Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Κεφάλαιο 5: Τα πανεπιστήμια του 13ου αιώνα και η κρίση του 1277 5.1. Η πρόσληψη του αριστοτελισμού 19) Σε ποιο πλαίσιο και με ποιους τρόπους προσλήφθηκε ο αριστοτελισμός από τη δυτική Ευρώπη του 13ου αιώνα; (σελ. 93) Το θεσμικό πλαίσιο πρόσληψης του αριστοτελισμού κατά τον 13ο αιώνα στη δυτική Ευρώπη ήταν αυτό των πανεπιστημίων, που αποκτούν ενιαίο περίπου πρόγραμμα σπουδών και θεσμική οργάνωση, σε αντίθεση με τη διδασκαλία της φιλοσοφίας και των επιστημών κατά τον 12ο αιώνα, η οποία βασιζόταν στην προσωπική φήμη και στις επιμέρους γνώσεις των λογίων. Ο αριστοτελισμός προσλήφθηκε με τρεις τρόπους κυρίως, που αντιστοιχούν στην οπτική τριών διανοητών: α΄) Ως κορυφαία έκφραση συγκερασμού Λόγου και Πίστης στο έργο του Καθολικού αγίου Θωμά του Ακινάτη. β΄) Ως υπεροχή του Λόγου έναντι της Πίστης, όπως εκφράστηκε από τη διδασκαλία του Σίζερ και επέφερε την κρίση του 1277 με την απαγόρευση πολλών αριστοτελικών θέσεων από την Καθολική Εκκλησία. γ΄) Ως αντιπαράθεση της επίσημης Εκκλησίας και διδασκαλίας προς τον αριστοτελισμό στο έργου του Καθολικού αγίου Μποναβεντούρα, που εξέφρασε νεοαυγουστίνειες απόψεις.
5.2. Μποναβεντούρα (Bonaventura) 20) Ποια είναι η σχέση Πίστης και Λόγου στη διδασκαλία του Μποναβεντούρα; (Ή: Πώς προσλήφθηκε ο αριστοτελισμός από τον Μποναβεντούρα; Ή: Τι γνωρίζετε για τον βίο και το έργο του Μποναβεντούρα;) (σελ. 93) Ο Μποναβεντούρα (1221-1274) υπήρξε στενός φίλος του αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης (που τον θεράπευσε από μια σοβαρή ασθένεια όταν ήταν παιδί) και οπαδός των απόψεων του Βερνάρδου του Κλαιρβώ. Εισήχθη στο τάγμα των φραγκισκανών, του οποίου αργότερα έγινε ηγέτης, επιβάλλοντας ως πάπα τον Γρηγόριο Ι΄, και είχε H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr πνευματική σχέση με τον δομινικανό Θωμά τον Ακινάτη. Η ακαδημαϊκή σταδιοδρομία του στο Παρίσι συνάντησε εμπόδια λόγω των επικριτικών θέσεών του κατά του κυρίαρχου στο εκεί πανεπιστήμιο αριστοτελισμού, αλλά πρόλαβε να δει τη μεταστροφή του πνευματικού κλίματος, στην οποία είχε συντελέσει και ο ίδιος με τη διδασκαλία του. Το σύστημα αντιλήψεων του Μποναβεντούρα στηρίχθηκε σε βασικές θέσεις του ιερού Αυγουστίνου (όπως η σχέση μίμησης όλων των όντων προς τη Θεία Φώτιση και τον Θεό, ο παραδειγματισμός και η Δημιουργία εκ του μηδενός). Μολονότι αυτό το σύστημα παρουσίαζε ελλειμματική συνοχή, ήταν δυνατό να αμφισβητηθεί μόνο από όσους αμφισβητούσαν θεμελιώδεις χριστιανικές αρχές. Ο Μποναβεντούρα μεταχειρίζεται αριστοτελική ορολογία, αλλά αποστασιοποιείται από τον Αριστοτέλη, γιατί βασικό σκοπό έχει να δείξει την άμεση εξάρτηση της νόησης και της αντιληπτής αλήθειας για τον κόσμο από τον Θεό, όπως εκφράζεται στο έργο του Ταξίδι του πνεύματος στον Θεό. Σε αυτό το σημείο (όπως επισημαίνει ο E. Gilson) διαφοροποιείται και από τον Θωμά Ακινάτη, ο οποίος δίδασκε ότι η νόηση δημιουργεί τα νοητά από τα δεδομένα των αισθήσεων και βάσει αυτών οικοδομεί ολόκληρη τη γνώση. Επίσης, εκφράζεται υπέρ της πρωτοκαθεδρίας της θεολογικής γνώσης, καθώς σημειώνει ότι η πραγματική φώτιση υπάρχει στην πληρότητά της στην Αγία Γραφή (Ξαναζητώντας τις τέχνες στη θεολογία ή Αγία Θεολογία, η ερωμένη ανάμεσα στις επιστήμες). Όπως από το θείο φως που έλαμψε την πρώτη μέρα της Δημιουργίας πλάστηκαν όλα τα όντα, έτσι και η Αγία Γραφή παρέχει έξι φωτισμούς, αντίστοιχους με τις έξι ημέρες της Γένεσης: πρώτα στις ίδιες τις Γραφές και κατόπιν στις αισθήσεις, στις μηχανικές γνώσεις, καθώς και στην ορθολογική, στη φυσική και στην ηθική φιλοσοφία. Με τον τρόπο αυτό, όπως σημειώνει ο Copleston, ο Μποναβεντούρα υποβαθμίζει τον Λόγο προς όφελος της Πίστης και συντελεί στην εκδήλωση της κρίσης του 1277. 5.3. Θωμάς Ακινάτης 21) Τι γνωρίζετε για τον βίο του Θωμά Ακινάτη; (σελ. 95) Ο Θωμάς Ακινάτης (1225-1274), άγιος της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, υπήρξε δομινικανός ιερομόναχος και σημαντικός θεολόγος και φιλόσοφος με επιστημονικά H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr ενδιαφέροντα. Επιχείρησε τον συγκερασμό της αριστοτελικής σκέψης με τη χριστιανική πίστη σε όλο το φάσμα του επιστητού και τήρησε μια ενδιάμεση στάση έναντι του νεοαυγουστινιανισμού του Μποναβεντούρα και του ετερόδοξου αριστοτελισμού του Σίζερ. Γεννημένος στην Ιταλία, σπούδασε στα πανεπιστήμια της Νεάπολης, του Παρισιού και της Κολονίας, διατέλεσε παπικός σύμβουλος και αυλικός, καθώς και καθηγητής στο Παρίσι επί δύο χρονικές περιόδους. Σημαντική επίδραση δέχθηκε από τον δάσκαλό του Αλβέρτο τον Μέγα. Στο πανεπιστήμιο του Παρισιού ήλθε αντιμέτωπος με τις δύο ακραίες στάσεις έναντι του αριστοτελισμού και προσπάθησε να γεφυρώσει τις διαφορές τους, καινοτομώντας δογματικά αλλά και με τον ήπιο και διαλλακτικό χαρακτήρα του. Κατόρθωνε να ξεχωρίζει το ουσιώδες από το επουσιώδες και να μην ερίζει για ασήμαντες αφορμές, αναγνωρίζοντας λ.χ. ότι το πρόβλημα της αιωνιότητας του κόσμου ήταν ανοικτό στην ορθολογική αναζήτηση, αλλά το ουσιώδες ήταν η αιτιώδης σχέση μεταξύ Δημιουργού και κόσμου. Η σημαντικότερη συμβολή του στη μεσαιωνική σκέψη ήταν ότι έστρεψε τους λογίους της εποχής στην αντιμετώπιση θεολογικών προβλημάτων με την αξιοποίηση αριστοτελικών μεθόδων.
22) Ποια είναι η σχέση Πίστης και Λόγου στη διδασκαλία του Θωμά Ακινάτη; (Ή: Πώς προσλήφθηκε ο αριστοτελισμός από τον Θωμά Ακινάτη;) (σελ. 95) Ο Θωμάς Ακινάτης (1225-1274) επιχείρησε τον συγκερασμό της αριστοτελικής σκέψης με τη χριστιανική πίστη σε όλο το φάσμα του επιστητού και τήρησε μια ενδιάμεση στάση έναντι του νεοαυγουστινιανισμού του Μποναβεντούρα και του ετερόδοξου αριστοτελισμού του Σίζερ. Σημαντική επίδραση δέχθηκε από τον δάσκαλό του Αλβέρτο τον Μέγα. Στο πανεπιστήμιο του Παρισιού ήλθε αντιμέτωπος με τις δύο ακραίες στάσεις έναντι του αριστοτελισμού και προσπάθησε να γεφυρώσει τις διαφορές τους, καινοτομώντας δογματικά αλλά και με τον ήπιο και διαλλακτικό χαρακτήρα του. Η σημαντικότερη συμβολή του στη μεσαιωνική σκέψη ήταν ότι έστρεψε τους λογίους της εποχής στην αντιμετώπιση θεολογικών προβλημάτων με την αξιοποίηση H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr του αριστοτελισμού, ώστε να εφαρμόσουν τις μεθόδους της λογικής και των φυσικών επιστημών στην ερμηνεία των Ιερών Γραφών και των θεολογικών προβλημάτων. Ο Θωμάς ήταν αντίθετος στην ευρύτατα διαδεδομένη άποψη του Αυγουστίνου περί εκπόρευσης της ανθρώπινης γνώσης από τη Θεία Φώτιση και απέδιδε γνωσιολογική εγκυρότητα στις αισθήσεις και στη λογική. Αν και δεν ασχολήθηκε επισταμένα με τις φυσικές επιστήμες, πρότεινε τις μεθόδους τους ως εργαλείο για τη γνώση της θεολογίας. Πρότεινε, μάλιστα, την άποψη ότι η γνώση μας για τον Θεό δεν προέρχεται από τον Ίδιο αλλά από τις πράξεις Του, ερχόμενος σε αντίθεση με τους φραγκισκανούς. Διαχώρισε ρητά την περιοχή του Λόγου από την περιοχή της Πίστης, ακολουθώντας τον Αλβέρτο τον Μέγα, απέρριψε το δόγμα της «διπλής αλήθειας», καθώς απέδιδε ισότιμη γνωστική αξία στην κοσμική και στη θεολογική γνώση, και διακήρυξε ότι από τον Θεό εκπορεύεται τόσο η γνώση όσο και η πίστη. Κατ’ αυτόν, η Θεία Χάρη είναι παράγοντας όχι καταστροφής αλλά τελειοποίησης της φύσης. Για να προσεγγίσει το πρόβλημα της γνώσης της ύπαρξης του Θεού, ο Θωμάς δημιουργεί δικό του δόγμα, το οποίο στηρίζεται στη διάκριση ουσίας και ύπαρξης, και υποστηρίζει ότι ο Θεός είναι το μόνο Ον στο οποίο αυτές οι δύο έννοιες ταυτίζονται. Η ύπαρξη αφορά τα πεπερασμένα όντα, που περιορίζονται από τις αριστοτελικές κατηγορίες δυνάμει και ενεργεία, ένας περιορισμός ο οποίος δεν ισχύει για τον Θεό. Η συγκεκριμένη διάκριση ανακαλούσε στη μνήμη την αριστοτελική διάκριση μεταξύ ουσίας και μορφής και προκάλεσε έντονες συζητήσεις στα μεσαιωνικά πανεπιστήμια, αλλά ενείχε τον Θεό ως κύριο αίτιο –τόσο ποιητικό όσο και τελικό– του φυσικού κόσμου. Στον Θεό ύπαρξη και ουσία ταυτίζονται, και σε αυτό το σημείο ο Θωμάς διαφοροποιείται από τον Αριστοτέλη: ενώ για τον δεύτερο ο Θεός ήταν το πρώτο κινούν που αναγκαία έπρεπε να συμμετέχει στην κίνηση, για τον πρώτο ήταν το ακίνητο πρώτο κινούν, που δημιουργεί τον κόσμο παρέχοντας της Πρόνοιά Του. Γενικότερα, ασχολείται με τη διάκριση επιστήμης και Αποκάλυψης στο έργο του Summa theologica (Θεολογική σύνοψη). Εκεί, με βάση την αρχή της αναλογίας, υποστηρίζει ότι, όπως οι επιστήμες στηρίζονται σε ανώτερες προφανείς αρχές, έτσι και η θεογνωσία στηρίζεται στην επιστήμη του Θεού και του Ευλογημένου. Με αντίστοιχο τρόπο, όπως υποστηρίζει, είχε φθάσει και ο Αριστοτέλης στη γνώση της αιωνιότητας του Θεού.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Κατά συνέπεια, ο φυσικός νόμος δεν αντανακλά παρά τη συμμετοχή του κόσμου, ιδίως των ορθολογικών δημιουργημάτων, στον Θείο Νόμο, που είναι αιώνιος και επιβάλλεται στα φθαρτά όντα του φυσικού κόσμου. Αν και οι περισσότεροι λόγιοι του 13ου αιώνα δεν είναι εύκολα προσβάσιμοι στο αναγνωστικό κοινό, ο Θωμάς έχει μεταφραστεί επανειλημμένα. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει τη σημασία του για τον συγκερασμό Πίστης και λόγου, καθώς και για την αξιοποίηση του Αριστοτέλη ως προς την επίλυση θεολογικών προβλημάτων. 23) Ποια ήταν η διδασκαλία του Θωμά του Ακινάτη περί Θεού; (σελ. 95) Η σημαντικότερη συμβολή του Θωμά Ακινάτη (1225-1274) στη μεσαιωνική σκέψη ήταν ότι έστρεψε τους λογίους της εποχής στην αντιμετώπιση θεολογικών προβλημάτων με την αξιοποίηση του αριστοτελισμού, ώστε να εφαρμόσουν τις μεθόδους της λογικής και των φυσικών επιστημών στην ερμηνεία των Ιερών Γραφών και των θεολογικών προβλημάτων. Ο Θωμάς ήταν αντίθετος στην ευρύτατα διαδεδομένη άποψη του Αυγουστίνου περί εκπόρευσης της ανθρώπινης γνώσης από τη Θεία Φώτιση και απέδιδε γνωσιολογική εγκυρότητα στις αισθήσεις και στη λογική. Αν και δεν ασχολήθηκε επισταμένα με τις φυσικές επιστήμες, πρότεινε τις μεθόδους τους ως εργαλείο για τη γνώση της θεολογίας. Πρότεινε, μάλιστα, την άποψη ότι η γνώση μας για τον Θεό δεν προέρχεται από τον Ίδιο αλλά από τις πράξεις Του, ερχόμενος σε αντίθεση με τους φραγκισκανούς. Διαχώρισε ρητά την περιοχή του Λόγου από την περιοχή της Πίστης, ακολουθώντας τον Αλβέρτο τον Μέγα, απέρριψε το δόγμα της «διπλής αλήθειας», καθώς απέδιδε ισότιμη γνωστική αξία στην κοσμική και στη θεολογική γνώση, και διακήρυξε ότι από τον Θεό εκπορεύεται τόσο η γνώση όσο και η πίστη. Κατ’ αυτόν, η Θεία Χάρη είναι παράγοντας όχι καταστροφής αλλά τελειοποίησης της φύσης. Για να προσεγγίσει το πρόβλημα της γνώσης της ύπαρξης του Θεού, ο Θωμάς δημιουργεί δικό του δόγμα, το οποίο στηρίζεται στη διάκριση ουσίας και ύπαρξης, και υποστηρίζει ότι ο Θεός είναι το μόνο Ον στο οποίο αυτές οι δύο έννοιες ταυτίζονται. Η ύπαρξη αφορά τα πεπερασμένα όντα, που περιορίζονται από τις αριστοτελικές κατηγορίες δυνάμει και ενεργεία. Τα δημιουργήματα είναι υπάρξεις, όχι ουσίες, και ενώ έχουν τη δυνατότητα να ενεργήσουν, αλλά ταυτόχρονα περιορίζονται από αυτήν τη δυνατότητα. Ο περιορισμός αυτός δεν ισχύει για τον Θεό. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Η συγκεκριμένη διάκριση ανακαλούσε στη μνήμη την αριστοτελική διάκριση μεταξύ ουσίας και μορφής και προκάλεσε έντονες συζητήσεις στα μεσαιωνικά πανεπιστήμια, αλλά ενείχε τον Θεό ως κύριο αίτιο –τόσο ποιητικό όσο και τελικό– του φυσικού κόσμου. Στον Θεό ύπαρξη και ουσία ταυτίζονται, και σε αυτό το σημείο ο Θωμάς διαφοροποιείται από τον Αριστοτέλη: ενώ για τον δεύτερο ο Θεός ήταν το πρώτο κινούν που αναγκαία έπρεπε να συμμετέχει στην κίνηση, για τον πρώτο ήταν το ακίνητο πρώτο κινούν, που δημιουργεί τον κόσμο παρέχοντας της Πρόνοιά Του. Η έννοια του Θεού είναι κομβικής σημασίας στο έργο του Ακινάτη. Αν και παρέχει πέντε αποδείξεις για την ύπαρξή Του, θεωρεί αντιφατική τη δήλωση «δεν υπάρχει Θεός», με συνέπεια οι αποδείξεις αυτές να έχουν μόνο a posteriori (εκ των υστέρων) χρησιμότητα. Όπως ο Αριστοτέλης δεν θεωρούσε αναγκαία την απόδειξη των πρώτων αρχών της επιστημονικής γνώσης, έτσι και ο Θωμάς δεν θεωρεί απαραίτητη την απόδειξη της ύπαρξης του Θεού, με αποτέλεσμα να μην ασχολείται με το ζήτημα της απόλυτης γνώσης. Για τον Ακινάτη, ο Θεός είναι ο εκ του μηδενός Δημιουργός των ανθρώπων (αντίληψη που τον διαφοροποιεί από την αντίστοιχη αρχαιοελληνική), εκπροσωπεί το απόλυτο αγαθό και είναι ο εγγυητής της ανθρώπινης ελευθερίας της βούλησης μέσω της Πρόνοιάς Του. Γενικότερα, ο Θωμάς ασχολείται με τη διάκριση επιστήμης και Αποκάλυψης στο έργο του Summa theologica (Θεολογική σύνοψη). Εκεί, με βάση την αρχή της αναλογίας, υποστηρίζει ότι, όπως οι επιστήμες στηρίζονται σε ανώτερες προφανείς αρχές, έτσι και η θεογνωσία στηρίζεται στην επιστήμη του Θεού και του Ευλογημένου. Με αντίστοιχο τρόπο, όπως υποστηρίζει, είχε φθάσει και ο Αριστοτέλης στη γνώση της αιωνιότητας του Θεού. Κατά συνέπεια, ο φυσικός νόμος δεν αντανακλά παρά τη συμμετοχή του κόσμου, ιδίως των ορθολογικών δημιουργημάτων, στον Θείο Νόμο, που είναι αιώνιος και επιβάλλεται στα φθαρτά όντα του φυσικού κόσμου. 24) Ποιες ήταν οι σημαντικότερες κοσμολογικές αντιλήψεις του Θωμά Ακινάτη; (σελ. 95) Ο Θωμάς Ακινάτης (1225-1274) ήταν αντίθετος στην ευρύτατα διαδεδομένη άποψη του Αυγουστίνου περί εκπόρευσης της ανθρώπινης γνώσης από τη Θεία Φώτιση και απέδιδε γνωσιολογική εγκυρότητα στις αισθήσεις και στη λογική. Αν και δεν αH Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr σχολήθηκε επισταμένα με τις φυσικές επιστήμες, πρότεινε τις μεθόδους τους ως εργαλείο για τη γνώση της θεολογίας. Πρότεινε, μάλιστα, την άποψη ότι η γνώση μας για τον Θεό δεν προέρχεται από τον Ίδιο αλλά από τις πράξεις Του, ερχόμενος σε αντίθεση με τους φραγκισκανούς. Διαχώρισε ρητά την περιοχή του Λόγου από την περιοχή της Πίστης, ακολουθώντας τον Αλβέρτο τον Μέγα, απέρριψε το δόγμα της «διπλής αλήθειας», καθώς απέδιδε ισότιμη γνωστική αξία στην κοσμική και στη θεολογική γνώση, και διακήρυξε ότι από τον Θεό εκπορεύεται τόσο η γνώση όσο και η πίστη. Κατ’ αυτόν, η Θεία Χάρη είναι παράγοντας όχι καταστροφής αλλά τελειοποίησης της φύσης. Ο Θωμάς δεν συνέθεσε ειδικά κοσμολογικά συγγράμματα, καθώς ασχολήθηκε με τι φυσικές επιστήμες μόνο στο περιθώριο των θεολογικών του αναζητήσεων. Βασικές πηγές για τις κοσμολογικές αντιλήψεις του είναι τα έργα De ente et essentia (Περί ουσίας και ύπαρξης), De Trinitate (Περί Αγίας Τριάδας), Summa theologica (Θεολογική σύνοψη) και Summa contra gentiles (Σύνοψη εναντίον των εθνικών). Σε αυτά υπερασπίζεται την εκ του μηδενός Δημιουργία του κόσμου, καθώς και την αιωνιότητα του κόσμου, σε συμφωνία με την κρατούσα χριστιανική αντίληψη και σε αντίθεση με την αντίστοιχη αριστοτελική που καταδικάστηκε από τον πάπα το 1277. Στο ίδιο πλαίσιο, διδάσκει ότι ο φυσικός νόμος δεν αντανακλά παρά τη συμμετοχή του κόσμου, ι-
δίως των ορθολογικών δημιουργημάτων, στον Θείο Νόμο, που είναι αιώνιος και επιβάλλεται στα φθαρτά όντα του φυσικού κόσμου. 5.4. Σίζερ 25) Τι γνωρίζετε για τον βίο και το έργο του Σίζερ; (Ή: Ποια είναι η σχέση Πίστης και Λόγου στη διδασκαλία του Σίζερ; (Ή: Πώς προσλήφθηκε ο αριστοτελισμός από τον Σίζερ;) (σελ. 100) Ο Σίζερ (1240-1284) γεννήθηκε στη Βραβάνδη της Γαλλίας, σπούδασε και δίδαξε στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού και θεωρείται μαζί με τον Βοήθιο της Δακίας (Σουηδίας) ο σημαντικότερος εκπρόσωπος του «λατινικού αβερροϊσμού» ή «κοσμικού αριστοτελισμού». Οι απόψεις του θεωρήθηκαν ενωρίς αιρετικές και διώχθηκε γι’ αυτές: το 1270 ο επίσκοπος του Παρισιού καταδίκασε 13 απόψεις του ως ετερόδοξες, στη συνέχεια κλήθηκε σε «εξέταση» και κατέφυγε στην Ιταλία, όπου καταδικάσθηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό και δολοφονήθηκε από τον ιερωμένο φύλακά του. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Αντίθετα από τον Αλβέρτο τον Μέγα και τον Θωμά Ακινάτη, ο Σίζερ δεν επιχείρησε τον συγκερασμό του αριστοτελισμού με τον χριστιανισμό αλλά τη μελέτη του πρώτου ως φιλοσοφική διδασκαλία. Παρά τις διιστάμενες απόψεις των μελετητών, που άλλοι τον θέλουν οπαδό της διπλής αλήθειας και ετερόδοξο αβερροϊστή (Wandonnet) και άλλοι πιστό χριστιανό πλην αριστοτελικό (Steenberghen), γενικά θεωρείται, παρά την αποστασιοποιημένη στάση του ίδιου, οπαδός βασικών αριστοτελικών θέσεων. Τέτοιες είναι το ανέφικτο της Δημιουργίας του κόσμου εκ του μηδενός, το εφικτό της αντίθεσης κοσμικής και θεολογικής αλήθειας και ο προκαθορισμός της ανθρώπινης βούλησης, αν και δέχεται τις επιστημονικές αποδείξεις υπέρ της ύπαρξης του Θεού. Σε σχέση με το δόγμα της διπλής αλήθειας, ο Σίζερ στην πραγματικότητα υποτάσσει την Πίστη στον Λόγο (τη θεολογία στον αριστοτελισμό), αν και επιχειρηματολογεί ταυτόχρονα υπέρ της (μη αριστοτελικής) αιωνιότητας του κόσμου, αφήνοντας το τελικό συμπέρασμα στους αναγνώστες του. Κατ’ αυτόν, ο Θεός δεν μπορεί να υπάρχει ανεξάρτητα από τα εν σπέρματι δημιουργήματά του ούτε να προηγείται χρονικά από την δυνάμει, έστω, δημιουργία τους, αν και ο ίδιος είναι αιώνιος. 26) Ποια είναι η σχέση Πίστης και Λόγου στη διδασκαλία των Αυγουστίνου, Μποναβεντούρα, Θωμά Ακινάτη και Σίζερ; (Ή: Πώς προσλήφθηκε ο αριστοτελισμός από τους Αυγουστίνο, Μποναβεντούρα, Θωμά Ακινάτη και Σίζερ;) (σελ. 38-39, 42-44, 93-101) Εισηγητής των βασικών μεσαιωνικών αντιλήψεων για τη σχέση Πίστης και Λόγου ήταν ο επίσκοπος Καρχηδόνας Αυγουστίνος (354-430 μ.Χ.) Ενώ ο Αυγουστίνος δεν ήταν αγνωστικιστής και απέδιδε αξιοπιστία στα δεδομένα της εμπειρίας, ωστόσο δίδασκε ότι υπάρχουν φαινόμενα που δεν είναι προσβάσιμα ούτε στην εμπειρία ούτε στον Λόγο. Με τον τρόπο αυτό υποβάθμισε τη γνωσιολογική αξία της φιλοσοφίας και της επιστημονικής σκέψης (που ήταν τα οχήματα της αρχαιοελληνικής σκέψης για την πρόσβαση στην αλήθεια) υπέρ της θεολογίας. Με βάση τις γενικές θέσεις του Αυγουστίνου διαμορφώθηκαν οι ιδιαίτερες δυτικές χριστιανικές αντιλήψεις περί επιστήμης, περί της αξιοποίησης ή μη της αρχαίας ελληνικής σκέψης, καθώς και περί της σχέσης Πίστης και Λόγου σε συσχέτιση με τη Θεία Αποκάλυψη. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Θεμέλιο των απόψεων του Αυγουστίνου για τη σχέση ανθρώπου και κόσμου είναι η έννοια της χριστιανικής σωτηρίας. Κατ’ αυτόν, η ύλη δεν είναι κατώτερη από το πνεύμα ή την ψυχή, όπως υποστήριζε ο Πλάτωνας. Η αμαρτία και η φθορά που συνδέονται με την ύλη δεν οφείλονται στη φύση της ύλης, αλλά στην κακή χρήση της ανθρώπινης βούλησης. Η χριστιανική ανάσταση σώματος και ψυχής αίρει την αμαρτία και σηματοδοτεί τη σωτηρία του ανθρώπου. Όμως, αντικείμενο της χριστιανικής αγάπης δεν είναι ο υλικός κόσμος, αλλά ο Θεός. Ο Θεός, μέσω της «θείας φώτισης», αποδίδει εγκυρότητα στις εμπειρικές και λογικές γνώσεις μας για τον υλικό κόσμο και μας οδηγεί στην αλήθεια. Έτσι, η χριστιανική διδασκαλία γίνεται η βάση για τον πρακτικό-ωφελιμιστικό χαρακτήρα της μεσαιωνικής επιστήμης: η κοσμογνωσία οδηγεί στη θεογνωσία/θεοπιστία και μέσω αυτής στη σωτηρία. Μέσο τους είναι η Θεία Αποκάλυψη. Για τον Αυγουστίνο, ενώ είναι αναξιοπρεπές για τον πιστό να μην κατέχει την πραγματική γνώση για τον φυσικό κόσμο και να δίνει ανυπόστατες ερμηνείες σε αυτόν, τελικά η επιστημονική γνώση έχει υποδεέστερη θέση σε σύγκριση με την πίστη. Επίσης, ο ορθός Λόγος έχει θέση στην εξέταση της φύσης, όμως μόνο στο πλαίσιο της θείας φώτισης. Έτσι, στο καίριο ζήτημα της σχέσης Πίστης και Λόγου, που βρίσκεται κάτω από κάθε επιστημονική αναζήτηση, ο Αυγουστίνος απαντά με τη διατύπωση του «δόγματος της διπλής αλήθειας». Σύμφωνα με αυτό, υπάρχουν δύο αλήθειες για τον κόσμο, αυτή της θρησκείας και εκείνη της επιστήμης. Ενώ αυτές οι δύο αλήθειες δεν θα έπρεπε κανονικά να συγκρούονται (όπως θα υποστηρίξει με μεγαλύτερη σαφήνεια αργότερα ο Αβερρόης), εάν συμβαίνει αυτό, η αλήθεια που θα υπερισχύσει πρέπει να είναι εκείνη της θεολογίας. Το δόγμα της διπλής αλήθειας οδήγησε στην αρχή της παντοδυναμίας του Θεού, και η ιστορική πορεία του στον δυτικό Μεσαίωνα αντικατοπτρίζει τον συσχετισμό δυνάμεων μεταξύ των φορέων της επιστημονικής και της θρησκευτικής αλήθειας. Κατά τον πρώιμο Μεσαίωνα, οπότε η ανάπτυξη της επιστήμης δεν είχε φθάσει σε υψηλό επίπεδο, ουσιαστικά δεν υπήρχε θέμα εφαρμογής του δόγματος. Αργότερα υποστηρίχθηκε ότι η επιστήμη (η «φυσική φιλοσοφία») είναι θεραπαινίδα της θεολογίας. Τον 13ο αι. ο Μποναβεντούρα συνέθεσε ειδικό σύγγραμμα προς υποστήριξη αυτής της θέσης, ενώ ο Θωμάς Ακινάτης, εξυψώνοντας το κύρος της επιστημονικής H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr γνώσης, υποστήριξε ότι η θεολογική και η επιστημονική αλήθεια είναι ισόκυρες ως προερχόμενες αμφότερες από τον Θεό. Από τον 9ο έως τον 12ο αι. οι μεταφράσεις και η διάδοση των αριστοτελικών συγγραμμάτων στη Δύση απόκτησαν εξέχουσα σημασία, και οι δυτικοί θεολόγοι σπούδαζαν τις αριστοτελικές θέσεις. Με την ίδρυση των πρώτων πανεπιστημίων άρχισαν να διδάσκονται αριστοτελικές θέσεις που έρχονταν σε σύγκρουση με την αλήθεια της χριστιανικής πίστης, γεγονός που προξένησε σφοδρές διαμάχες. Αυτές κορυφώθηκαν το 1277, όταν η παπική Έδρα απαγόρευσε τη διδασκαλία 219 θέσεων αριστοτελικής προέλευσης. Σκοπός αυτών των απαγορεύσεων ήταν να διατηρηθεί η αρχή της παντοδυναμίας του Θεού. Παρά τον αρνητικό χαρακτήρα τους, οι απαγορεύσεις αυτές έδωσαν ώθηση στην αναζήτηση υποθετικών κόσμων εκτός του αριστοτελικού πλαισίου σκέψης, προωθώντας την επιστημονική έρευνα σε νέους δρόμους. Το θεσμικό πλαίσιο πρόσληψης του αριστοτελισμού κατά τον 13ο αιώνα στη δυτική Ευρώπη ήταν αυτό των πανεπιστημίων, που αποκτούν ενιαίο περίπου πρόγραμμα σπουδών και θεσμική οργάνωση, σε αντίθεση με τη διδασκαλία της φιλοσοφίας και των επιστημών κατά τον 12ο αιώνα, η οποία βασιζόταν στην προσωπική φήμη και στις επιμέρους γνώσεις των λογίων. Ο αριστοτελισμός προσλήφθηκε με τρεις τρόπους κυρίως, που αντιστοιχούν στην οπτική τριών διανοητών: α΄) Ως κορυφαία έκφραση συγκερασμού Λόγου και Πίστης στο έργο του Καθολικού αγίου Θωμά του Ακινάτη. β΄) Ως υπεροχή του Λόγου έναντι της Πίστης, όπως εκφράστηκε από τη διδασκαλία του Σίζερ και επέφερε την κρίση του 1277 με την απαγόρευση πολλών αριστοτελικών θέσεων από την Καθολική Εκκλησία. γ΄) Ως αντιπαράθεση της επίσημης Εκκλησίας και διδασκαλίας προς τον αριστοτελισμό στο έργου του Καθολικού αγίου Μποναβεντούρα, που εξέφρασε νεοαυγουστίνειες απόψεις. Ο Μποναβεντούρα (1221-1274) υπήρξε στενός φίλος του αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης (που τον θεράπευσε από μια σοβαρή ασθένεια όταν ήταν παιδί) και οπαδός των απόψεων του Βερνάρδου του Κλαιρβώ. Εισήχθη στο τάγμα των φραγκισκανών, του οποίου αργότερα έγινε ηγέτης, επιβάλλοντας ως πάπα τον Γρηγόριο Ι΄, και είχε H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr πνευματική σχέση με τον δομινικανό Θωμά τον Ακινάτη. Η ακαδημαϊκή σταδιοδρομία του στο Παρίσι συνάντησε εμπόδια λόγω των επικριτικών θέσεών του κατά του κυρίαρχου στο εκεί πανεπιστήμιο αριστοτελισμού, αλλά πρόλαβε να δει τη μεταστροφή του πνευματικού κλίματος, στην οποία είχε συντελέσει και ο ίδιος με τη διδασκαλία του. Το σύστημα αντιλήψεων του Μποναβεντούρα στηρίχθηκε σε βασικές θέσεις του ιερού Αυγουστίνου (όπως η σχέση μίμησης όλων των όντων προς τη Θεία Φώτιση και τον Θεό, ο παραδειγματισμός και η Δημιουργία εκ του μηδενός). Μολονότι αυτό το σύστημα παρουσίαζε ελλειμματική συνοχή, ήταν δυνατό να αμφισβητηθεί μόνο από όσους αμφισβητούσαν θεμελιώδεις χριστιανικές αρχές. Ο Μποναβεντούρα μεταχειρίζεται αριστοτελική ορολογία, αλλά αποστασιοποιείται από τον Αριστοτέλη, γιατί βασικό σκοπό έχει να δείξει την άμεση εξάρτηση της νόησης και της αντιληπτής αλήθειας για τον κόσμο από τον Θεό, όπως εκφράζεται στο έργο του Ταξίδι του πνεύματος στον Θεό. Σε αυτό το σημείο (όπως επισημαίνει ο E. Gilson) διαφοροποιείται και από τον Θωμά Ακινάτη, ο οποίος δίδασκε ότι η νόηση δημιουργεί τα νοητά από τα δεδομένα των αισθήσεων και βάσει αυτών οικοδομεί ολόκληρη τη γνώση. Επίσης, εκφράζεται υπέρ της πρωτοκαθεδρίας της θεολογικής γνώσης, καθώς σημειώνει ότι η πραγματική φώτιση υπάρχει στην πληρότητά της στην Αγία Γραφή (Ξαναζητώντας τις τέχνες στη θεολογία ή Αγία Θεολογία, η ερωμένη ανάμεσα στις επιστήμες). Όπως από το θείο φως που έλαμψε την πρώτη μέρα της Δημιουργίας πλάστηκαν όλα τα όντα, έτσι και η Αγία Γραφή παρέχει έξι φωτισμούς, αντίστοιχους με τις έξι ημέρες της Γένεσης: πρώτα στις ίδιες τις Γραφές και κατόπιν στις αισθήσεις, στις μηχανικές γνώσεις, καθώς και στην ορθολογική, στη φυσική και στην ηθική φιλοσοφία. Με τον τρόπο αυτό, όπως σημειώνει ο Copleston, ο Μποναβεντούρα υποβαθμίζει τον Λόγο προς όφελος της Πίστης και συντελεί στην εκδήλωση της κρίσης του 1277. Ο Θωμάς Ακινάτης (1225-1274) επιχείρησε τον συγκερασμό της αριστοτελικής σκέψης με τη χριστιανική πίστη σε όλο το φάσμα του επιστητού και τήρησε μια ενδιάμεση στάση έναντι του νεοαυγουστινιανισμού του Μποναβεντούρα και του ετερόδοξου αριστοτελισμού του Σίζερ. Σημαντική επίδραση δέχθηκε από τον δάσκαλό του Αλβέρτο τον Μέγα. Στο πανεπιστήμιο του Παρισιού ήλθε αντιμέτωπος με τις δύο ακραίες στάσεις έναντι του αριστοτελισμού και προσπάθησε να γεφυρώσει τις διαφοH Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr ρές τους, καινοτομώντας δογματικά αλλά και με τον ήπιο και διαλλακτικό χαρακτήρα του. Η σημαντικότερη συμβολή του στη μεσαιωνική σκέψη ήταν ότι έστρεψε τους λογίους της εποχής στην αντιμετώπιση θεολογικών προβλημάτων με την αξιοποίηση του αριστοτελισμού, ώστε να εφαρμόσουν τις μεθόδους της λογικής και των φυσικών επιστημών στην ερμηνεία των Ιερών Γραφών και των θεολογικών προβλημάτων. Ο Θωμάς ήταν αντίθετος στην ευρύτατα διαδεδομένη άποψη του Αυγουστίνου περί εκπόρευσης της ανθρώπινης γνώσης από τη Θεία Φώτιση και απέδιδε γνωσιολογική εγκυρότητα στις αισθήσεις και στη λογική. Αν και δεν ασχολήθηκε επισταμένα με τις φυσικές επιστήμες, πρότεινε τις μεθόδους τους ως εργαλείο για τη γνώση της θεολογίας. Πρότεινε, μάλιστα, την άποψη ότι η γνώση μας για τον Θεό δεν προέρχεται από τον Ίδιο αλλά από τις πράξεις Του, ερχόμενος σε αντίθεση με τους φραγκισκανούς. Διαχώρισε ρητά την περιοχή του Λόγου από την περιοχή της Πίστης, ακολουθώντας τον Αλβέρτο τον Μέγα, απέρριψε το δόγμα της «διπλής αλήθειας», καθώς απέδιδε ισότιμη γνωστική αξία στην κοσμική και στη θεολογική γνώση, και διακήρυξε ότι από τον Θεό εκπορεύεται τόσο η γνώση όσο και η πίστη. Κατ’ αυτόν, η Θεία Χάρη είναι παράγοντας όχι καταστροφής αλλά τελειοποίησης της φύσης. Για να προσεγγίσει το πρόβλημα της γνώσης της ύπαρξης του Θεού, ο Θωμάς δημιουργεί δικό του δόγμα, το οποίο στηρίζεται στη διάκριση ουσίας και ύπαρξης, και υποστηρίζει ότι ο Θεός είναι το μόνο Ον στο οποίο αυτές οι δύο έννοιες ταυτίζονται. Η ύπαρξη αφορά τα πεπερασμένα όντα, που περιορίζονται από τις αριστοτελικές κατηγορίες δυνάμει και ενεργεία, ένας περιορισμός ο οποίος δεν ισχύει για τον Θεό. Η συγκεκριμένη διάκριση ανακαλούσε στη μνήμη την αριστοτελική διάκριση μεταξύ ουσίας και μορφής και προκάλεσε έντονες συζητήσεις στα μεσαιωνικά πανεπιστήμια, αλλά ενείχε τον Θεό ως κύριο αίτιο –τόσο ποιητικό όσο και τελικό– του φυσικού κόσμου. Στον Θεό ύπαρξη και ουσία ταυτίζονται, και σε αυτό το σημείο ο Θωμάς διαφοροποιείται από τον Αριστοτέλη: ενώ για τον δεύτερο ο Θεός ήταν το πρώτο κινούν που αναγκαία έπρεπε να συμμετέχει στην κίνηση, για τον πρώτο ήταν το ακίνητο πρώτο κινούν, που δημιουργεί τον κόσμο παρέχοντας της Πρόνοιά Του. Γενικότερα, ασχολείται με τη διάκριση επιστήμης και Αποκάλυψης στο έργο του Summa theologica (Θεολογική σύνοψη). Εκεί, με βάση την αρχή της αναλογίας, υποστηρίζει ότι, όπως οι επιστήμες στηρίζονται σε ανώτερες προφανείς αρχές, έτσι και η θεογνωσία στηρίζεται στην επιστήμη του Θεού και του Ευλογημένου. Με αντίστοιχο H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr τρόπο, όπως υποστηρίζει, είχε φθάσει και ο Αριστοτέλης στη γνώση της αιωνιότητας του Θεού. Κατά συνέπεια, ο φυσικός νόμος δεν αντανακλά παρά τη συμμετοχή του κόσμου, ιδίως των ορθολογικών δημιουργημάτων, στον Θείο Νόμο, που είναι αιώνιος και επιβάλλεται στα φθαρτά όντα του φυσικού κόσμου. Αν και οι περισσότεροι λόγιοι του 13ου αιώνα δεν είναι εύκολα προσβάσιμοι στο αναγνωστικό κοινό, ο Θωμάς έχει μεταφραστεί επανειλημμένα. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει τη σημασία του για τον συγκερασμό Πίστης και λόγου, καθώς και για την αξιοποίηση του Αριστοτέλη ως προς την επίλυση θεολογικών προβλημάτων. Ο Σίζερ (1240-1284) γεννήθηκε στη Βραβάνδη της Γαλλίας, σπούδασε και δίδαξε στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού και θεωρείται μαζί με τον Βοήθιο της Δακίας (Σουηδίας) ο σημαντικότερος εκπρόσωπος του «λατινικού αβερροϊσμού» ή «κοσμικού αριστοτελισμού». Οι απόψεις του θεωρήθηκαν ενωρίς αιρετικές και διώχθηκε γι’ αυτές: το 1270 ο επίσκοπος του Παρισιού καταδίκασε 13 απόψεις του ως ετερόδοξες, στη συνέχεια κλήθηκε σε «εξέταση» και κατέφυγε στην Ιταλία, όπου καταδικάσθηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό και δολοφονήθηκε από τον ιερωμένο φύλακά του. Αντίθετα από τον Αλβέρτο τον Μέγα και τον Θωμά Ακινάτη, ο Σίζερ δεν επιχείρησε τον συγκερασμό του αριστοτελισμού με τον χριστιανισμό αλλά τη μελέτη του πρώτου ως φιλοσοφική διδασκαλία. Παρά τις διιστάμενες απόψεις των μελετητών, που άλλοι τον θέλουν οπαδό της διπλής αλήθειας και ετερόδοξο αβερροϊστή (Wandonnet) και άλλοι πιστό χριστιανό πλην αριστοτελικό (Steenberghen), γενικά θεωρείται, παρά την αποστασιοποιημένη στάση του ίδιου, οπαδός βασικών αριστοτελικών θέσεων. Τέτοιες είναι το ανέφικτο της Δημιουργίας του κόσμου εκ του μηδενός, το εφικτό της αντίθεσης κοσμικής και θεολογικής αλήθειας και ο προκαθορισμός της ανθρώπινης βούλησης, αν και δέχεται τις επιστημονικές αποδείξεις υπέρ της ύπαρξης του Θεού. Σε σχέση με το δόγμα της διπλής αλήθειας, ο Σίζερ στην πραγματικότητα υποτάσσει την Πίστη στον Λόγο (τη θεολογία στον αριστοτελισμό), αν και επιχειρηματολογεί ταυτόχρονα υπέρ της (μη αριστοτελικής) αιωνιότητας του κόσμου, αφήνοντας το τελικό συμπέρασμα στους αναγνώστες του. Κατ’ αυτόν, ο Θεός δεν μπορεί να υπάρχει ανεξάρτητα από τα εν σπέρματι δημιουργήματά του ούτε να προηγείται χρονικά από την δυνάμει, έστω, δημιουργία τους, αν και ο ίδιος είναι αιώνιος. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr
5.5. Τα πανεπιστήμια 27) Ποιο ήταν το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας και ποια η προέλευση των πρώτων μεσαιωνικών πανεπιστημίων; (σελ. 102-107) Τα πρώτα μεσαιωνικά πανεπιστήμια ιδρύθηκαν στην περίοδο από τα μέσα του 12ου ως τις αρχές του 13ου αιώνα. Τα σημαντικότερα από αυτά ήταν στο Σαλέρνο, στη Μπολόνια, στο Μονπελιέ, στο Παρίσι και στην Οξφόρδη. Ως θεσμός διακριτός από τα εκκλησιαστικά, μοναστικά και επισκοπικά, σχολεία ξεχώριζαν για τη δυνατότητα μη υποταγής τους στην εκκλησιαστική εξουσία, γεγονός που τα καθιστούσε χώρους όχι μόνο σπουδής της γνώσης αλλά και διαμόρφωσης νέων ηθών, συχνά ελευθέριων. Ο όρος «πανεπιστήμιο» (universitas) χρησιμοποιήθηκε αρχικά για να δηλώσει κάθε συντεχνιακή ένωση βάσει του ρωμαϊκού δικαίου. Το νομικό πλαίσιο λειτουργίας των πανεπιστημίων, αν και όχι ενιαίο, τους προσέδιδε ένα ιδιαίτερο θεσμικό γνώρισμα, τη νομική σωματειακή δομή. Το κύρος τους αυξανόταν από το κύρος των λογίων που δίδασκαν σε αυτά, τα προνόμια των οποίων είχαν κωδικοποιηθεί από το 1158. Αν και το πλαίσιο των σπουδών διέφερε ανά πανεπιστήμιο και η νομική υπόσταση των καθηγητών ήταν μόνο ασαφώς προσδιορισμένη, επρόκειτο για μια ομάδα μισθωτών υπαλλήλων, πολλοί από τους οποίους είχαν προέλευση από την τάξη των κληρικών, αλλά δεν επιτελούσαν εκκλησιαστική λειτουργία. Η θεσμική λειτουργία τους συνδεόταν με την αποκλειστικότητα του σχολαστικού προνομίου και ελεγχόταν από τις τοπικές κοινωνίες, οι οποίες συχνά απαιτούσαν την παρέμβαση των πανεπιστημίων για την αντιμετώπιση κοινωνικών προβλημάτων. Συχνά, η οικονομική δραστηριότητα που σχετιζόταν με τη λειτουργία τους ανταγωνιζόταν την αντίστοιχη των τοπικών κοινωνιών. Ως προς την προέλευση και τον ακριβή χρόνο ίδρυσης των πανεπιστημίων η έρευνα δεν έχει καταλήξει σε οριστικά συμπεράσματα. Επικρατεί η ταξινόμησή τους ανάλογα με τον φορέα που επέτρεψε την ίδρυσή τους, σε τρεις κατηγορίες: (α΄) όσα προήλθαν από σχολεία δίχως πράξη ίδρυσης (Σαλέρνο, Πάδοβα, Οξφόρδη, Κέιμπριτζ), (β΄) όσα νομιμοποιήθηκαν από τον πάπα (Ρώμη, Πίζα, Τουλούζη, Μονπελιέ) και (γ΄) όσα ιδρύθηκαν από κοσμικό άρχοντα (Αρέτσο, Νάπολη, Σαλαμάνκα, Παρίσι). ΕπίH Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr σης, είχαν σαφείς κανόνες λειτουργίας και θεσμοθέτησαν για πρώτη φορά εξετάσεις συνδεόμενες με την αποφοίτηση. Ειδικότερα, στο Σαλέρνο, που φημιζόταν για την Ιατρική Σχολή του από τον 10ο αιώνα, ιδρύθηκε αργότερα πανεπιστήμιο, ενώ το πρώτο πανεπιστήμιο της σύγχρονης πανεπιστημιακής παράδοσης ήταν αυτό της Μπολόνια, το οποίο ειδικευόταν στα νομικά. Το πανεπιστήμιο ελεγχόταν κατά καιρούς από τους φοιτητές, ενώ οι καθηγητές δίδασκαν σε εξάρτηση από αυτούς. Το Πανεπιστήμιο της Πάδοβα ιδρύθηκε από φοιτητές του Πανεπιστημίου της Μπολόνια που το εγκατέλειψαν, αλλά τελικά οι Αρχές της πόλης ανέκτησαν τον έλεγχό του. Στη Μπολόνια τελικά προϊστάμενος έγινε, αν και με περιορισμένες αρμοδιότητες, ο αρχιδιάκονος της πόλης. Το Πανεπιστήμιο του Παρισιού διαδέχθηκε το σχολείο της Παναγίας των Παρισίων, διοικούνταν από επίσκοπο και σε αυτό διεξάγονταν κυρίως οι σπουδές των ελευθέριων τεχνών. Παραμένουν άγνωστες οι συνθήκες ίδρυσης του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, αλλά είναι γνωστό ότι προ του 1120 η πόλη διέθετε σχολείο με εκατό περίπου κληρικούς δασκάλους. Σε αυτό ήταν προϊστάμενος επίτροπος, που αρχικά επιλεγόταν από τον επίσκοπο του Λίνκολν και αργότερα εκλεγόταν από το πανεπιστήμιο. Γενικότερα, ενώ αρχικά τα πανεπιστήμια επιτροπεύονταν από την Εκκλησία, η τάση αυτή άρχισε σταδιακά να υποχωρεί και το δικαίωμα διδασκαλίας παραχωρούνταν από τα ίδια. Τεταμένες υπήρξαν συχνά και οι σχέσεις των πανεπιστημίων με την κοσμική εξουσία και τους τοπικούς άρχοντες. Στο Παρίσι, στην Οξφόρδη και στη Μπολόνια παραχωρήθηκαν μετά από ταραχές σχετικά προνόμια ή και αυτονομία, ενώ η εκκλησιαστική εξουσία έβρισκε ευκαιρίες παρεμβάσεων. Το συνολικό αποτέλεσμα ήταν τα πανεπιστήμια να περιέλθουν σε μεγάλο βαθμό στην κυριαρχία του πάπα. 28) Ποιο ήταν το οικονομικό πλαίσιο λειτουργίας των πρώτων μεσαιωνικών πανεπιστημίων; (σελ. 102-103, 107) Αν και στα μεσαιωνικά πανεπιστήμια το πλαίσιο των σπουδών διέφερε, και η νομική υπόσταση των καθηγητών ήταν μόνο ασαφώς προσδιορισμένη, επρόκειτο για μια ομάδα μισθωτών υπαλλήλων, πολλοί από τους οποίους είχαν προέλευση από την τάξη των κληρικών, αλλά δεν επιτελούσαν εκκλησιαστική λειτουργία. Πάντως, στα περισσότερα πανεπιστήμια κυριαρχούσε το δίλημμα «επιχορήγηση ή μισθός», καθώς H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr η επικρατούσα εκκλησιαστική διδασκαλία ήταν ότι η γνώση, ως δώρο του Θεού, έπρεπε να παρέχεται δωρεάν. Πολλοί καθηγητές, πάντως, αρνούνταν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους αν δεν πληρώνονταν. Ως συνέπεια, υπήρχαν διαφορές μεταξύ κοσμικών και μοναχών καθηγητών. Πολλοί από τους τελευταίους, μάλιστα, για να συντηρηθούν κατέφευγαν στην επαιτεία, σε συμφωνία με την ασκητική στάση των μοναστικών ταγμάτων, αλλά σε αντίθεση με τη διαρκώς ενισχυόμενη τάση για αμοιβή των διδακτικών υπηρεσιών. Οι φοιτητές είχαν την οικονομική υποστήριξη είτε των γονέων τους είτε πατρώνων. Η Εκκλησία ασκούσε πιέσεις για τη δωρεάν παροχή παιδείας, αποσκοπώντας έμμεσα στον έλεγχο των καθηγητών, που υποχρεώνονταν να ζητούν υποτροφίες, και στην επιβράδυνση της εκκοσμίκευσής τους. Από την άλλη πλευρά, η παροχή του δικαιώματος διδασκαλίας και η συντεχνιακή οργάνωση των διδασκόντων είχε και οικονομική σημασία. Επίσης, τα πανεπιστήμια δημιουργούσαν νέα οικονομική πραγματικότητα στις πόλεις όπου ιδρύονταν, με αποτέλεσμα συχνά τον ανταγωνισμό με τις τοπικές κοινωνίες. Χαρακτηριστική είναι η διαμάχη town-gown (πόλης-τηβέννου) στην Οξφόρδη, που ανάγεται στον 14ο αιώνα. 29) Ποιες γενικές φιλοσοφικές-ηθικές αρχές διέπουν τη λειτουργία των μεσαιωνικών πανεπιστημίων; (σελ. 105) Οι μελετητές έχουν διακρίνει επτά βασικές φιλοσοφικές-αρχές που συνδέονται με τη λειτουργία των πρώτων πανεπιστημίων, τις εξής: α΄) Ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο με τρόπο ορθολογικό και κατανοητό από τον άνθρωπο. β΄) Ο πανεπιστημιακός λόγιος ενσαρκώνει μιαν αντίληψη μετριοφροσύνης, που προκύπτει από την ατέλεια και την αμαρτωλότητα του ανθρώπου, σύμφωνα με τον χριστιανισμό. γ΄) Επειδή ο άνθρωπος είναι ένας μικρόκοσμος αντίστοιχος με τον μακρόκοσμο, η έρευνα οφείλει να διεξάγεται ελεύθερα. δ΄) Η πανεπιστημιακή δραστηριότητα οφείλει να έχει δημόσιο χαρακτήρα λόγω της υποχρέωσης να γίνονται αποδεκτές οι αποδεδειγμένες προτάσεις και να υποτάσσονται οι ισχυρισμοί των λογίων στους κανόνες της επικύρωσης.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr ε΄) Επειδή η αλήθεια προέρχεται από τον Θεό, απαγορεύεται ο εκχρηματισμός των πανεπιστημιακών εργασιών. στ΄) Η επιστημονική γνώση έχει σωρευτικό και προοδευτικό χαρακτήρα. ζ΄) Οι κοινοτικές τάσεις των πανεπιστημιακών λογίων οδηγούν στην ενίσχυση του θεσμικού πλαισίου των πανεπιστημίων.
30) Ποιες ήταν οι θεμελιώδεις αρχές στις οποίες βασιζόταν η διδασκαλία στα μεσαιωνικά πανεπιστήμια; (σελ. 104-105, 107-109) Αν και στα μεσαιωνικά πανεπιστήμια το πλαίσιο και η ποιότητα των σπουδών διέφεραν, είχαν σαφείς κανόνες λειτουργίας και θεσμοθέτησαν για πρώτη φορά εξετάσεις συνδεόμενες με την αποφοίτηση. Ο Ρόμπερτ ντε Σορμπόν, θεολόγος και πρύτανης στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού το 1250, παρέδωσε έξι κανόνες μελέτης για τον φοιτητή, τους εξής: α΄) Να αφιερώνει συγκεκριμένη ώρα στο κάθε μάθημα. β΄) Να μελετά επισταμένα, όχι επιφανειακά. γ΄) Να εξάγει από την καθημερινή μελέτη μια σκέψη ή αλήθεια. δ΄) Να κρατά σημειώσεις για κάθε μάθημα. ε΄) Να συζητεί με τους συναδέλφους του τα δύσκολα σημεία. στ΄) Να προσεύχεται, γιατί η προσευχή είναι η προσφορότερη οδός γνώσης. Μέθοδος διδασκαλίας ήταν ο σχολαστικισμός με βάση τη γραμματική, επειδή υπήρχε η απαίτηση της διάγνωσης της σχέσης των λέξεων με τον κόσμο, αντίληψη που έδωσε αργότερα υπόσταση στη διαμάχη νομιναλισμού-ρεαλισμού. Αποδεικτική μέθοδος ήταν η διαλεκτική, διά της οποίας τα γνωστικά αντικείμενα μετατρέπονταν σε προβλήματα που υπόκεινταν στον διάλογο μεταξύ αντιτιθέμενων μερών. Η σχετική αξία της διαλεκτικής, πάντως, είχε αναγνωριστεί ενωρίς, καθώς πιστευόταν ότι, αν τα προβλήματα παραμείνουν στην αποκλειστική δικαιοδοσία της, η όλη διαδικασία θα κατέληγε σε ατελέσφορη απεραντολογία. Γενικά, οι σπουδές στα μεσαιωνικά πανεπιστήμια δεν ήταν εμπειρικέςπειραματικές, αλλά επικεντρώνονταν στη μελέτη των κλασικών βιβλίων. Οι φοιτητές υποχρεώνονταν να κρατούν σημειώσεις για τα μαθήματα και με βάση αυτές συντάσ-
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr σονταν συχνά τα πανεπιστημιακά βιβλία των καθηγητών. Αυτή ήταν μια σημαντική καινοτομία των μεσαιωνικών πανεπιστημίων του 13ου αιώνα. 31) Πώς γινόταν η διδασκαλία των μαθηματικών και των φυσικών επιστημών (της «φυσικής φιλοσοφίας») στα μεσαιωνικά πανεπιστήμια; (σελ. 108-109) Κατά τον 13ο και 14ο αιώνα στα πανεπιστήμια του Παρισιού και της Οξφόρδης ήκμασαν στα μαθηματικά και στις φυσικές επιστήμες (αργότερα παρήκμασαν), ενώ Το Πανεπιστήμιο της Μπολόνια διακρίθηκε στην ιατρική. Σύμφωνα με τον E. Grant, πρότυπο των μεσαιωνικών σπουδών αποτέλεσε η Οξφόρδη. Διδασκόταν αριθμητική από την παράφραση του Βοηθίου στα Αριθμητικά του Νικομάχου του Γερασηνού, και γεωμετρία από τα Στοιχεία του Ευκλείδη. Για τη διδασκαλία της τεχνικής αστρονομίας χρησιμοποιούνταν το πρώτο κεφάλαιο της Μεγίστης του Πτολεμαίου, ενώ οι υπολογισμοί διδάσκονταν από έργα του Γκροσσετέστ και από τη Σφαίρα του Ιωάννη του Σακρομπόσκο. Η φυσική φιλοσοφία διδασκόταν από γνωστά έργα του Αριστοτέλη περί φυσικής και βιολογίας, ενώ δεν έλειπε και η διδασκαλία της αστρολογίας, που ήταν μεγάλης σημασίας για την Εκκλησία, τους κοσμικούς άρχοντες, τους γιατρούς, τους βοτανολόγους και τους αλχημιστές. Η διδασκαλία της αριθμητικής και της γεωμετρίας δεν γινόταν χάριν της πρακτικής σημασίας τους, αλλά για την αντιμετώπιση ιδεολογικών και μεταφυσικών προβλημάτων, όπως η κίνηση των ουράνιων σφαιρών. Η πρακτική της διδασκαλίας περιλάμβανε μαθηματικά παιχνίδια με τα οποία οι φοιτητές ασκούνταν στις αναλογίες. Στη διδασκαλία των φυσικών επιστημών τον κύριο λόγο είχε η παρουσίαση χωρίων του Αριστοτέλη στους φοιτητές, οι οποίοι καλούνταν να ανταλλάξουν επιχειρήματα σχετικά με συγκεκριμένα ζητήματα. Τα αποσπασματικά ερωτήματα γύρω από τα οποία περιστρεφόταν η διδασκαλία πήραν πιο ολοκληρωμένη μορφή κατά τον 16ο αιώνα, όταν οι ιησουίτες τούς έδωσαν πληρέστερη μορφή αφήγησης. Από την ίδια τη φύση της, αυτή η μορφή διδασκαλίας ευνοούσε την αμφισβήτηση. Ένα κλασικό εγχειρίδιο, το οποίο όλοι οι φοιτητές, ιδίως της θεολογίας, όφειλαν να σχολιάζουν, ήταν οι Προτάσεις του Πέτρου του Λομβαρδού. Το βιβλίο αυτό, γραμμένο γύρω στα 1150, ήταν χωρισμένο σε τέσσερα μέρη: ο Θεός, η Δημιουργία (προ Χριστού), η Ενσάρκωση και η Λύτρωση, τα Μυστήρια. Για την αντιμετώπιση θεολογικών προβλημάτων, όπως η δυνατότητα δημιουργίας από τον Θεό άπειρων H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr ποιοτήτων, ευνοούνταν η χρήση μαθηματικών και λογικών όρων, όπως τα προβλήματα του απείρου. Γενικά, οι σπουδές στηρίζονταν στη μελέτη των κλασικών βιβλίων και, εκτός εξαιρέσεων, δεν είχαν εμπειρικό ή πειραματικό χαρακτήρα.
5.6. Η κρίση 32) Τι γνωρίζετε για το ιστορικό της καταδίκης των αριστοτελικών θέσεων το 1277 και για τις συνέπειές τους στην εξέλιξη της επιστήμης; (σελ. 110-11, 116117) Τα συγγράμματα του Αριστοτέλη και ο σχολιασμός τους από τους Άραβες λογίους ήταν γνωστά στη δυτική Ευρώπη ήδη από τις αρχές του 13ου αιώνα και επέσυραν την επιφύλαξη των χριστιανών λογίων. Το 1210, το 1215 και το 1231 απαγορεύτηκε από τις εκκλησιαστικές αρχές η διδασκαλία ορισμένων θέσεων του Αριστοτέλη, αλλά τα έργα του εξακολούθησαν να μελετώνται ιδιωτικά, ενώ οι απαγορεύσεις ατόνησαν μετά το 1240, όταν άρχισε να διδάσκει τον Αριστοτέλη ο Ρότζερ Μπέικον. Οι διδάσκοντες στο Τμήμα Τεχνών του Πανεπιστημίου του Παρισιού συνέχισαν να διδάσκουν τα αριστοτελικά έργα δίχως θεολογικές αναφορές, ενώ το 1267 ο Μποναβεντούρα επέκρινε τις συγκεκριμένες φιλοσοφικές αναζητήσεις και ο Θωμάς Ακινάτης μετακλήθηκε στο Παρίσι, επειδή πιθανώς η κατάσταση κρίθηκε κρίσιμη. Το 1270 ο επίσκοπος του Παρισιού Etienne Tempier καταδίκασε 13 προτάσεις του Αβερρόη, σχολιαστή του Αριστοτέλη, αλλά χωρίς περαιτέρω επιπτώσεις στη διδασκαλία. Το 1272 οι καθηγητές του Τμήματος Τεχνών υποχρεώθηκαν να ορκιστούν ότι δεν θα ξαναδιδάξουν οτιδήποτε άπτεται ταυτόχρονα φιλοσοφίας και πίστης. Το 1276 εκλέχθηκε πάπας ο Ιωάννης ΚΑ΄, συγγραφέας του δημοφιλέστερου μετά τα αριστοτελικά συγγράμματα εγχειριδίου λογικής του Μεσαίωνα. Τον Ιανουάριο του 1277 ζήτησε από τον Tempier ενημέρωση για την κατάσταση στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού και ο δεύτερος προέβη τον Μάρτιο στην καταδίκη 219 θέσεων αριστοτελικής προέλευσης. Λίγο αργότερα ο επίσκοπος του Καντέρμπερι Robert Kilwardhy, καταδίκασε 30 προτάσεις στην Οξφόρδη.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Οι καταδίκες του 1270 αφορούσαν αριστοτελικές θέσεις που αντέφασκαν το χριστιανικό δόγμα, όπως τις σχετικές με το ενιαίο της ανθρώπινης νόησης, με την αιωνιότητα του κόσμου ή με το ότι δεν υπήρξε ένας πρώτος άνθρωπος. Οι καταδίκες του 1277, όμως, φαίνεται ότι αφορούσαν και τον Ακινάτη, ο οποίος είχε συναινέσει στις πρώτες καταδίκες. Ορισμένες δικές του θέσεις, όπως ότι ο κόσμος δημιουργήθηκε νομοτελειακά από μια πρώτη ξεχωριστή διάνοια την οποία είχε δημιουργήσει ο Θεός, έβρισκαν αντίθετους πολλούς θεολόγους. Κύριος υποκινητής των αντιδράσεων κατά του Ακινάτη ήταν ο Άγγλος φραγκισκανός μαθητής του Μποναβεντούρα John Pecham, ενώ ο Μποναβεντούρα φαίνεται ότι τις υποστήριζε. Οι μελετητές έχουν κατηγοριοποήσει με ποικίλους τρόπους τις καταδίκες των προτάσεων. Άλλες από αυτές αφορούν τη φιλοσοφία, άλλες τη θεολογία και άλλες τις επιστήμες. Αυτές οι καταδίκες φαίνεται ότι προέκυψαν ως αποτέλεσμα της διαπάλης ανάμεσα στις τρεις κυρίαρχες προσλήψεις του αριστοτελισμού κατά τον ώριμο Μεσαίωνα, αυτές του Μποναβεντούρα (με νεοαυγουστίνειο χαρακτήρα), του ετερόδοξου Σίζερ και του πιο διαλλακτικού Θωμά Ακινάτη. Σήμερα πιστεύεται ότι ο Tempier είχε στόχο τις θέσεις του Ακινάτη. Οι καταδίκες επηρέασαν την εξέλιξη της διδασκαλίας στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού, αλλά είχαν ευρύτερες επιπτώσεις στην εξέλιξη των επιστημών συνολικά. Κατά τον Duhem, αποτέλεσαν τη ληξιαρχική πράξη γέννησης της νεότερης επιστήμης, επειδή επέτρεψαν τη διατύπωση μη αριστοτελικών επιστημονικών υποθέσεων. O Grant εκτιμά ότι η αμέσως μεταγενέστερη φυσική επιστήμη μετέβαλε χαρακτήρα. Ωστόσο, σύμφωνα με τον Koyré, οι καταδίκες του 1277 δεν είχαν ιδιαίτερη σημασία για την εξέλιξη της επιστήμης. Πάντως, οι καταδίκες των 219 θέσεων αναιρέθηκαν με νεότερη εκκλησιαστική απόφαση του 1325 και ο Θωμάς Ακινάτης ανακηρύχθηκε άγιος. 33) Ποιες ήταν οι σημαντικότερες αριστοτελικές θέσεις που καταδικάστηκαν το 1277; (σελ. 117) Οι ιστορικοί των επιστημών έχουν επιμείνει κυρίως στην καταδίκη των προτάσεων 34, που αφορά τη δυνατότητα του Θεού να δημιουργήσει περισσότερους από έναν κόσμους, και 49, σύμφωνα με την οποία ο Θεός δεν έχει τη δυνατότητα να κινεί ευθύγραμμα τους ουρανούς. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Ως προς την πρόταση 34, μία τάση υποστήριζε ότι ο Θεός είχε αυτήν τη δυνατότητα, η οποία όμως ήταν απραγματοποίητη με φυσικό τρόπο, ενώ μια άλλη τάση είτε φανταζόταν πολλαπλούς μη αριστοτελικούς κόσμους είτε παρήγε συμπεράσματα από τη συνύπαρξη αριστοτελικής φυσικής και φυσικών κόσμων. Ο Μπουριντάν, λ.χ., με δεδομένη την αριστοτελική θέση ότι κάθε φυσικό σώμα έχει μία μόνη κίνηση, υποστήριζε ότι ένα σώμα που θα ανήκε σε άλλον κόσμο θα ήταν αδύνατο να κινηθεί προς τη Γη, ενώ ο Νικόλαος Ορέμ υποχρεώθηκε να εξετάσει τις αριστοτελικές κατηγορίες «απόλυτα βαρύ» και «απόλυτα ελαφρύ». Η πρόταση 49 αντιμετωπίστηκε κριτικά, καθώς η ευθύγραμμη κίνηση παράγει κενό και ο Αριστοτέλης είχε αποδείξει ότι η φύση «φοβάται το κενό». Επίσης, συνολικά η κίνηση του κόσμου θα ήταν ανέφικτη, επειδή ο αριστοτελισμός είχε δείξει ότι η εξωτερική σφαίρα του κόσμου δεν βρισκόταν σε συγκεκριμένη θέση και άρα ήταν αδύνατη η μετατόπιση που θα προκαλούνταν από αλλαγή θέσης. Με την πρόταση 140 ο Tempier καταφέρθηκε εναντίον της αριστοτελικής θέσης ότι κάτι δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς υποκείμενο, ενώ με την πρόταση 141 υπονόμευσε τη θέση ότι η ποσότητα δεν μπορεί να υπάρξει ανεξάρτητα από κάποιο υλικό σώμα. Η δεύτερη πρόταση αξιοποιήθηκε για να υποστηριχθεί ότι η κίνηση είναι ποιότητα, εφόσον ο Θεός μπορεί να δημιουργήσει ποιότητες που δεν έχουν φορέα. Ο σχετικός προβληματισμός χρησιμοποιήθηκε για τον υπολογισμό της μέσης τιμής από το Κολέγιο Μέρτον, που ενέχει την ύπαρξη ποιοτήτων άνευ φορέα, και αξιοποιήθηκε αργότερα από τον Γαλιλαίο. 5.7. Ο μεσαιωνικός πειραματισμός 5.7.1. Γκροσσετέστ 34) Τι γνωρίζετε για τη θεωρία της επιστήμης στον Γκροσσετέστ; (σελ. 119) Ο Γκροσσετέστ (1170-1253), υπήρξε επίσκοπος του Λίνκολν και κυρίαρχη φυσιογνωμία στην Οξφόρδη. Όντας φραγκισκανός, διατηρούσε νεοαυγουστίνειες απόψεις, εφαρμόζοντας λ.χ. την αρχή της Θείας Φώτισης τόσο στις φιλοσοφικές του αναζητήσεις όσο και στις μελέτες του για το φως. Ήταν όμως και ο πρώτος Άγγλος που μελέ-
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr τησε σε βάθος τον Αριστοτέλη. Γνώστης της ελληνικής, μετέφρασε συγγράμματα του Σταγειρίτη αλλά και Ελλήνων Πατέρων της Εκκλησίας. Ο Γκροσσετέστ θεμελιώνει τις απόψεις του για την επιστήμη, την επαγωγή και το πείραμα στα Αναλυτικά ύστερα του Αριστοτέλη. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, σκοπός της επιστημονικής έρευνας είναι η παραγωγή ή η απόδειξη κάποιου γνωστικού αντικειμένου βάσει πρώτων αρχών, δηλαδή όχι απλώς η απόδειξη του ότι αλλά η απόδειξη του διότι. Ο Γκροσσετέστ παρακολουθεί την αριστοτελική ταξινόμηση των επιστημών, υποστηρίζοντας ότι οι κατώτερες επιστήμες παρέχουν περιγραφές των γεγονότων, ενώ τα μαθηματικά παρέχουν τις πρώτες αρχές τους, χωρίς όμως να υπαγάγει το σύνολο του φυσικού κόσμου στα μαθηματικά. Χρησιμοποιεί, μάλιστα, αυτήν τη συλλογιστική για την απόδειξη της ισότητας των γωνιών που προκύπτουν από την ανάκλαση του φωτός. Διαπιστώνει, δηλαδή, ότι η γεωμετρία παρέχει την τυπική, αλλά όχι την υλική και δρώσα αιτία για το φαινόμενο. Ο Γκροσσετέστ ήταν από τους πρώτους που διέβλεψαν την αντίφαση των πτολεμαϊκών θεωριών περί έκκεντρων και επικύκλων για την κίνηση των ουράνιων σφαιρών, που έσωζαν μεν τα φαινόμενα, αλλά αδυνατούσαν να παράσχουν τη δρώσα αιτία για αυτήν. Επίσης, με βάση την αριστοτελική θεωρία περί ανάλυσης και σύνθεσης, προχώρησε στην αμφίδρομη κίνηση από την εμπειρία στη θεωρία που χαρακτηρίζει την επιστήμη. Για τη μελέτη της εμπειρίας προαπαιτεί την εύρεση του ονομαστικού μη αιτιακού ορισμού, απαραίτητου για τη συσχέτιση των γεγονότων/προτάσεων υπό μελέτη. Κατόπιν, προχωρεί στη διερεύνηση των αιτίων με βάση αυτόν τον ορισμό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της επιστημονικής μεθόδου του είναι η μελέτη των κερασφόρων ζώων και του ερωτήματος σχετικά με τη γένεση των κεράτων. Ο Γκροσσετέστ μετρά τις σειρές των δοντιών και τον αριθμό των στομάχων και καταλήγει στον ονομαστικό ορισμό ότι κερασφόρο ζώο είναι αυτό που δεν έχει δόντια στην άνω σιαγόνα, εφόσον η φύση δεν το έχει προικίσει με άλλα όπλα. Αυτός ο ορισμός παρέχει την τυπική αιτία. Όταν έρχεται στο ζήτημα του ποιητικού αιτίου, τη δρώσας αιτίας, αποφαίνεται ότι είναι η σκληρή γήινη μάζα: αυτή χαρίζει δύο σειρές δόντια στα μη κερασφόρα ζώα, κέρατα στα ζώα με μία σειρά δοντιών και τον χόνδρο στο κεφάλι της καμήλας, που δεν έχει κανέναν εχθρό λόγω του όγκου της.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr 5.7.2. Μπέικον 35) Τι γνωρίζετε για τη ζωή και για τις βασικές επιστημολογικές αρχές του Ρότζερ Μπέικον, καθώς και για τη συμβολή του στην εξέλιξη της επιστήμης; (σελ. 120-121, 124) Ο Ρότζερ Μπέικον (1219-1292) δίδαξε Αριστοτέλη στο πανεπιστήμιο του Παρισιού, όπου σπούδασε θεολογία (1230-1240). Το 1247 πιθανώς γνώρισε τον Γκροσσετέστ στην Οξφόρδη, το 1257 εντάχθηκε στους φραγκισκανούς και ο πάτρωνάς του πάπας Κλημέντιος Δ΄ τον έπεισε να ολοκληρώσει το σύγγραμμά του Opus majus (Μείζον έργο), το οποίο επέφερε θεολογικές αλλαγές. Μετά τον θάνατο του Κλημεντίου περιέπεσε σε δυσμένεια και πέθανε σε κατ’ οίκον περιορισμό στην Οξφόρδη. Ο Μπέικον, που δεν ήταν επιστήμονας του εργαστηρίου αλλά «της πολυθρόνας», ασχολήθηκε επίσης με τη φυσική μαγεία και την αστρολογία, ενώ θεωρείται, ίσως εσφαλμένα, εφευρέτης του τηλεσκοπίου και της πυρίτιδας. Οραματίστηκε, πάντως, το αυτοκίνητο, το αεροπλάνο και το υποβρύχιο, καθώς και τα ταξίδια στις Ινδίες, από τα οποία πιθανολογείται ότι εμπνεύστηκε αργότερα ο Κολόμβος. Ενδιαφέρουσα είναι η παρατήρησή του ότι ο κόσμος κατοικείται στην πλειονότητα από μη χριστιανούς. Κατά τον Μπέικον, τα σημαντικότερα εμπόδια για την κατάκτηση της αλήθειας είναι η υποταγή σε λανθασμένες αυθεντίες, η συνήθεια, οι λαϊκές προλήψεις και η επικάλυψη της άγνοιας με την επίδειξη σοφίας. Εμφανίζεται συνεπώς υποστηρικτής της νέας γνώσης, στα διανοητικά πλαίσια πάντως της εποχής του. Ειδικά για το ουράνιο τόξο πίστευε ότι οι προγενέστεροι φιλόσοφοι δεν είχαν κατανοήσει την πραγματική φύση του λόγω της άγνοιας του τελικού του αιτίου, που είναι η διάχυση υγρού αέρα, σύμφωνα με τη Γένεση. Την προσοχή των μελετητών έχουν τραβήξει οι απόψεις του Μπέικον για τα μαθηματικά και το πείραμα. Κατά τους Fisher και Unguru, αυτοί οι δύο κλάδοι έχουν στον Μπέικον συμπληρωματικό χαρακτήρα, καθώς προσφέρουν αλάνθαστες αλήθειες και βεβαιότητες. Οι καινοτομίες του Ρότζερ Μπέικον συνιστούν στην ουσία επαναφορά στην αυγουστίνεια παράδοση, με τη θεμελιώδη διαφορά όμως ότι ο Μπέικον αντικαθιστά τον επιστημολογικό πεσιμισμό του Αυγουστίνου με μια αισιοδοξία που έμελλε να συμβάλει στην ανάπτυξη της επιστήμης. Ίσως γι’ αυτό, η ιστοριογραφία των επιστημών H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr κατέτασσε έως τα μέσα του 20ού αιώνα τον Μπέικον στους προπάτορες της νέας επιστήμης. Σήμερα η σκέψη του τοποθετείται στο πλαίσιο του Μεσαίωνα.
36) Τι γνωρίζετε για τον πειραματισμό στο έργο του Ρότζερ Μπέικον; (σελ.121122) Ως φραγκισκανός, ο Ρότζερ Μπέικον εντάσσει τις απόψεις του για την εμπειρία και το πείραμα στο πλαίσιο της νεοαυγουστίνειας διδασκαλίας περί Θείας Φώτισης. Έτσι, στο βιβλίο του Opus majus (Μείζον έργο) δηλώνει ότι υπάρχουν δύο ειδών εμπειρίες: Η μία είναι εξωτερική, ατελής, γιατί δεν προσφέρει ασφαλή βεβαιότητα για την γνώση μας για τον κόσμο, και προέρχεται από τα αισθητηριακά δεδομένα. Η άλλη είναι τέλεια, γιατί είναι εσωτερική και απορρέει από την εσωτερική φώτιση. Ενδιαφέρουσα είναι η πειραματική μεθοδολογία του Μπέικον. Δεν εκκινεί από την «άγραφη δέλτο» από την οποία θα εκκινήσει πολύ αργότερα ο Francis Bacon, αλλά από την παραδοχή ότι ο ερευνητής διαθέτει μια εκ των προτέρων ευπιστία για το υπό μελέτη φαινόμενο. Πρόκειται για μια διατύπωση που θυμίζει τη σύγχρονη επιστημολογική αντίληψη περί υπερκαθορισμού της παρατήρησης από τη θεωρία. Ενδιαφέρουσες είναι και οι απόψεις του για τη χρηστική αξία της επιστήμης. τονίζει ότι οι επιστήμες πρέπει να διακονούνται κυρίως λόγω της ωφέλειάς τους, η οποία ενυπάρχει στα υπό μελέτη φαινόμενα. Επίσης, υπέρτατο κριτήριο αλήθειας θεωρεί τον πειραματισμό, επικρίνοντας τη θεωρησιακή πραγμάτευση των επιστημονικών θεμάτων ως ατελέσφορη ή πλήρη ανεπαρκών εμπειριών. Παρ’ όλα αυτά, οι δικές του εμπειρικές παρατηρήσεις περιορίζονται συνήθως στο πεδίο του κοινού νου, καθιστώντας τον ίδιο ασυνεπή ως προς τη μεθοδολογία που προτείνει. 37) Τι γνωρίζετε για τη θέση των μαθηματικών στο έργο του Ρότζερ Μπέικον; (σελ. 123) Ο Ρότζερ Μπέικον, αν και δεν ήταν εξαίρετος μαθηματικός γνώριζε μαθηματικά και τα αξιοποιούσε. Η γενική του αντίληψη για αυτά ήταν παρόμοια με του Γκροσσετέστ, πίστευε δηλαδή ότι παρέχουν τη γνώση της βαθύτερης αιτίας των πραγμάτων, του «διότι», αντίθετα με τη φυσική, που παρέχει τη γνώση του «ότι». Θεωρούσε επίH Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr σης τα μαθηματικά απαραίτητα για τη σπουδή όλων των άλλων επιστημών και θέλησε να τα αξιοποιήσει στη διερεύνηση της ίδιας της φύσης των πραγμάτων, όχι απλά στην πλατωνική αναπαράστασή τους. Απέδειξε, έτσι, την ύπαρξη των σφαιρικών κόσμων του διά της καμπυλότητάς του, εξηγώντας ότι αν είχαν οποιοδήποτε άλλο σχήμα η περιστροφική τροχιά τους θα άφηνε κενό, πράγμα άτοπο. Με ανάλογο τρόπο απέδειξε την ύπαρξη του ενός και μοναδικού κόσμου, ισχυριζόμενος ότι, αν υπήρχαν περισσότεροι, πάλι θα άφηναν μεταξύ τους κενό λόγω του καμπύλου σχήματός τους. Τέλος, εξήγησε την ύπαρξη μεγαλύτερου όγκου υγρού σε ένα δοχείο που βρίσκεται ψηλά από ένα άλλο που βρίσκεται χαμηλά μέσω της μεγαλύτερης καμπυλότητας της επιφάνειας του υγρού. Ο Μπέικον θεωρούσε τα μαθηματικά χρήσιμα και για τη μελέτη της θεολογίας, όχι μόνο για πρακτικά εκκλησιαστικά θέματα (όπως για τη ρύθμιση του ημερολογίου0 αλλά και για ζητήματα ουσίας, όπως για την πληρέστερη κατανόηση των Γραφών. Συνολικά, ο Μπέικον θεωρεί τα μαθηματικά ως την ασφαλέστερη οδό για την ανεύρεση της αλήθειας. Έτσι, η συμβολή του έγκειται ουσιαστικά στη θέση που απέδιδε στα μαθηματικά ως θεμελιώδη κλάδο των επιστημών.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr