Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8: ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΔΗΜΩΔΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ Ποιο είναι το ιστορικό πλαίσιο ανάπτυξης της δημώδους γραμματείας κατά τα βυζαντινά χρόνια και ποια είναι τα βασικά της χαρακτηριστικά; ➢ Λόγια και δημώδης γλώσσα: Παρά το γεγονός ότι η επίσημη γλώσσα του βυζαντινού κράτους ήταν η λόγια γλώσσα, που στηριζόταν στους κανόνες της αρχαίας ελληνικής, ο λαός χρησιμοποιούσε την προφορική γλώσσα, την οποία περιφρονούσαν οι λόγιοι. Το αποτέλεσμα είναι το φαινόμενο της ύπαρξης μιας διγλωσσίας. Τη λόγια γλώσσα χρησιμοποιούσε η βυζαντινή γραμματεία, η διοίκηση και η εκκλησία. Αυτή είναι η γλώσσα που σώθηκε στις γραπτές πηγές. Για την προφορική γλώσσα του λαού λείπουν οι γραπτές μαρτυρίες. Οι λόγιοι χρησιμοποιούσαν υποτιμητικούς χαρακτηρισμούς όταν αναφέρονταν στη δημώδη γλώσσα. Ακόμη και οι συγγραφείς που χρησιμοποιούν τον δημώδη τύπο γλώσσας αισθάνονται την ανάγκη να ζητήσουν συγγνώμη από τους αναγνώστες τους. ➢ Ιστορικό πλαίσιο: Η δημώδης λογοτεχνία εμφανίζεται ουσιαστικά από τον 12ο αιώνα και έπειτα, περίοδος κατά την οποία παράγονται πολλά ποιητικά έργα σε δημώδη γλώσσα, ακόμα και με την υποστήριξη των ανακτόρων. Αυτή η περίοδος (υστεροβυζαντινή περίοδος) άνθησης της δημώδους γραμματείας συνιστά μία περίοδο κρίσης για τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Τα βασικά ιστορικά στοιχεία που συνθέτουν αυτή την κρίση είναι: ✓ η εξασθένιση της κεντρικής εξουσίας, ✓ η διόγκωση της τουρκικής απειλής στην Ανατολή, ✓ η οικονομική διείσδυση των ιταλικών πόλεων-κρατών, οι οποίες αποσπούν εμπορικές διευκολύνσεις και αποκτούν ναυτικές βάσεις στην αυτοκρατορία και εν τέλει η στρατιωτική διείσδυσή τους στο Βυζάντιο μέσω των Σταυροφοριών, που είχε ως αποκορύφωμα την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204. Μετά την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Βυζαντινούς ακολουθεί ταυτόχρονα με την κρίση και μία περίοδος αναγέννησης, στο πλαίσιο της οποίας αρχίζει να διαμορφώνεται ο νέος ελληνισμός. Αυτό συμβαίνει λόγω της διαμόρφωσης μιας εθνικής συνείδησης, που οφείλεται στη σύγκρουση με τη Δύση και στην επικράτηση του ελληνικού στοιχείου στο συρρικνωμένο Βυζάντιο. Έτσι H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
45
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr αναγεννιέται η κλασική παιδεία και το ενδιαφέρον για τον λαϊκό πολιτισμό. Τα περισσότερα από τα έργα της δημώδους γραμματείας είναι ποιητικά. Την περίοδο αυτή καθιερώνεται ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος ως εθνικός στίχος. Άλλα μέτρα, ‘όπως είναι ο τροχαϊκός οκτασύλλαβος παραμένουν εξαίρεση. ➢ Βασικά χαρακτηριστικά: Βασικό γνώρισμα της δημώδους γραμματείας ήταν η χρήση της δημώδους γλώσσας. Άλλο βασικό χαρακτηριστικό είναι ο τρόπος παράδοσης των κειμένων της δημώδους γραμματείας. Όπως και στην περίπτωση των δημοτικών τραγουδιών, το τελειωμένο κείμενο της δημώδους γραμματείας δεν βρίσκεται στην αφετηρία αλλά στο τέλος της παράδοσης. Αλλά επειδή την παράδοση δεν την χαρακτηρίζει η συντήρηση αλλά η αλλαγή, δεν υπάρχει μια μοναδική μορφή του κειμένου, αλλά η συνύπαρξη περισσότερων μορφών. Έτσι, το έργο στην πραγματικότητα αποτελεί ένα κοινό κτήμα. Ωστόσο δεν μιλάμε για αντιγραφή των κειμένων από τη μία μορφή τους στην άλλη, αλλά για διασκευή των κειμένων. Ποια είναι η σημασία των έργων της δημώδους γραμματείας; Η δημώδης βυζαντινή γραμματεία μπορεί να χαρακτηριστεί ως η πρόδρομη φάση της νεοελληνικής γραμματείας. Σημαντικό είναι επίσης το γεγονός ότι στα έργα της δημώδους γραμματείας μπορούμε να ανιχνεύσουμε τις απαρχές του διαλόγου με τη Δύση. Μετά τη διάλυση του Βυζαντίου η παραγωγή τέτοιων έργων επιβιώνει μέσα από την κρητική και επτανησιακή λογοτεχνία, αλλά και μέσα από τις εκδόσεις που έγιναν στη Βενετία και τις μεταφράσεις στις βαλκανικές γλώσσες. Αργότερα, η δημιουργία του νέου ελληνικού κράτους και η επικράτηση του κλασικισμού είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση του ενδιαφέροντος για τα δημώδη έργα. Το ενδιαφέρον αυτό επανέρχεται μέσω της λογοτεχνικής γενιάς του 1880.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
46