταπιεστικής και αλλοτριωτικής εξουσίας. Η τεχνοκρατική θεώρηση της επιστήμης συνεπάγεται την αποκλειστική ενασχόληση του επιστήμονα με το εκάστοτε εμφανιζόμενο πρόβλημα χωρίς παράλληλο προβληματισμό για την ηθική ή κοινωνική διάστασή του. Πράγματι, στην εποχή μας υπάρχουν άφθονα παραδείγματα χρήσης της επιστήμης ως μοχλού διοικητικής χειραγώγησης των κοινωνιών. Εντούτοις, και στον 20ό αιώνα υπήρξαν πολλές περιπτώσεις κορυφαίων επιστημόνων που παρέμειναν πιστοί στα ιδεώδη της ελευθερίας και της ανθρωπιάς.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr 85) Σε τι συνίσταται η επιστημολογική στροφή στη φιλοσοφία; (σελ. 63) Από την Επιστημονική Επανάσταση του 17ου αιώνα και εντεύθεν σταδιακά η επιστήμη υποκαθιστά τη θρησκεία και θεωρείται ο κινητήριος μοχλός για τη συνολική αναμόρφωση των ευρωπαϊκών κοινωνιών από τις διανοητικές και κοινωνικές πρωτοπορίες. Η ανάδειξη της επιστήμης σε εγγυητή της ορθολογικότητας και της κοινωνικής προόδου φαίνεται και από το ότι οι κορυφαίοι θεμελιωτές της Επιστημονικής Επανάστασης κατανοούσαν το επιστημονικό έργο τους πρωτίστως ως φιλοσοφικό εγχείρημα. Αυτό δηλώνεται ακόμη και από τη συμπερίληψη των όρων «φιλοσοφία» και «φιλοσοφικός» στα συγγράμματα της εποχής, εκφράζοντας έτσι τη μέριμνα για έναν εκ του μηδενός αναπροσδιορισμό του περιεχομένου, του νοήματος και του σκοπού της ζωής. Με διακύβευμα την κοινωνική αναμόρφωση στη βάση της προσήλωσης στην εμπειρική μελέτη των επιστημονικών ζητημάτων και της αδέσμευτης κριτικής, η επιστήμη της εποχής είναι πλήρης ηθικών αξιώσεων. Οι κορυφαίοι εκπρόσωποι της Επιστημονικής Επανάστασης θεωρούσαν εαυτούς ως πρωτοπόρους σε ένα ευρύτερο κίνημα αναγέννησης με στόχο την ανάδειξη της ανθρώπινης ελευθερίας και δημιουργικότητας σε όλους τους κοινωνικούς τομείς. Στη σκέψη τους η επιστήμη αποτελεί πλέον τη μοναδική φιλοσοφία, την υποδειγματική άσκηση της ανθρώπινης διάνοιας που αποφέρει ελευθερία και ευτυχία. Έτσι, συντελείται μια ριζική αντιστροφή: Ως τότε η φιλοσοφία ήταν η επιστήμη· αυτό σήμαινε ότι η φιλοσοφία, θεωρούμενη ως ένα σύνολο μεταφυσικών και ανθρωπομορφικών ενοράσεων βασισμένων στη λογική φαντασία, κηδεμόνευε και καθοδηγούσε την εμπειρική, επιστημονική έρευνα. Αλλά μετά τον 17ο αιώνα η φιλοσοφία, νοούμενη ως υπέρτερη, ανεξάρτητη δύναμη της ψυχής και άσκηση θεόδοτων πνευματικών ικανοτήτων, παραχωρεί την πρωτοκαθεδρία της στην επιστήμη, η οποία γίνεται η αποκλειστική αρμόδια ως προς την υπαγόρευση των νόμων που διέπουν τα φυσικά φαινόμενα. Η συνέπεια είναι να αναθεωρήσει εκ βάθρων η φιλοσοφία τις αξιωματικές προκείμενές της, στη βάση των πορισμάτων που με αφθονία παρέχει τώρα η νέα πειραματική επιστήμη. Σε γενικές γραμμές, η αντιστροφή αυτή μπορεί να συνοψιστεί με τη διαπίστωση ότι η φιλοσοφία καθίσταται πλέον θεραπαινίδα της επιστήμης. Στο εξής η φιλοσοφία θα προσπαθεί να ανταποκριθεί στα όρια που καθορίζει η επιστήμη και να παρακολουθεί το έργο της, δίχως να αναμειγνύεται σε αυτό η ίδια. Θα επιχειρεί να κατανοήH Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr σει τον τρόπο λειτουργίας του ανθρώπινου νου που του προσπορίζει το ανώτερο επίτευγμα της επιστημονικής αλήθειας. Έτσι, αποδύεται σε μια προσπάθεια κατανόησης των γνωστικών ικανοτήτων των ανθρώπινων υποκειμένων, με αποτέλεσμα να μετατρέπεται σε επιστημολογική αναζήτηση, καθώς το προνόμιο της αναζήτησης και εύρεσης της αλήθειας μεταβιβάζεται στην αποκλειστική αρμοδιότητα της επιστήμης. Η αυτονόμηση της επιστήμης και η επιστημολογική στροφή στη φιλοσοφία είναι δύο συμπληρωματικές τάσεις. Ο νεωτερικός φιλόσοφος θεωρεί την επιστημονική λογική ως υπόδειγμα ορθολογικότητας με εφαρμογή σε όλα τα πεδία της κοινωνικής ζωής. 3.2. Η αναβίωση του ατομισμού κατά τον 17ο αιώνα: Gassendi και Boyle 86) Ποιες ήταν οι διανοητικές και επιστημονικές συνθήκες που ευνόησαν την αναβίωση της ατομικής θεωρίας κατά τον 17ο αιώνα; (σελ.67) Η στροφή στη μεθοδολογία που εγκαινιάστηκε με τον Γαλιλαίο είχε άμεση επίπτωση στον τρόπο αντίληψης της οντολογίας του φυσικού κόσμου, των θεμελιωδών συστατικών του. Η μαθηματική μελέτη απαιτούσε την απαλοιφή των χονδροειδών γνωρισμάτων της εμπειρίας προ όφελος της διείσδυσης στα απλά, πρωτογενή συστατικά της πραγματικότητας, που βρίσκονται πέρα από την εντύπωση της άμεσης παρατήρησης. Για παράδειγμα, η βαρύτητα έπρεπε να θεωρηθεί ότι επενεργεί σε καθένα από αυτά τα στοιχειώδη συστατικά· με άλλη διατύπωση, κάθε φυσικό σώμα έπρεπε να θεωρηθεί ως σύνολο θεμελιωδών στοιχείων που δεν επιδέχονταν περαιτέρω διαίρεση, δεν τέμνονταν (άτομα). Η ατομική θεωρία είχε διατυπωθεί ήδη στην Αρχαιότητα από τον Λεύκιππο και τον Δημόκριτο και φαινόταν να προσαρμόζεται ικανοποιητικά με τη μαθηματική ανάλυση. Επίσης, η θεωρία του Γαλιλαίου για την κίνηση προϋπέθετε την ύπαρξη των ατόμων και του κενού, που ήταν τα βασικά στοιχεία της ατομικής θεωρίας. Στην «Πρώτη Ημέρα» των Διαλόγων σχετικά με τις δύο νέες επιστήμες ο Γαλιλαίος αξιοποιεί τα άτομα και το κενό προκειμένου να τεκμηριώσει επίσης τη στερεότητα των υλικών: Η συμπαγής φύση τους οφείλεται στις ισχυρές ελκτικές δυνάμεις που αναπτύσσονται στο κενό που χωρίζει τα στοιχειώδη σωμάτιά τους. Η πειραματική ύπαρξη του κενού, που διέψευσε μια βασική παραδοχή της αριστοτελικής φυσικής, εκείνη περί ανυπαρξίας κενού στη φύση, οφείλεται σε έναν μαθητή H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr του Γαλιλαίου, τον Ευαγγελιστή Τορικέλλι (Evangelista Torricelli, 1608-1647). Κατασκευάζοντας το πρώτο βαρόμετρο, με μια πειραματική διάταξη που περιλάμβανε ένα κλειστό από επάνω κύλινδρο ο οποίος περιείχε υδράργυρο βυθισμένο σε μια λεκάνη με νερό, απέδειξε αφενός την υλική υπόσταση του αέρα και αφετέρου την ύπαρξη κενού. Συνεχιστής των βαρομετρικών ερευνών ήταν ο Μπλαιζ Πασκάλ (Blaise Pascal, 1623-1662), ο οποίος απέδειξε ότι η ατμοσφαιρική πίεση είναι χαμηλότερη σε μεγαλύτερα ύψη. Η επικράτηση της αριστοτελικής αυθεντίας κατά τον Μεσαίωνα είχε εξαλείψει κάθε αναφορά στην ατομική θεωρία. Για τον Αριστοτέλη, βασικά στοιχεία της ύλης είναι οι τέσσερις ουσίες που φανερώνει η άμεση παρατήρηση (γη, φωτιά, αέρας, νερό) και η «πεμπτουσία», δηλαδή η ουσία από την οποία αποτελούνται οι αμετάβλητοι και αιώνιοι ουρανοί. Αλλά οι αρχαίοι ατομικοί, όπως ο Επίκουρος, είχαν θεμελιώσει μια ηδονιστική ηθική φιλοσοφία, θεωρούμενη ως αντίποδας της χριστιανικής ηθικής, στο έδαφος της ατομικής θεωρίας, γεγονός που καθιστούσε αντιδημοφιλή τον ατομισμό για τους θεολόγους του Μεσαίωνα. Η Αναγέννηση αποκάλυψε τα συγγράμματα των αρχαίων ατομικών, κυρίως των επικούρειων δογμάτων στο έργο του Λουκρητίου De rerum natura (Για τη φύση των πραγμάτων). Επίσης, η δημοσίευση έργων άλλων αρχαίων επιστημόνων (όπως του Αρχιμήδη και του Ευκλείδη) έδειξε ότι ο Αριστοτέλης δεν ήταν ο μοναδικός επιστήμονας της Αρχαιότητας. Οι αρχαίες ρίζες του μηχανιστικού υλισμού παρείχαν στη νέα επιστήμη ένα θεωρητικό πρότυπο, το οποίο και υιοθέτησε. Ο μεταφυσικός μυστικιστής της Αναγέννησης Τζορντάνο Μπρούνο (Giordano Bruno, 1548-1600) ήταν ο πλέον διάσημος υπέρμαχος του ατομισμού εκείνη την εποχή. Στη σκέψη του η ατομική θεωρία συνδυαζόταν με μια πανθεϊστική αντίληψη η οποία ταύτιζε τον Θεό με τη φυσική νομοτέλεια. Οι απόψεις αυτές και η υποστήριξη από τον Μπρούνο της ύπαρξης άπειρου αριθμού κόσμων τον έφεραν σε σύγκρουση με την Ιερά Εξέταση και επέφεραν στην καύση του στην πυρά (Ρώμη, 1600). 87) Να περιγράψετε την ατομική θεωρία του Πιερ Γκασσαντί. (σελ. 67) Η ατομική θεωρία υπήρξε το φυσικό υπόβαθρο της μαθηματικής και πειραματικής ανάλυσης του Γαλιλαίου, καθώς και του υλισμού του Χομπς (Hobbes, 1588-1679). Κύριος όμως εκπρόσωπος του ατομισμού του 17ου αιώνα υπήρξε ο Γάλλος κληρικός H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Πιερ Γκασσαντί (Pierre Gassendi, 1592-1655). Ο Γκασσαντί συνδύαζε την ακλόνητη πίστη στον Θεό με την εμπιστοσύνη στη νέα, πειραματική επιστήμη, βρισκόταν σε φιλοσοφικό διάλογο με τον Descartes και ανήκε στον επιστημονικό κύκλο του Mersenne. Όντας αξιόλογος πειραματικός επιστήμονας ο ίδιος και εκκινώντας από τη νομιναλιστική αντίληψη περί ενδεχομενικότητας του φυσικού κόσμου, υποστηρίζει ότι ο Θεός, στην απόλυτη ελευθερία της βούλησής Του, μπορεί να δημιουργήσει έναν κόσμο αποτελούμενο από άτομα και κενό. Οι κινήσεις και οι αλληλεξαρτήσεις των ατόμων γεννούν τα υλικά σώματα, που η συμπεριφορά τους διέπεται από μηχανικούς νόμους οι οποίοι εφαρμόζονται σε αυτά τα στοιχειώδη συστατικά. Επικρίνοντας την καρτεσιανή μέθοδο για απομάκρυνση από την απτή Δημιουργία και τα θεμελιώδη στοιχεία της, υποστηρίζει ότι η νέα επιστήμη αποκαλύπτει το θείο μεγαλείο επισκοπώντας την ίδια τη φύση. Σύμφωνα με τον Γκασσαντί, η ύπαρξη του Θεού είναι δυνατό να συναχθεί από την επισκόπηση των φυσικών νόμων που διέπουν τη Δημιουργία. Η αντίληψή μας για τον Θεό είναι μια λογική προέκταση ιδιοτήτων που απαντούν σε στοιχειώδη μορφή στον φυσικό κόσμο (ισχύς, διάρκεια ζωής, γνώση κ.ά.)· άρα έχει εμπειρική προέλευση και δεν μπορεί να νοηθεί ανεξάρτητη από κάθε αναφορά σε αυτόν, όπως ισχυριζόταν ο Descartes. Η επαγωγική απόδειξη διαθέτει ικανό ορθολογικό κύρος και δεν χρειάζεται την προσφυγή στο οντολογικό επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Καρτέσιος. Συνεπώς, δεν υπάρχει αντίθεση ανάμεσα στη νέα επιστήμη και στη θρησκεία. Οι απόψεις αυτές θεμελίωσαν κατά τον ώριμο Διαφωτισμό τη λεγόμενη «φυσική θρησκεία» ή ντεϊσμό. Από την άλλη πλευρά, η γνωσιολογία του Γκασσαντί είναι μια συνεπής εφαρμογή του ατομισμού του. Αποκλειστική πηγή γνώσης είναι η αισθητηριακή εμπειρία. Από τα φυσικά σώματα εκπέμπονται «απορροές», δηλαδή ρεύματα ατόμων με τη μορφή ειδώλων των σωμάτων από τα οποία εκπέμπονται. Στα αισθητήρια όργανα εντυπώνονται αυτές οι απορροές, παρέχοντάς μας τη δυνατότητα αντίληψης των σωμάτων και διαμόρφωσης εικόνας για τον φυσικό κόσμο. Όπως υποστηρίζει, μέσω της πρόσκρουσης των απορροών στα αισθητήρια σχηματίζουμε μια πρώτη εικόνα για τα υλικά σώματα, την οποία κατόπιν υποβάλλουμε σε διανοητική επεξεργασία προκειμένου να βεβαιωθούμε για το ασφαλές των εμπειρικών δεδομένων. Ο Γκασσαντί είχε υπόψη του την κριτική σχετικά με το επισφαλές της αισθητηριακής παρατήρησης, το οποίο είχαν επισημάνει ήδη ο Πλάτων, ο Αυγουστίνος και ο H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Καρτέσιος. Είναι δικαιολογημένος λοιπόν ο μετριοπαθής σκεπτικισμός ως προς τα εμπειρικά δεδομένα, με την αίρεση όμως ότι η ίδια η εμπειρία μάς παρέχει τα μέσα για τη διόρθωση των παρατηρήσεων. Η επιστήμη συνίσταται ακριβώς στη διάκριση των παραπλανητικών δεδομένων από τα αληθή. Η αντικειμενική αλήθεια προσεγγίζεται ακριβέστερα, όσο πληρέστερος είναι ο αριθμός των εμπειρικών δεδομένων και ο πειραματικός έλεγχός τους. Εντούτοις, η απόλυτη βεβαιότητα για τα επιστημονικά πορίσματα είναι ανέφικτη και ό,τι απομένει είναι μια πιθανοκρατική απόφανση για το ασφαλές των επιστημονικών πρισμάτων, που έρχεται σε αντίθεση με τις απαιτήσεις της αξιωματικής αλήθειας που εγείρει η καρτεσιανή γνωσιολογία. Ίσως αυτή η προσέγγιση να φαίνεται ελλειμματική σε σύγκριση με την βεβαιότητα που προσφέρει η αξιωματική προφάνεια των μαθηματικών· διαθέτει όμως μεγαλύτερη χρηστική αξία, επειδή διατηρεί ουσιώδη σχέση με τη φυσική πραγματικότητα και με τα βέλτιστα αποτελέσματα που μπορεί να αποδώσει η πειραματική μέθοδος. Σε αντίθεση, ο λογικός ενορατισμός του Descartes συνεπάγεται τον χωρισμό της διάνοιας από τη φύση, διακινδυνεύοντας να οδηγήσει στην υιοθέτηση ως αληθών εξηγητικών σχημάτων με μοναδικό κριτήριο τη λογική αρτιότητά τους και όχι τη συνάρτησή τους με τον φυσικό κόσμο. Επίσης, κατά τον Γκασσαντί, είναι ιδιότητα του ανθρώπινου νου να εμπιστεύεται ορισμένες «ευκρινείς και διακριτές» ιδέες (σύμφωνα με την καρτεσιανή ορολογία) όχι επειδή είναι όντως τέτοιες, αλλά επειδή πιστεύει ότι είναι. Έτσι, το αίτημα για λογική καθαρότητα καταλήγει σε έναν απόλυτο επιστημολογικό υποκειμενισμό (σολιψισμό), καθώς μας περικλείει εντός των ορίων μιας νοητικής άσκησης που δεν συνδέεται με τον πραγματικό, φυσικό κόσμο. Συνεπώς, η γνωσιολογία του Γκασσαντί αποτελεί στην ουσία ανασκευή της αντίστοιχης καρτεσιανής, καθώς επιχειρεί να θεμελιώσει το μηχανιστικό κοσμοείδωλο σε εμπειρική-πειραματική και όχι σε θεωρησιακή-αξιωματική βάση. Οι θέσεις του διατυπώθηκαν ως «ενστάσεις» στους Διαλογισμούς του Descartes. Συμπεριλήφθηκαν μαζί με τις αντιρρήσεις του Χομπς και τις ανταπαντήσεις του Descartes στην πρώτη έκδοση των Διαλογισμών (1641), γεγονός που αποδεικνύει την ένταση με την οποία διεξαγόταν ο επιστημολογικός διάλογος στην αυγή της νεωτερικότητας. 88) Σε τι συνίσταται ο ατομισμός του Ρόμπερτ Μπόυλ; (Ή: Τι γνωρίζετε για τη σωματιδιακή θεωρία του Ρόμπερτ Μπόυλ;) (σελ. 70) H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Εκτός από τον Γκασσαντί, ένας άλλος κορυφαίος υποστηρικτής της ατομικής θεωρίας ήταν ο διακεκριμένος Ιρλανδός πειραματικός επιστήμονας Ρόμπερτ Μπόυλ (Robert Boyle, 1627-1692). Και για τον Μπόυλ ο δρόμος για την ανακάλυψη της ορθής έννοιας και λατρείας του Θεού περνά μέσα από τη νέα επιστήμη. Η πειραματική επιστήμη, απαλλαγμένη από την αυθεντία, είναι η οδός για την πρακτική ωφέλεια του ανθρώπου, όπως η γνήσια πίστη, απαλλαγμένη από την πρόληψη, είναι η οδός για την ορθή θεογνωσία. Ο Μπόυλ θεωρεί συμβατή με τη νέα πειραματική μέθοδο την ατομική θεωρία, την οποία ονομάζει
«σωματιδιακή φιλοσοφία» (corpuscular
philosophy). Αυτό οφείλεται στο ότι ο ατομισμός επεκτείνει στο υποπαρατηρησιακό επίπεδο τις θεμελιώδεις και πρωταρχικές ιδιότητες των υλικών σωμάτων που μελετά στο επίπεδο της παρατήρησης η μαθηματική και πειραματική έρευνα. Η πιο γνωστή υπεράσπιση της σωματιδιακής θεωρίας περιέχεται στο έργο του Μπόυλ The Skeptical Chymist (Ο σκεπτικιστής χημικός, 1661), το οποίο είναι γραμμένο σε μορφή διαλόγου ανάμεσα σε έναν εκπρόσωπο του αριστοτελισμού, έναν αλχημιστή και έναν υπέρμαχο της νέας επιστήμης. Με το ψευδώνυμο του Καρνεάδη, του αρχαίου σκεπτικού φιλοσόφου, ο τελευταίος είναι ο ίδιος ο Μπόυλ, ο οποίος καταρρίπτει τα επιχειρήματα του αριστοτελικού και του αλχημιστή. Τα πέντε βασικά αριστοτελικά στοιχεία και τα βασικά στοιχειώδη σώματα των αλχημιστών, όπως το θείο, ο ψευδάργυρος κ.ά., δεν εξυπηρετούν την κατασκευή εξηγητικών υποθέσεων ή πειραμάτων. Η μόνη εξυπηρετική «χημική» θεωρία –χημική με την έννοια ότι μελετά τα στοιχειώδη σωμάτια και τις δυνάμεις από τις οποίες προκύπτουν τα υλικά σώματα της μακροσκοπικής παρατήρησης– είναι η σωματιδιακή. Ο Μπόυλ συμμεριζόταν την αισιοδοξία των αλχημιστών ότι ένα υλικό θα μπορούσε να μετασχηματισθεί σε ένα άλλο (λ.χ., ένα ευτελές μέταλλο σε ένα ευγενές), αλλά υποστήριζε ότι αυτό δεν μπορεί να επιτευχθεί με τις μυστικιστικές φαντασιώσεις των αλχημιστών· μόνο η προσεκτική εφαρμογή των νέων πειραματικών μεθόδων θα μπορούσε να παραγάγει μια τέτοια χημική αντίδραση. Η παράδοξη συνύπαρξη θρησκευτικών προβληματισμών, αλχημιστικών επιδιώξεων και νέας πειραματικής μεθοδολογίας δηλώνει τον διανοητικό συμφυρμό των πλέον ετερόκλητων στοιχείων που συναντάται στη σκέψη των στοχαστών αυτής της μεταβατικής εποχής.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Η καινοτόμος συνεισφορά του Μπόυλ στην πειραματική επιστήμη είναι αμφισβητήσιμο αν και πώς ακριβώς συνδεόταν με τη «φυσική φιλοσοφία» που την υποστήριζε. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι εξελίχθηκε ανεξάρτητα από την ατομική θεωρία του, στηριγμένη σχεδόν αποκλειστικά στην παρατήρηση και στο πείραμα. Το πιο φημισμένο αποτέλεσμα των ερευνών του είναι ο νόμος του Μπόυλ, σύμφωνα με τον οποίο ο όγκος ενός αερίου και η πίεση υπό την οποία βρίσκεται συνδέονται με τρόπο αντιστρόφως ανάλογο: το γινόμενο της πίεσης (Ρ) και του όγκου (V) είναι σταθερό: P x V = k. Η αγγλοσαξονική επιστημολογία της εποχής είχε αυτονομήσει στην πράξη την καθαυτό πειραματική έρευνα από τη «βαθιά οντολογία». Αυτό ήταν το κυρίαρχο πνεύμα και στη Βασιλική Εταιρεία Επιστημών του Λονδίνου, της οποίας ο Μπόυλ ήταν ιδρυτικό και διακεκριμένο μέλος. Από την προσήλωση αυτή στην καθαρά πειραματική μέθοδο και τη δυσπιστία έναντι των μεγάλων θεωρησιακών εξηγητικών σχημάτων, που προσπαθούσαν να αναγάγουν τα φυσικά φαινόμενα σε κάποιες «πρώτες αιτίες», εκπορεύθηκε αργότερα και η μεγαλόπνοη νευτώνεια σύνθεση. Η ατομική θεωρία, παρά την εμφανή ελυστικότητά της, δεν έπαυε να αποτελεί μια θεωρησιακή προσέγγιση, καθώς την εποχή εκείνη δεν υπήρχε η δυνατότητα να παρατηρηθούν μικροσκοπικά τα άτομα. Το γνωσιολογικό αυτό έλλειμμα είχε ήδη διατυπωθεί έμμεσα από τον αρχαίο ατομικό φιλόσοφο Δημόκριτο. Αν λοιπόν η αλήθεια υπερβαίνει την εμβέλεια των αισθήσεων, ο ατομισμός κινδυνεύει να πέσει στην ίδια θεωρησιακή ενορατική παγίδα για την οποία εγκαλούσε τον Καρτέσιο ο ατομικός Γκασσαντί. Το πρόβλημα αυτό εξακολουθούσε να απασχολεί τη νέα επιστήμη, καθώς έθετε με οξύ τρόπο ένα σοβαρό ζήτημα μεθοδολογίας από τη στιγμή που η πειραματική επιστήμη ευαγγελιζόταν ακριβώς την έδραση της θεωρίας σε στέρεα παρατηρησιακά θεμέλια. Για τον λόγο αυτό, εμπειριστές όπως ο Μπόυλ πίστευαν ότι έπρεπε να αφοσιωθούν αποκλειστικά στο πειραματικό έργο εγκαταλείποντας κάθε οντολογική εικασία. Άλλοι εμπειριστές, όπως ο Βάκων, θεωρούσαν τον ατομισμό άλλη μία θεωρησιακή κατασκευή δίχως πρακτική επιστημονική χρησιμότητα. Τέλος, οι μη εμπειριστές, όπως ο Καρτέσιος, πίστευαν ότι είναι εφικτή η υιοθέτηση μια ς «σωματιδιακής θεωρίας» (αν και όχι της ατομικής), εφόσον είναι θεμιτή η κατασκευή αξιωματικών εξηγητικών σχημάτων.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Η τεχνική δυσκολία για πειραματική επιβεβαίωση της ατομικής θεωρίας παρακολούθησε την επιστήμη μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα. Για τον λόγο αυτό, ακόμη και εμπειριστές επιστήμονες όπως ο Μαχ τη θεωρούσαν απλώς ως βολική σύμβαση για την καλύτερη ταξινόμηση των παρατηρησιακών δεδομένων. 3.3. Ο Bacon και το ιδεώδες της «αληθούς επαγωγής» 89) Σε τι συνίσταται η πολεμική του Francis Bacon κατά της παλαιάς επιστήμης; (σελ. 73-75) Ο Francis Bacon (1561-1626) θεωρείται ως ο πατέρας της αγγλοσαξονικής σχολής της επιστήμης. Ήταν ο πρώτος που επεξεργάστηκε ένα καθαρά εμπειρικό επιστημονικό πρότυπο στη βάση της απόρριψης κάθε παραδεδομένης αυθεντίας. Δεν ήταν τόσο επιστήμονας όσο ένας λογοτεχνικός υμνητής της επιστημονικότητας ως πνευματικής βάσης για μια νέα πολιτισμική εποχή. Στη σκέψη του η ορθή επιστημονική μέθοδος ταυτίζεται με τη συνεπή, συστηματική παρατήρηση. Από μια ευρεία βάση παρατηρησιακών εμπειρικών δεδομένων ο επιστήμονας μπορεί να προβεί στη γενίκευση (νόμο), ο οποίος ερμηνεύει τα επιμέρους φαινόμενα. Πρόκειται για το ιδεώδες της εμπειρικής επαγωγής (induction). Προϋπόθεση για την υιοθέτηση αυτής της μεθόδου είναι η πλήρης απομάκρυνση από τον αριστοτελισμό. Ο Bacon αναδεικνύεται σε αδιάλλακτο πολέμιο κάθε παραδεδομένης επιστημονικής αυθεντίας που κληροδότησε ο Μεσαίωνας. Η αριστοτελική λογική, δίνοντας προβάδισμα στον συλλογισμό έναντι της παρατήρησης του συγκεκριμένου, δεν συνιστά παρά μια περίτεχνη φραστική κατασκευή δίχως έδραση στη φυσική πραγματικότητα. Αντί να υποτάσσει τις θεωρητικές ενοράσεις στον έλεγχο των γεγονότων, προτιμά να προαποφασίζει τι θα ανακαλύψει μέσα στη φυσική πραγματικότητα με βάση τις «προλήψεις του νου» (anticipations of the mind). Σύμφωνα με τον Bacon, επειδή οι θεωρησιακοί συλλογισμοί δεν είναι παρά συνδυασμοί λέξεων που εκφράζουν έννοιες, αν αυτές οι έννοιες δεν είναι ορθές ή βέβαιες, το λογικό οικοδόμημα που χτίζεται επάνω τους είναι προορισμένο να καταρρεύσει. Και η φυσική της εποχής του κατατρύχεται από τέτοιες πλάνες. Η αριστοτελική επαγωγή είναι «καταριθμούσα» (enumerative), δηλαδή συνάγει τους πιο γενικευτικούς νόμους από τα πλέον ισχνά σε αριθμό εμπειρικά δεδομένα. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Έτσι, η εμπειρική θεμελίωση της αριστοτελικής συλλογιστικής είναι ανεπαρκέστατη και επάνω σε αυτήν οικοδομείται ένας λογικός δογματισμός που χρησιμοποιείται για να δικαιολογήσει χονδροειδείς πλάνες. Ωστόσο, η ορθή διανοητική δραστηριότητα οφείλει να αποσκοπεί στη μεγαλύτερη δυνατή ωφέλεια του ανθρώπου, όχι στη βέλτιστη δυνατή κατασκευή περίτεχνων λεκτικών σχημάτων. Άρα, η επιστήμη δεν ενδιαφέρεται για νοητικές προθεάσεις της πραγματικότητας, αλλά για τη συστηματική «ερμηνεία της φύσης» (interpretation of nature) με θεμέλιο την επίσης συστηματική επεξεργασία των δεδομένων της εμπειρίας. Ο άνθρωπος πρέπει να υποτάξει τη φύση στις ανάγκες του· αλλά, για να το επιτύχει, πρέπει πρώτα να υποταχθεί στη φύση. Η γνώση δεν ωφελεί, αν δεν μετασχηματίζεται σε ισχύ, που ασκείται στη φύση προκειμένου να ανυψωθεί το βιοτικό επίπεδο και ο πνευματικός φωτισμός του ανθρώπου. Ο Bacon υποστηρίζει χαρακτηριστικά: «Η γνώση είναι δύναμη» (“knowledge is power”). Έτσι, γίνεται ο διαπρύσιος κήρυκας της πνευματικής και πολιτισμικής ανωτερότητας των νεοτέρων έναντι των αρχαίων. Ο Bacon σαλπίζει τη «μεγάλη καθίδρυση» (great instauration), την κατεδάφιση του σαθρού οικοδομήματος της κληρονομημένης επιστημονικής σκέψης και την ανέγερση του νέου οικοδομήματος σε εντελώς νέες βάσεις. Πρόκειται για έκκληση σε μια συνολική αλλαγή νοοτροπίας. Προκειμένου να επιτευχθεί ο καθαρμός της ανθρώπινης διάνοιας από τις προκαταλήψεις που της έχει κληροδοτήσει η λογική μέθοδος, συσκοτίζοντας την αισθητηριακή έρευνα της πρωτογενούς φυσικής εμπειρίας, πρέπει να αναγνωριστούν οι τύποι της πλάνης που έχουν κληροδοτηθεί. Στο Νέο Όργανο (Novum Organum) περιέχεται η πλέον γνωστή ταξινόμηση αυτών των πλανών, που συγκροτεί τη θεωρία των «ειδώλων του νου» (idols of mind). Μια κατηγορία τέτοιων πλανών είναι τα «είδωλα του σπηλαίου ή της φυλής» (idols of the cave, idols of the tribe). Συνδέονται με την τάση των ανθρώπων να εγκλωβίζονται σε ανεξέταστες πεποιθήσεις ή αντιλήψεις, πιστεύοντας ότι ο κόσμος είναι όπως τον θέλει η υποκειμενική επιθυμία τους. Η συνηθέστερη τέτοια πλάνη είναι η ιδέα ότι, επειδή το ανθρώπινο λογικό διαθέτει οργανωμένη λογική τάξη, ο κόσμος οφείλει να είναι διατεταγμένος με τον ίδιο τρόπο. Άλλες πλάνες προκύπτουν από την αυθαίρετη σημασιοδότηση των λέξεων στο λεξιλόγιο της καθημερινής επικοινωνίας («είδωλα της αγοράς»: idols of the H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr marketplace). Συχνά οι έννοιες ενδύονται με τη χυδαιότητα των επιδιώξεων ιδιοτελών συμφερόντων, με αποτέλεσμα να περιβάλλεται η πραγματικότητα με έναν μανδύα ψευδαισθήσεων. Ο Bacon αιτείται τον επακριβή καθορισμό των ορίων και των σημασιών της γλώσσας μέσω της ορθής αναγνώρισης των στοιχείων της εμπειρίας στα οποία αυτή αναφέρεται. Το αίτημα αυτό για διεξοδική μελέτη της δομής και της λειτουργίας της γλώσσας είναι χαρακτηριστικό της αγγλοσαξονικής φιλοσοφικής παράδοσης μέχρι σήμερα. Μια τελευταία κατηγορία πλανών προκύπτει από τον υπέρμετρο σεβασμό που επιδεικνύει ο μέσος άνθρωπος για τις αναλφάβητες επιστημονικά αυθεντίες του παρελθόντος («είδωλα του θεάτρου»: idols of the theater). Η άκριτη επανάληψη των δογμάτων των αρχαίων (κυρίως του Αριστοτέλη) επιφέρει πνευματική νέκρωση. Η απόρριψη τη στομφώδους κενολογίας τους θα ανοίξει τον δρόμο για τον φωτισμό της κοινωνίας. 90) Πώς συγκροτεί ο Bacon τον επαγωγικό εμπειρισμό του; (σελ. 73, 75-79) Ο Francis Bacon (1561-1626) θεωρείται ως ο πατέρας της αγγλοσαξονικής σχολής της επιστήμης. Ήταν ο πρώτος που επεξεργάστηκε ένα καθαρά εμπειρικό επιστημονικό πρότυπο στη βάση της απόρριψης κάθε παραδεδομένης αυθεντίας. Δεν ήταν τόσο επιστήμονας όσο ένας λογοτεχνικός υμνητής της επιστημονικότητας ως πνευματικής βάσης για μια νέα πολιτισμική εποχή. Στη σκέψη του η ορθή επιστημονική μέθοδος ταυτίζεται με τη συνεπή, συστηματική παρατήρηση. Από μια ευρεία βάση παρατηρησιακών εμπειρικών δεδομένων ο επιστήμονας μπορεί να προβεί στη γενίκευση (νόμο), ο οποίος ερμηνεύει τα επιμέρους φαινόμενα. Πρόκειται για το ιδεώδες της εμπειρικής επαγωγής (induction). Προϋπόθεση για την υιοθέτηση αυτής της μεθόδου είναι η πλήρης απομάκρυνση από τον αριστοτελισμό. Ο Bacon αναδεικνύεται σε αδιάλλακτο πολέμιο κάθε παραδεδομένης επιστημονικής αυθεντίας που κληροδότησε ο Μεσαίωνας. Στη φιλοσοφία απαιτείται μια νέα αρχή, η οποία θα στηρίζεται στο ιδεώδες της «γνήσιας επαγωγής» (genuine induction). Πρόκειται για την επαγωγή που εκκινεί από τη διεξοδική μελέτη ενός τμήματος της φυσικής πραγματικότητας και κατόπιν προβαίνει σε γενικεύσεις ελάσσονος και «ενδιάμεσης» εμβέλειας, δίχως να σπεύδει να διατυπώνει νόμους με αξιώσεις γενικής ισχύος. Περιεχόμενο του στοχασμού οφείλει H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr να είναι η «φυσική ιστορία» (natural history), δηλαδή η απροκατάληπτη, συστηματική εμπειρική μελέτη των φυσικών φαινομένων που δεν εκλαμβάνει κανένα εξηγητικό σχήμα ως δεδομένο εκ των προτέρων. Στόχος του ερευνητικού έργου είναι ο εντοπισμός των πραγματικών «φυσικών ειδών/μορφών» (natural forms), δηλαδή η καταγραφή των φυσικών ιδιοτήτων και των αιτιωδών συναφειών των φυσικών σωμάτων. Ο Bacon μεταχειρίζεται τον όρο «φυσικά είδη» των σχολαστικών, κυρίως επειδή ήταν σε κοινή χρήση, αλλά τον προικίζει με εντελώς νέο περιεχόμενο: στη δική του ορολογία σημαίνει τους φυσικούς νόμους όπως αναγνωρίζονται μέσω της συστηματικής εμπειρικής παρατήρησης. Ως παράδειγμα αιτιακού σχήματος για την εξήγηση της «φυσικής μορφής» της θερμότητας προτείνει την κινητική θεωρία. Όπως μας δείχνει η ασίγαστη κίνηση της φλόγας προς τα επάνω και η έντονη κινητικότητα ενός υγρού σε κατάσταση βρασμού, η θερμότητα προκαλείται από την κίνηση. Εντούτοις, η ανακάλυψη αυτού του νόμου, που είναι και ο μοναδικός στο έργο του, φαίνεται ότι προέκυψε μάλλον από διαίσθηση παρά από μια κατάλληλα σχεδιασμένη πειραματική διαδικασία. Η πειραματική επιβεβαίωση αυτού του νόμου έμελλε να πραγματοποιηθεί αιώνες αργότερα, στη βάση όμως της ατομικής θεωρίας, την οποία ο ίδιος ο Bacon απέρριπτε. Σε κάθε περίπτωση, ο Bacon πίστευε ότι η επιστημονική θεωρία οικοδομείται από τα κάτω προς τα επάνω, από τη μεθοδική παρατήρηση των εμπειρικών δεδομένων με την οποία ο νους συμμορφώνεται. Όλα τα εξηγητικά σχήματα και οι νομοτελειακές διασυνδέσεις των επιμέρους είναι εκ των υστέρων (a posteriori), κατόπιν δηλαδή της επεξεργασίας του συνόλου των δεδομένων της εμπειρίας. Η φύση μπορεί να μας διδάξει ως προς την υπόστασή της με τον όρο ότι θα αποδεχθούμε τη θέση του μαθητή. Η στάση αυτή χαρακτηρίζεται από μια ιδιάζουσα γνωσιολογική αισιοδοξία: η συστηματική παρατήρηση των επιμέρους θα φανερώσει κάποια στιγμή στον νου το κατάλληλο εξηγητικό πλαίσιο. Για αυτήν την αισιοδοξία ο Bacon έχει θεωρηθεί εκπρόσωπος ενός μηχανιστικού ή αφελούς εμπειρισμού, σύμφωνα με τον οποίο από μόνη της η συσσώρευση παρατηρησιακού υλικού θα οδηγήσει στην ανακάλυψη των αιτιακών νόμων που διέπουν τη λειτουργία του. Αληθεύει ότι η σκέψη του Bacon, αντί να παρέχει συγκεκριμένες οδηγίες για τον σχεδιασμό και τη διεξαγωγή πειραμάτων, αναλώνεται σε πολύπλοκες ταξινομήσεις και υποδιαιρέσεις των φυσικών φαινομένων που θα μπορούσαν ίσως να μας οδηγήH Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr σουν στην ερμηνεία τους. Έχει τη μορφή ταξινόμησης περιπτώσεων, όπως θα άρμοζε σε έναν νομικό –και ο Bacon ήταν νομικός– ενώ είναι πιο πολύ μια συλλογιστική υπέρ της επιστήμης παρά καθαυτό επιστημονικός λόγος. Από τη άλλη πλευρά, δεν αληθεύει ότι ο εμπειρισμός του Bacon είναι παθητικός. Ο Bacon έχει επίγνωση ότι ο επιστημονικός νους δρα οργανωτικά και καθοδηγητικά ως προς την πρώτη ύλη του. Για να λάβει την ορθή απάντηση, πρέπει να διατυπώσει την ορθή ερώτηση, γεγονός που αναδιατάσσει εξ υπαρχής με συγκεκριμένους τρόπους το παρατηρησιακό υλικό. Γνωρίζει επίσης ότι πυρήνας της επιστημονικής έρευνας είναι το πείραμα, το οποίο με την κατάλληλη οργάνωση και εκτέλεση «υποχρεώνει» τη φύση να αποκαλύψει τα μυστικά της. Αν και απουσιάζει από το έργο του μια γνήσια αντίληψη του πειράματος, ο Bacon αναγνωρίζει ότι ένα ελάχιστο αυτονόμησης της λογικής από την εμπειρία είναι προϋπόθεση για την έρευνα. Στο Νέο Όργανο τάσσεται υπέρ του συνδυασμού θεωρητικής κατάρτισης και πειράματος. Αν και χρησιμοποιεί τον όρο «πείραμα» συνήθως στα συμφραζόμενα ενός παθητικού εμπειρισμού, φαίνεται ότι κατανοεί ορθά την ενεργητική στάση του νου απέναντι στο εμπειρικό υλικό. Κατά συνέπεια, η γνήσια επαγωγή δεν πρέπει να θεωρηθεί ως μια τυχαία διαδικασία κατά την οποία ο επιστημονικούς νους δεσμεύεται από τους εξωτερικούς καταναγκασμούς της εμπειρίας. Είναι μια οργανωμένη μέθοδος που του επιτρέπει να συνάγει με τις περισσότερες δυνατές πιθανότητες τα θεωρητικά συμπεράσματα, οι αιτιώδεις σχέσεις που αναζητεί. Οι ταξινομικές τυπολογίες του Bacon μπορούν να θεωρηθούν ως απόπειρα να διαμορφωθεί ένα τέτοιο, ορθό στη σύλληψή του, ερευνητικό πλαίσιο. Τελικά, επαγωγή είναι η συστηματική κατάταξη και αντιπαραβολή των παρατηρησιακών δεδομένων. Για τον σκοπό αυτό, ο Bacon συνιστά τη σύνταξη «συγκριτικών πινάκων» (comparative tables) που θα τακτοποιούν τα επιστημονικά ευρήματα. Ειδικότερα, πρόκειται για «πίνακες συμφωνίας» (tables of agreement), στους οποίους κατατάσσονται πλήθος εμπειρικά παραδείγματα του υπό εξέταση φαινομένου και οι εκάστοτε παρούσες εμπειρικές συνθήκες· «πίνακες απουσίας» (tables of absence), όπου καταχωρούνται καταστάσεις στις οποίες απουσιάζει το υπό μελέτη φαινόμενο καθώς και οι αντίστοιχες απούσες συνθήκες· τέλος, «πίνακες βαθμιαίας μεταβολής» (tables of degrees), στους οποίους καταχωρείται το υπό μελέτη φαινόμενο σε διάφορα
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr επίπεδα έντασης και συμπεριλαμβάνονται οι μεταβολές στις αντίστοιχες εμπειρικές συνθήκες. Σύμφωνα με τον Bacon, κατά την κατασκευή αυτών των πινάκων θα φθάσει κάποια στιγμή που ο ερευνητής θα μπορέσει να διακρίνει τη ζητούμενη αιτιακή σχέση μέσα από το σώμα του επαρκούς παρατηρησιακού υλικού που έχει στη διάθεσή του. Η παθητική αντιμετώπιση της εμπειρίας σταματά εδώ, καθώς εμφανίζεται εκείνη η «προνομιακή περίπτωση» (prerogative instance), η παρατήρηση-κλειδί που θα οδηγήσει στην ορθή ερμηνεία του φαινομένου. Κοντά στην τελική εξήγηση θα φτάσει ο ερευνητής μόλις παρουσιαστεί η «οδοδεικτική περίπτωση», μια έννοια ανάλογη με τη σύγχρονη έννοια του «κρίσιμου πειράματος». Έτσι, ονομάζει την «οδοδεικτική περίπτωση» και «δικαστική» (judicial), καθώς παρέχει την τελική ετυμηγορία για το υπό μελέτη φαινόμενο. Για την επαλήθευση της θεωρίας του, ο Bacon οραματίστηκε διάφορα ευφάνταστα πειράματα. Συμπερασματικά, ο επαγωγικός εμπειρισμός του Bacon αποτυπώνει την εμπειρική επιστήμη όχι πειραματικά αλλά κυρίως μέσα από φιλοσοφικούς-επιστημολογικούς στοχασμούς. Ο ίδιος δεν είναι επιστήμονας αλλά δικηγόρος, και χαρακτηριστικό της νομικής σκέψης (ιδίως της βρετανικής) είναι η συναγωγή συμπερασμάτων από έναν ικανό αριθμό «προηγουμένων» (antecedents). Για τον Bacon, η επιστημονικότητα είναι πρωτίστως ένα πολιτισμικό ιδεώδες, η χειραφέτηση από την πνευματική δουλεία του Μεσαίωνα και η απαρχή της ελευθερίας που διαμορφώνει τη νεωτερικότητα. Στη θεώρηση αυτή οφείλεται και η ωφελιμιστική, αν και ουτοπική, πτυχή της βακώνειας επιστημολογίας, η οποία επέδρασε αποφασιστικά στη θεσμική συγκρότηση της επιστήμης από τον 17ο αιώνα και εξής. Η ιδέα αυτή αναπτύσσεται στο ημιτελές έργο του The New Atlantis (Η Νέα Ατλαντίδα, 1627). Πρόκειται για το ουτοπικό όραμα μιας νέας κοινωνίας στην οποία θα άρχουν οι επιστήμονες, υπηρετώντας την υλική ευημερία και την πνευματική ανάταση του συνόλου της κοινωνίας. Η επιστημονική έρευνα οργανώνεται θεσμικά από την πολιτική εξουσία και οι επιστήμονες ασχολούνται ο καθένας με έναν ιδιαίτερο επιστημονικό κλάδο. Στην ουτοπική αυτή κοινωνία οι επιστήμονες έχουν αντικαταστήσει τους ιερείς στην κορυφή της πνευματικής πυραμίδας. Η ιδέα αυτή βρήκε απήχηση στον θετικισμό του 19ου αιώνα καθώς στην ξεχωριστή θέση που επιφύλασσε για τους επιστήμονες η κοινωνική φιλοσοφία του Κοντ και του Σαιντ Σιμόν. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Από τον 17ο αιώνα οι ιδέες του Bacon πραγματώθηκαν θεσμικά με την ίδρυση των μεγάλων ευρωπαϊκών επιστημονικών εταιρειών, οι οποίες προωθούσαν τη συλλογική έρευνα. Πρώτη ιδρύθηκε η Βασιλική Εταιρεία του Λονδίνου το 1662, όπου εργάστηκαν όλοι οι πρωτοπόροι επιστήμονες της εποχής, όπως ο Νεύτων, και η οποία τιμούσε τον Bacon ως εμπνευστή του έργου της. Το 1666 ιδρύθηκε η Βασιλική εταιρεία Επιστημών του Παρισιού με ιδρυτή τον Κολμπέρ. Το 1725 ιδρύθηκε η Αυτοκρατορική Ακαδημία Επιστημών στην Αγία Πετρούπολη, ίδρυμα με τόσο μεγάλο κύρος, ώστε απολάμβανε σημαντικές ακαδημαϊκές ελευθερίες ακόμη και στην περίοδο της σταλινικής δικτατορίας. Το 1781 ιδρύθηκε η Βασιλική Σουηδική Ακαδημία με εξέχον στέλεχος τον Κάρολο Λινναίο. Το γεγονός ότι τα ευρωπαϊκά κράτη έσπευδαν να συστήσουν επιστημονικές εταιρείες αποδείκνυε ότι αναγνώριζαν τον σημαντικό ρόλο που έμελλε να διαδραματίσει η επιστήμη για την οργάνωση των νέων κοινωνιών. 91) Σε τι συνίσταται ο επιστημολογικός ωφελιμισμός του Francis Bacon και ποιες ήταν οι συνέπειές του; (σελ. 74, 78-79) Σύμφωνα με τον Francis Bacon, η ορθή διανοητική δραστηριότητα οφείλει να αποσκοπεί στη μεγαλύτερη δυνατή ωφέλεια του ανθρώπου, όχι στη βέλτιστη δυνατή κατασκευή περίτεχνων λεκτικών σχημάτων. Άρα, η επιστήμη δεν ενδιαφέρεται για νοητικές προθεάσεις της πραγματικότητας, αλλά για τη συστηματική «ερμηνεία της φύσης» (interpretation of nature) με θεμέλιο την επίσης συστηματική επεξεργασία των δεδομένων της εμπειρίας. Ο άνθρωπος πρέπει να υποτάξει τη φύση στις ανάγκες του· αλλά, για να το επιτύχει, πρέπει πρώτα να υποταχθεί στη φύση. Η γνώση δεν ωφελεί, αν δεν μετασχηματίζεται σε ισχύ, που ασκείται στη φύση προκειμένου να ανυψωθεί το βιοτικό επίπεδο και ο πνευματικός φωτισμός του ανθρώπου. Ο Bacon υποστηρίζει χαρακτηριστικά: «Η γνώση είναι δύναμη» (“knowledge is power”). Έτσι, γίνεται ο διαπρύσιος κήρυκας της πνευματικής και πολιτισμικής ανωτερότητας των νεοτέρων έναντι των αρχαίων. O επαγωγικός εμπειρισμός του Bacon αποτυπώνει την εμπειρική επιστήμη όχι πειραματικά αλλά κυρίως μέσα από φιλοσοφικούς-επιστημολογικούς στοχασμούς. Ο ίδιος δεν είναι επιστήμονας αλλά δικηγόρος, και χαρακτηριστικό της νομικής σκέψης (ιδίως της βρετανικής) είναι η συναγωγή συμπερασμάτων από έναν ικανό αριθμό H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr «προηγουμένων» (antecedents). Για τον Bacon, η επιστημονικότητα είναι πρωτίστως ένα πολιτισμικό ιδεώδες, η χειραφέτηση από την πνευματική δουλεία του Μεσαίωνα και η απαρχή της ελευθερίας που διαμορφώνει τη νεωτερικότητα. Στη θεώρηση αυτή οφείλεται και η ωφελιμιστική, αν και ουτοπική, πτυχή της βακώνειας επιστημολογίας, η οποία επέδρασε αποφασιστικά στη θεσμική συγκρότηση της επιστήμης από τον 17ο αιώνα και εξής. Η ιδέα αυτή αναπτύσσεται στο ημιτελές έργο του The New Atlantis (Η Νέα Ατλαντίδα, 1627). Πρόκειται για το ουτοπικό όραμα μιας νέας κοινωνίας στην οποία θα άρχουν οι επιστήμονες, υπηρετώντας την υλική ευημερία και την πνευματική ανάταση του συνόλου της κοινωνίας. Η επιστημονική έρευνα οργανώνεται θεσμικά από την πολιτική εξουσία και οι επιστήμονες ασχολούνται ο καθένας με έναν ιδιαίτερο επιστημονικό κλάδο. Στην ουτοπική αυτή κοινωνία οι επιστήμονες έχουν αντικαταστήσει τους ιερείς στην κορυφή της πνευματικής πυραμίδας. Η ιδέα αυτή βρήκε απήχηση στον θετικισμό του 19ου αιώνα καθώς στην ξεχωριστή θέση που επιφύλασσε για τους επιστήμονες η κοινωνική φιλοσοφία του Κοντ και του Σαιντ Σιμόν. Από τον 17ο αιώνα οι ιδέες του Bacon πραγματώθηκαν θεσμικά με την ίδρυση των μεγάλων ευρωπαϊκών επιστημονικών εταιρειών, οι οποίες προωθούσαν τη συλλογική έρευνα. Πρώτη ιδρύθηκε η Βασιλική Εταιρεία του Λονδίνου το 1662, όπου εργάστηκαν όλοι οι πρωτοπόροι επιστήμονες της εποχής, όπως ο Νεύτων, και η οποία τιμούσε τον Bacon ως εμπνευστή του έργου της. Το 1666 ιδρύθηκε η Βασιλική εταιρεία Επιστημών του Παρισιού με ιδρυτή τον Κολμπέρ. Το 1725 ιδρύθηκε η Αυτοκρατορική Ακαδημία Επιστημών στην Αγία Πετρούπολη, ίδρυμα με τόσο μεγάλο κύρος, ώστε απολάμβανε σημαντικές ακαδημαϊκές ελευθερίες ακόμη και στην περίοδο της σταλινικής δικτατορίας. Το 1781 ιδρύθηκε η Βασιλική Σουηδική Ακαδημία με εξέχον στέλεχος τον Κάρολο Λινναίο. Το γεγονός ότι τα ευρωπαϊκά κράτη έσπευδαν να συστήσουν επιστημονικές εταιρείες αποδείκνυε ότι αναγνώριζαν τον σημαντικό ρόλο που έμελλε να διαδραματίσει η επιστήμη για την οργάνωση των νέων κοινωνιών. 3.4. Η ορθολογική θεμελίωση του μηχανιστικού κοσμοειδώλου: o ενορατισμός του Descartes
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr 91) Ποια κριτική ασκεί ο Descartes στην εμπειρική γνώση που προέρχεται από την αισθητηριακή αντίληψη; (σελ. 80) Σε αντίθεση με τον βακώνειο επαγωγικό εμπειρισμό, ο René Descartes (Ειρηναίος Καρτέσιος, 1596-1650) πρότεινε ένα εναλλακτικό επιστημολογικό πρόγραμμα, τον παραγωγικό ορθολογισμό ή ενορατισμό. Στην αφετηρία της καρτεσιανής σκέψης υπάρχει η θέση ότι τα δεδομένα της εμπειρίας δεν είναι επαρκή θεμέλια για την κατανόηση των φυσικών νομοτελειών. Τα αισθητήρια όργανα είναι αναξιόπιστοι μάρτυρες, καθώς τα αισθητηριακά δεδομένα μπορούν να είναι αποσπασματικά ή και ολοσχερώς εσφαλμένα ως προϊόντα φαντασιώσεων ή αλλοιώσεων. Παραδείγματα είναι οι διάφορες οφθαλμαπάτες, που συνδέονται είτε με εγγενείς ανεπάρκειες των αισθητηρίων είτε με διαταραχές στη λειτουργία τους. Τα όνειρα αποτελούν ένα γνωσιολογικά κρίσιμο βίωμα, καθώς μας παρουσιάζουν φαινόμενα που δεν έχουν καμία σχέση με την πραγματικότητα. Οι αισθήσεις αποφέρουν μια καθαρά υποκειμενική αντίληψη για τον κόσμο, που δεν αντιστοιχεί με την πραγματικότητα καθεαυτήν. Άρα, η εμπειρική γνώση είναι πλήρης πλανών και συγχύσεων. Μια πρόταση που βασίζεται στα αισθητηριακά δεδομένα μπορεί να είναι ορθή, αλλά ποτέ δεν μπορεί να υπάρξει απόλυτη βεβαιότητα για την ορθότητά της. Για τους λόγους αυτούς ο Descartes προβαίνει, όπως και ο Γαλιλαίος, στη διάκριση των ιδιοτήτων των φυσικών σωμάτων σε πρωτογενείς και δευτερογενείς, θεωρώντας τις πρώτες σημαντικές για την ουσιαστική φύση των σωμάτων και για την επιστημονική έρευνα. Πρόκειται για ιδιότητες μαθηματικές που εξυπηρετούν τη μαθηματική ανάλυση. Με βάση την εμπειρία μπορούμε να έχουμε μόνο μια ατελή, πιθανοκρατική γνώση για τον κόσμο. Το ζητούμενο όμως, όπως υποστηρίζει ο Descartes, είναι η απόλυτη, η βέβαιη επιστημονική γνώση. Βασιζόμενοι στις αισθήσεις μας είναι αδύνατο να υπερβούμε την αμφιβολία για το πώς είναι ο κόσμος στην πραγματικότητα. Η κριτική είναι σκεπτικιστική και έχει μακρά προϊστορία: Την είχαν υιοθετήσει τόσο ο Πλάτωνας και οι αρχαίοι σκεπτικοί όσο και ο Αυγουστίνος, όπως παρατηρούν ο Γκασσαντί και ο Χομπς. Η αναβίωση του σκεπτικισμού στην αυγή της νεωτερικότητας είναι η άλλη όψη της απαγκίστρωσης της επιστημονικής σκέψης από τις υπερβατικές αυθεντίες, εγκόσμιες και υπερκόσμιες. Η «αποχώρηση του Θεού» από τα εδάφη της επιστήμης, από H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr τη φυσική και την κοινωνική πραγματικότητα, έθεσε το ερώτημα αν πράγματι ένα πεπερασμένο ον, όπως ο άνθρωπος, είναι όντως σε θέση να συλλάβει τα μυστήρια του κόσμου στην πληρότητά τους με τις επίσης πεπερασμένες γνωστικές ικανότητές του. Το ερώτημα αυτό διατυπώθηκε με ιδιαίτερη υπαρξιακή ένταση στα δοκίμια του Γάλλου δοκιμιογράφου Michel de Montaigne (1533-1592). Η ίδια γνωσιολογική αμφιβολία απασχόλησε και τον Γκασσαντί αλλά και τον Descartes, μεταχειρίστηκαν όμως διαφορετικά μέσα για να την υπερβούν. Η καρτεσιανή επιστημολογία διδάσκει ότι η πραγματική υπόσταση των όντων βρίσκεται πέρα από τις πληροφορίες που μας δίνουν για αυτά οι αισθήσεις. Ο Descartes χρησιμοποιεί ως παράδειγμα μια μάζα κεριού: Όταν αυτή βρίσκεται σε κανονική θερμοκρασία, έχει συγκεκριμένες ιδιότητες (υφή, χρώμα, οσμή), όπως αυτές παρέχονται από τις αισθήσεις μας. Όταν όμως την πλησιάσουμε στη φωτιά, οι ιδιότητες αυτές αλλοιώνονται. Και, παρότι λαμβάνουμε διαφορετικά αισθητηριακά δεδομένα, εξακολουθούμε να πιστεύουμε ότι βλέπουμε την ίδια ουσία. Άρα, η αντίληψη για την πραγματική ουσία των όντων δεν μας παρέχεται από τα αισθητηριακά δεδομένα, αλλά από μια πράξη καθαρής νόησης. Η ανθρώπινη διάνοια, προβαίνοντας σε αφαίρεση από τα δεδομένα της εμπειρίας, διεισδύει στην περιοχή των πρωτογενών ιδιοτήτων, για να κατασκευάσει μια ιδεώδη, μαθηματική εικόνα για τα όντα, η οποία αποδίδει την πραγματική υπόστασή τους. Κατά τον Descartes, η γεωμετρία είναι η μόνη αληθινή επιστήμη την οποία έχει κατακτήσει η ανθρώπινη διάνοια. Ο ίδιος είχε σημαντική συμβολή στην εξέλιξή της, αναπτύσσοντας την αναλυτική γεωμετρία, μια τεχνική που επιτρέπει την έκφραση γεωμετρικών μεγεθών μέσω αλγεβρικών εξισώσεων. 92) Σε τι συνίσταται το καρτεσιανό cogito και ποιος είναι ο ρόλος του στη σκέψη του Descartes; (σελ. 81-82) Η καρτεσιανή επιστημολογία διδάσκει ότι η πραγματική υπόσταση των όντων βρίσκεται πέρα από τις πληροφορίες που μας δίνουν για αυτά οι αισθήσεις. Η ανθρώπινη διάνοια, προβαίνοντας σε αφαίρεση από τα δεδομένα της εμπειρίας, διεισδύει στην περιοχή των πρωτογενών ιδιοτήτων, για να κατασκευάσει μια ιδεώδη, μαθηματική εικόνα για τα όντα, η οποία αποδίδει την πραγματική υπόστασή τους. Κατά τον Descartes, η γεωμετρία είναι η μόνη αληθινή επιστήμη την οποία έχει κατακτήσει η ανθρώπινη διάνοια. Ο ίδιος είχε σημαντική συμβολή στην εξέλιξή της, αναπτύσσοH Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr ντας την αναλυτική γεωμετρία, μια τεχνική που επιτρέπει την έκφραση γεωμετρικών μεγεθών μέσω αλγεβρικών εξισώσεων. Στην πραγματικότητα, ο Descartes ουδέποτε αμφέβαλλε για την ισχύ των μαθηματικών αποδείξεων. Με στόχο όμως να επεκτείνει στα όριά του τον επιστημολογικό σκεπτικισμό, εισηγείται την «υπερβολική αμφιβολία». Σύμφωνα με την ιδέα αυτήν, μπορούμε να υποθέσουμε την ύπαρξη ενός κακόβουλου δαίμονα, ο οποίος, όποτε επιδιδόμαστε σε μαθηματικούς υπολογισμούς, μας παραπλανά κάνοντάς μας να εκλάβουμε ως ορθά αποτελέσματα που είναι εσφαλμένα. Άρα και οι μαθηματικές αποδείξεις είναι αμφισβητήσιμες. Ο μόνος τρόπος διαφυγής από αυτήν τη ριζική γνωσιολογική αμφιβολία, το έσχατο θεμέλιο επάνω στο οποίο μπορεί να βασιστεί το επιστημονικό οικοδόμημα, είναι να συλλογιστώ πως το ίδιο το γεγονός ότι αμφιβάλλω επιβεβαιώνει την ύπαρξή μου. Από αυτή τη συλλογιστική ο Descartes συνάγει το ανθρωπολογικό του αξίωμα «cogito ergo sum» («σκέπτομαι άρα υπάρχω»), βάσει του οποίου μπορεί κατόπιν να αποδείξει ό,τι είναι αποδεικτέο. Και αποδεικτέα δεν είναι η ύπαρξη της σωματική μας φύσης, επειδή και αυτήν τη γνωρίζουμε μέσω των αισθήσεων, οι οποίες έχουν απορριφθεί ως ασφαλής πηγή γνώσης. Συνεπώς, το μόνο που μπορούμε να γνωρίζουμε με ασφάλεια είναι η διανοητική μας υπόσταση: ο σκεπτόμενος νους γνωρίζει τον εαυτό του. Ο άνθρωπος είναι res cogitans (σκεπτόμενο πράγμα), ενώ ταυτόχρονα ο διανοητικός πυρήνας είναι προσαρτημένος στο υλικό σώμα. Έτσι, η καρτεσιανή λογοκρατία κάνει το επόμενο βήμα, προβαίνοντας στον οντολογικό χωρισμό νου (πνεύματος) και σώματος (ύλης). Την ιδέα αυτή επέκριναν οι Γκασσαντί και Χομπς, με το αιτιολογικό ότι, αν ήταν πραγματικά τόσο ριζικά διαφορετικές οντότητες ο νους και το σώμα, δεν θα μπορούσε να εξηγηθεί η αρμονική συνύπαρξη και η από κοινού λειτουργία τους· δεν θα ήταν δηλαδή δυνατό να εκτελεί πάραυτα το σώμα τις εντολές που του δίνει ο νους. Ανεξάρτητα από την κριτική που δέχθηκε, το λογοκρατικό αξίωμα του Descartes τού επέτρεψε, μέσω του λεγόμενου «οντολογικού επιχειρήματος» να αποδείξει την ύπαρξη του Θεού. 93) Τι γνωρίζετε για την καρτεσιανή θεολογία; (σελ. 82-83) Με στόχο να επεκτείνει στα όριά του τον επιστημολογικό σκεπτικισμό, ο Descartes εισηγείται την «υπερβολική αμφιβολία». Σύμφωνα με την ιδέα αυτήν, μπορούH Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr με να υποθέσουμε την ύπαρξη ενός κακόβουλου δαίμονα, ο οποίος, όποτε επιδιδόμαστε σε μαθηματικούς υπολογισμούς, μας παραπλανά κάνοντάς μας να εκλάβουμε ως ορθά αποτελέσματα που είναι εσφαλμένα. Άρα και οι μαθηματικές αποδείξεις είναι αμφισβητήσιμες. Ο μόνος τρόπος διαφυγής από αυτήν τη ριζική γνωσιολογική αμφιβολία, το έσχατο θεμέλιο επάνω στο οποίο μπορεί να βασιστεί το επιστημονικό οικοδόμημα, είναι να συλλογιστώ πως το ίδιο το γεγονός ότι αμφιβάλλω επιβεβαιώνει την ύπαρξή μου. Από αυτή τη συλλογιστική ο Descartes συνάγει το ανθρωπολογικό του αξίωμα «cogito ergo sum» («σκέπτομαι άρα υπάρχω»), βάσει του οποίου μπορεί κατόπιν να αποδείξει ό,τι είναι αποδεικτέο. Και αποδεικτέα δεν είναι η ύπαρξη της σωματική μας φύσης, επειδή και αυτήν τη γνωρίζουμε μέσω των αισθήσεων, οι οποίες έχουν απορριφθεί ως ασφαλής πηγή γνώσης. Συνεπώς, το μόνο που μπορούμε να γνωρίζουμε με ασφάλεια είναι η διανοητική μας υπόσταση: ο σκεπτόμενος νους γνωρίζει τον εαυτό του. Ο άνθρωπος είναι res cogitans (σκεπτόμενο πράγμα), ενώ ταυτόχρονα ο διανοητικός πυρήνας είναι προσαρτημένος στο υλικό σώμα. Έτσι, η καρτεσιανή λογοκρατία κάνει το επόμενο βήμα, προβαίνοντας στον οντολογικό χωρισμό νου (πνεύματος) και σώματος (ύλης). Tο λογοκρατικό αξίωμα του Descartes τού επιτρέπει, μέσω του λεγόμενου «οντολογικού επιχειρήματος» να αποδείξει την ύπαρξη του Θεού. Καθεαυτό το γεγονός ότι μπορώ να νοήσω τον Θεό ως ένα Ον με ιδιότητες αντίθετες από τις δικές μου (παντοδυναμία, αιωνιότητα, απόλυτη αγαθότητα κ.ά.) αποδεικνύει ότι ο Θεός υπάρχει. Επειδή τα θεία χαρακτηριστικά υπερβαίνουν την ανθρώπινη διάνοια και εμπειρία, οτιδήποτε έχω σκεφθεί για τον Θεό δεν προέρχεται από τις ανθρώπινες γνωστικές ικανότητες· ο ίδιος ο Θεός το έχει εμβάλει στον νου μου. Άρα, ο Θεός υπάρχει πέρα και έξω από την ανθρώπινη ύπαρξη. Το καρτεσιανό οντολογικό επιχείρημα αντέκρουσαν ο Χομπς και ο Γκασσαντί. Ο πρώτος υποστήριξε ότι η ιδέα του Θεού δεν υπάρχει μέσα στον ανθρώπινο νου, επειδή όλες οι ιδέες μας είναι ονόματα που δίνουμε στα πράγματα, τα οποία όμως αντιλαμβανόμαστε μόνο μέσω των αισθητηρίων. Ο δεύτερος παρατηρεί ότι οι ιδιότητες που αποδίδει ο άνθρωπος στον Θεό δεν είναι παρά πολλαπλασιασμός των ιδιοτήτων των αισθητών όντων. Η ύπαρξη ενός όντος δεν μπορεί να αποδειχθεί από μόνη την έννοια που σχηματίζει ο νους μας για αυτό· η καλύτερη απόδειξη της ύπαρξης του Θεού είναι η αρμονική λειτουργία του φυσικού κόσμου. Η απόρριψη του οντολογιH Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr κού επιχειρήματος αργότερα εκ μέρους του Καντ στηρίχθηκε στην επιχειρηματολογία του Γκασσαντί. Ανεξάρτητα από αυτήν την κριτική, ο Descartes πιστεύει ότι ο Θεός είναι αγαθοεργός και συνεπώς δεν παραπλανά την ανθρώπινη διάνοια. Η παραδοχή αυτή τού επιτρέπει να επιστρέψει στην αρχική βεβαιότητά του για την αλήθεια των μαθηματικών αποδείξεων, αλλά και να υποστηρίξει ότι, παρά το επισφαλές των αισθήσεών μας, ο υλικός κόσμος, συμπεριλαμβανόμενου του σώματος μας, είναι αυθύπαρκτος, πέρα και έξω από τις αισθήσεις μας. Παρά το ότι ο εξωτερικός κόσμος είναι πηγή συγχύσεων και πλανών επειδή προσλαμβάνεται διά των επισφαλών αισθήσεων, εντούτοις η ίδια η αυθύπαρκτη, αντικειμενική υπόστασή του δεν αμφισβητείται. Κατά συνέπεια, είναι εφικτή μια επιστήμη της φύσης, τέτοια όμως που θα διακρίνει τις πλάνες από την πραγματικότητα.
94) Πώς συγκροτεί ο Descartes την ενορατική επιστημολογία του; (σελ. 80, 8386) Σε αντίθεση με τον βακώνειο επαγωγικό εμπειρισμό, ο René Descartes (Ειρηναίος Καρτέσιος, 1596-1650) πρότεινε ένα εναλλακτικό επιστημολογικό πρόγραμμα, τον παραγωγικό ορθολογισμό ή ενορατισμό. Στην αφετηρία της καρτεσιανής σκέψης υπάρχει η θέση ότι τα δεδομένα της εμπειρίας δεν είναι επαρκή θεμέλια για την κατανόηση των φυσικών νομοτελειών. Τα αισθητήρια όργανα είναι αναξιόπιστοι μάρτυρες, καθώς τα αισθητηριακά δεδομένα μπορούν να είναι αποσπασματικά ή και ολοσχερώς εσφαλμένα ως προϊόντα φαντασιώσεων ή αλλοιώσεων. Το επιστημολογικό πρότυπο στο οποίο οφείλει συνεπώς να βασιστεί η νέα επιστήμη είναι μαθηματικό και ενορατικό. Κατά τη διανοητική ενόραση ο νους, αγνοώντας την ψυχολογική και αισθητηριακή εμπειρία, συγκεντρώνεται στα υπό μελέτη φαινόμενα και θεάται άμεσα τις αλήθειες που συνδέονται με το συγκεκριμένο πεδίο της φυσικής πραγματικότητας. Πρόκειται για μια μορφή καθαρής νοητικής ενατένισης, που δεν συνδέεται ούτε με τις αισθήσεις ούτε με τη φαντασία αλλά με την καθαρή νόηση. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Μια πρόταση είναι αξιωματική, όταν δεν μπορεί παρά να τη δεχθεί ως βέβαιη ο ανθρώπινος νους καθώς συγκεντρώνεται σε αυτήν. Το αξίωμα γίνεται δεκτό μέσω της άμεσης κατανόησης και δεν χρήζει άλλης αποδεικτικής διαδικασίας· αντίθετα, όποιος αμφισβητεί την αλήθεια του είναι υποχρεωμένος να αποδείξει το ενδεχόμενο σφάλμα. Η αξιωματική αλήθεια φανερώνεται στην ανθρώπινη νόηση διά της αρχής της προφάνειας και δεν έχει ανάγκη απόδειξης από άλλες αλήθειες. αν δεν υπήρχαν αυταπόδεικτα αξιώματα, κανένα λογικό σύστημα δεν θα είχε βέβαιη έδραση και θα έπρεπε να ακολουθείται επ’ άπειρον κάποιας μορφής αποδεικτική διαδικασία. Η προφανής, αξιωματική αλήθεια αποτελεί αφετηρία της σκέψης. Η επιτυχία των μαθηματικών οφείλεται ακριβώς στο γεγονός ότι έχουν στηριχθεί σε τέτοιες αξιωματικές προτάσεις. Αυτές τις αυταπόδεικτες προτάσεις που αποτελούν θεμέλια για κάθε επιστήμη ο Descartes ονομάζει «ευκρινείς και ευδιάκριτες» (clear and distinct)και υποστηρίζει ότι είναι έμφυτες στην ανθρώπινη διάνοια, αποτελώντας τα «σπέρματα» της βέβαιης γνώσης, που γίνονται γνωστά αφότου αποκαθαρθεί η σκέψη από τις πλάνες των προλήψεων και της επιπόλαιης παρατήρησης· σύμφωνα με τη δική του διατύπωση, «sunt in nobis semina scientiae» («μέσα μας βρίσκονται τα σπέρματα της επιστήμης»). Αυτό που απομένει είναι να τις ανακαλύψουμε μέσα μας με την ορθή άσκηση και διευθέτηση (reglement, regulation), διαχωρίζοντάς τες από το πλήθος των ιδεών μας. βασική προϋπόθεση της αληθινής γνώσης είναι ο επακριβής καθορισμός της μεθόδου σκέψης, η ορθολογική ρύθμιση της διάνοιας. Οι δευτερογενείς αλήθειες μιας επιστήμης, τα ενδιάμεσα θεωρήματά της, προκύπτουν μέσω παραγωγής. Η παραγωγική λογική δεν είναι αποκομμένη από τον εξωτερικό κόσμο ούτε αδυνατεί να τον εξηγήσει. Αντίθετα, εφαρμοζόμενη στα εμπειρικά δεδομένα τα διατάσσει με τρόπο κατάλληλο, ώστε να αποκαλυφθεί η νομοτέλεια που τα διέπει. Είναι χαρακτηριστικός και διάχυτος στην καρτεσιανή γνωσιολογία ένας επιστημολογικός οπτιμισμός: Μπορεί ο Θεός να έχει αποχωρήσει από την επιστασία της φυσικής πραγματικότητας και να έχει αφήσει τον άνθρωπο μόνο ενώπιόν της. εφόσον όμως ο άνθρωπος είναι προικισμένος με την έμφυτη αλήθεια, τόσο για τα φυσικά όντα όσο και για τα υπερφυσικά, έχει την ικανότητα να κυριεύσει τον φυσικό κόσμο. Παρότι η καρτεσιανή επιστημολογία βρίσκεται στον αντίποδα της βακώνειας, οι δύο τους συγκλίνουν σε ένα βασικό σημείο: η επιστήμη είναι το αποτελεσματικότερο εργαλείο που διαθέτει ο άνθρωπος για να κυριαρχήσει επί της φύσης. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Στην ευρετική διαδικασία που οδηγεί στην ανακάλυψη των αξιωματικών αληθειών σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η αναλυτική μέθοδος, γεγονός που καταδεικνύει τη σημαντική επίδραση της Σχολής της Πάδοβας και στη σκέψη του Descartes. Η μέθοδος αυτή είναι στην ουσία εκείνη του γεωμέτρη. Ο ερευνητής τέμνει το πρόβλημά του στα απλά συστατικά στοιχεία του και τα μελετά, ώσπου να βρεθεί ενώπιον της καθοριστικής διασύνδεσης η οποία αποδεικνύεται βάσει ήδη αποδεδειγμένων αληθειών. Ση ρίζα αυτής τη συλλογιστικής υπάρχει η παραδοχή ότι όσο απλούστερη είναι μια πρόταση τόσο ευκολότερα γίνεται γνωστή. ένα σύνθετο πρόβλημα αποτελείται από απλές έννοιες· άρα η ανάλυσή του εκκινεί από την εξέταση των πρωταρχικών απλών ιδεών που το απαρτίζουν. Η εφαρμογή της ενορατικής αξιωματικής μεθόδου από τον Descartes απέφερε μια πλήρως συνεκτική εικόνα για τον κόσμο, που έμελλε να ανατραπεί μόνο από τη νευτώνεια σύνθεση. Παρά τα σφάλματά της, η καρτεσιανή επιστημολογία προσέφερε σημαντικές υπηρεσίες ως προς την επικύρωση του μηχανιστικού κοσμοειδώλου και ορισμένων βασικών παραδοχών του. Ταύτισε αξιωματικά την ύλη με την έκταση, αποδίδοντάς της καθαρά γεωμετρικές ιδιότητες (μήκος, πλάτος και ύψος) και αναγνωρίζοντας ως υλικά μόνο τα σώματα που είναι επιδεκτικά διαίρεσης, σχήματος και κίνησης. Έτσι, έγινε εφικτή μια ανάλυση του φυσικού κόσμου με βάση τις αρχές της γεωμετρίας. 95) Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της καρτεσιανής φυσικής θεωρίας; Ποια κριτική της ασκήθηκε; (σελ. 85-88) Η εφαρμογή της ενορατικής αξιωματικής μεθόδου από τον Descartes απέφερε μια πλήρως συνεκτική εικόνα για τον κόσμο, που έμελλε να ανατραπεί μόνο από τη νευτώνεια σύνθεση. Παρά τα σφάλματά της, η καρτεσιανή επιστημολογία προσέφερε σημαντικές υπηρεσίες ως προς την επικύρωση του μηχανιστικού κοσμοειδώλου και ορισμένων βασικών παραδοχών του. Ταύτισε αξιωματικά την ύλη με την έκταση, αποδίδοντάς της καθαρά γεωμετρικές ιδιότητες (μήκος, πλάτος και ύψος) και αναγνωρίζοντας ως υλικά μόνο τα σώματα που είναι επιδεκτικά διαίρεσης, σχήματος και κίνησης. Έτσι, έγινε εφικτή μια ανάλυση του φυσικού κόσμου με βάση τις αρχές της γεωμετρίας.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Από την αρχή αυτή έπεται ότι στη φύση δεν υπάρχει κενό. Ο φυσικός κόσμος, το σύμπαν, είναι ένα «πλήρες» (plenum)· το κενό είναι φιλοσοφικά αδύνατο. Επομένως, ο Descartes απορρίπτει την ατομική θεωρία, η οποία αποδεχόταν την ύπαρξη κενού. Επίσης, εφόσον τα φυσικά σώματα είναι απείρως διαιρετά, όπως συμβαίνει με τα γεωμετρικά σημεία, δεν μπορεί να γίνει δεκτή η ύπαρξη ατόμων. Το επιχείρημά του παρέχει πάλι προτεραιότητα στη λογική έναντι της εμπειρίας, καθώς η γεωμετρία υπερκαθορίζει τη φυσική πραγματικότητα. Εντούτοις, στη θεωρία του περί κίνησης ο Descartes μετριάζει την απορριπτική στάση του έναντι του ατομισμού, υιοθετώντας μιας μορφής σωματιδιακή θεωρία για την ύλη που πάντως δεν ταυτίζεται με τον ατομισμό. Υποστηρίζει ότι οι δυνάμεις που ασκούνται σε ένα σώμα ασκούνται στα διάφορα τμήματά του, αλλά εξακολουθεί να μην αναγνωρίζει την ύπαρξη κενού. Από τις αρχές αυτές συνάγεται το συμπέρασμα ότι η κίνηση προκαλείται μόνο διά της άμεσης πρόσκρουσης ή επαφής των σωμάτων. Η μετατόπιση ενός σώματος επιφέρει τη μετατόπιση όλων των άλλων και, άρα, το σύμπαν είναι μια τεράστια κοσμική δίνη (vortex), η οποία προκαλεί τη μετατόπιση των βαρύτερων σωμάτων προς το κέντρο και των ελαφρύτερων προς την περιφέρεια. Πρώτο κινούν είναι ο Θεός, η αιτία που τη στιγμή της Δημιουργίας έθεσε ολόκληρο το σύμπαν σε κίνηση. Από τις προτάσεις αυτές ο Descartes συνάγει μια βασική αρχή της σύγχρονης φυσικής, αυτή της διατήρησης του συνολικού ποσού της κίνησης μέσα στο σύμπαν. Ο Descartes συμπεραίνει τους «νόμους της φύσης» από το αμετάβλητο της ουσίας του Δημιουργού. Οι δύο πρώτοι από αυτούς αποτελούν αναδιατύπωση της αρχής της αδράνειας, διορθώνοντας μάλιστα την εσφαλμένη αντίληψη του Γαλιλαίου περί κυκλικής αδρανειακής κίνησης. Ο πρώτος νόμος αναφέρεται στην αρχή της διατήρησης της κίνησης και ο δεύτερος δηλώνει ότι η αδρανειακή κίνηση είναι ευθύγραμμη. Ο Descartes παρέχει ένα σχετικό παράδειγμα, υποδεικνύοντας ότι αν εκσφενδονίσουμε μια πέτρα από ένα σχοινί που κινείται κυκλικά, αυτή θα έχει ευθύγραμμη κατεύθυνση. Ο ίδιος δεν θεωρεί απόδειξη αυτό το παράδειγμα, καθώς αποδεικτική ισχύ έχουν σύμφωνα με την επιστημολογία του μόνο οι λογικοί συλλογισμοί. Αυτή η προτεραιότητα στη θεωρία έναντι της εμπειρίας οδήγησε τον Descartes και σε σφάλματα. Υποστήριξε ότι ένα μικρότερο και βαρύτερο σώμα ουδέποτε θα μπορέσει να μετακινήσει ένα μεγαλύτερο και ελαφρύτερο, με όση ταχύτητα και αν κινείH Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr ται. Το σφάλμα οφείλεται στο ότι παραθεωρούσε εντελώς τη μάζα και απέδιδε σημασία μόνο στις γεωμετρικές ιδιότητες των σωμάτων. Το καρτεσιανό κοσμολογικό πρότυπο ήταν το πρώτο συνεκτικά και ορθολογικά οργανωμένο σύστημα απεικόνισης του κόσμου. Το αυστηρό λογικό θεμέλιό του το κατέστησε κυρίαρχο στην ευρωπαϊκή σκέψη μέχρι τη διατύπωση του νόμου της παγκόσμιας έλξης από τον Νεύτωνα. Στήριζε το μηχανοκρατικό κοσμοείδωλο το οποίο ευνοούσε η σύγχρονη σκέψη και ενσωμάτωνε θεμελιώδεις επιστημονικές έννοιες, όπως την αρχή της αδράνειας. Η θεωρία των δινών ή στροβίλων για την κίνηση της παγκόσμιας ύλης απέφευγε την υιοθέτηση αρχών όπως η δράση εξ αποστάσεως (την οποία εισηγήθηκε ο Νεύτων), που φαίνονταν κατ’ αρχήν ασύμβατες με τη μηχανοκρατία. Συνολικά, ωστόσο, ο καρτεσιανισμός απέτυχε ως φυσική θεωρία, κυρίως επειδή παραθεώρησε τη σημασία του πειράματος για τη θεμελίωση των επιστημονικών θεωριών. Η προτεραιότητα που απέδιδε στα μαθηματικά κατέληξε σε ορθολογικό δογματισμό, σε μια φυσική επιστήμη που βασιζόταν σε μεταφυσικές υποθέσεις. Μια αξιωματική μέθοδος μπορεί να είναι αποδοτική στη γεωμετρία, αλλά προκειμένου για τη φυσιογνωστική έρευνα μπορεί να αποδειχθεί παραπλανητική, ιδίως αν η αρχική «ενόραση» οδηγήσει σε εσφαλμένες παραδοχές. Ήδη ο Γκασσαντί είχε σημειώσει ότι η προφάνεια και η ευκρίνεια των ιδεών είναι επισφαλή κριτήρια. Η αξιωματικότητα των παραδοχών μπορεί εύκολα, αντί για καθαρά λογική πράξη όπως τη θεωρούσε ο Descartes, μπορεί εύκολα να εκπέσει σε αυθυποβολή. Επίσης, μια περίτεχνη φράση μπορεί να επενδύσει με ορθολογική επίφαση ακόμη και μια παράλογη θέση. Η νευτώνεια σύνθεση θα επαναφέρει και θα ολοκληρώσει την υποταγή της μεταφυσικής και της θεωρίας στην πειραματική επιβεβαίωση, όπως την είχε εγκαινιάσει ο Γαλιλαίος.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr