ΕΠΟ 41 Σημειώσεις Σχολή της Φρανκφούρτης

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr

Σχολή της Φρανκφούρτης Μεσοπόλεμος

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Ταυτότητα και Στόχοι της Σχολής Της Φρανκφούρτης. Εισαγωγικά: Η νεωτερικότητα συνδέεται με τον ορθό λόγο, η πορεία του οποίου όμως αποτέλεσε αντικείμενο κριτικής με διαφορετικούς τρόπους, τόσο από τον Μαρξ όσο και από άλλους στοχαστές όπως ο Φρόιντ. Μία από τις πιο αυστηρές κριτικές στον ορθό λόγο, αυτής της λεγόμενης Σχολής της Φρανκφούρτης. Εξάλλου η κριτική τους δεν θα μπορούσε παρά να είναι διεισδυτική και σχεδόν αφοριστική, καθώς οι ίδιοι αποτελούν μια ομάδα γερμανοεβραίων στοχαστών που αναστοχάζονται για το κοινωνικό γίγνεσθαι την περίοδο του μεσοπολέμου, όταν φασισμός και ναζισμός σταδιακά αποτελούν πόλο εξουσίας, ενώ το αντίπαλο δέος της σοβιετικής ένωσης χάνει τον ηγέτη της και ακολουθεί η σταλινική περίοδος. Μέσα σε αυτό το ιστορικό πλαίσιο, θεωρούν ότι έχουν χρέος να διαμορφώσουν μια θεωρία που θα συμβάλει στην ουσιώδη γνώση του κοινωνικού, την επονομαζόμενη Κριτική Θεωρία. Παρά τον αποσπασματικό της χαρακτήρα, οι στοχαστές της πρώτης γενιάς της Σχολής, Χορκχάιμερ, Αντόρνο και Μαρκούζε, εστιάζουν στο γεγονός ότι η σύγχρονή τους πραγματικότητα αποτελεί αποτέλεσμα μιας τριπλής κυριαρχίας στην οποία ο άνθρωπος είναι θύμα και θύτης: της κυριαρχίας του εργαλειακού λόγου, της μαζικής κουλτούρας και της δόμησης μιας πραγματικότητας που αναζητά την κυριαρχία. Η Κριτική Θεωρία Η ονομασία Σχολή της Φρανκφούρτης αποδόθηκε από τρίτους για να περιγράψει μια ομάδα γερμανοεβραίων στοχαστών που λειτουργούσαν στα πλαίσια του μαρξιστικού Ινστιτούτου Κοινωνικών Ερευνών του Πανεπιστημίου της Φρανκφούρτης. Κυριότεροι εκπρόσωποι, ήταν οι Χορκχάιμερ, Αντόρνο και Μαρκούζε, οι οποίοι συγκροτούν τη πρώτη γενιά της Σχολής. Ο ετεροκαθορισμός τους ως Σχολή, δεν εξέφραζε το όραμα των ίδιων που ήταν να διαμορφώσουν έναν πνευματικό χώρο έρευνας στα πλαίσια μιας Κριτικής Θεωρίας. Ενώ το Ινστιτούτο ήταν κέντρο μαρξιστικών ερευνών, υπό τη διεύθυνση του Χορκχάιμερ και με τη συμβολή των δύο στοχαστών, διατυπώθηκε η ανάγκη αναθεώρησης της θεωρητικής παραγωγής και κύρια μια ανανέωση του μαρξισμού. Οι στοχαστές, θεωρούσαν ότι είχε μεσολαβήσει σχεδόν ένας αιώνας από τις μαρξικές θέσεις, και επομένως έκριναν ότι ο οικονομικός ντετερμινισμός και η τελολογία του Μαρξ δεν βρίσκουν εφαρμογή πλέον στον ύστερο καπιταλισμό. Επομένως, στόχος της Κριτικής Θεωρίας είναι να ανανεώσει τον μαρξισμό κατά ένα τρόπο που να συνάδει με μια αναστοχαστική θεωρία και να θέτει στο επίκεντρο το σύνολο των μορφών της σκέψης, της γνώσης, της πράξης. Με αυτό το στόχο, οι στοχαστές δεν επιδιώκουν να διαμορφώσουν μια ολική θεωρία που να H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr αντικαταστήσει τις παλαιότερες, διάσταση που εξηγεί τις μεταξύ τους αποκλίσεις, αλλά και που μας οδηγεί στο σκοπό της που είναι να διαφοροποιηθεί απέναντι στα παραδοσιακά θεωρητικά συστήματα. Η Σχολή της Φρανκφούρτης θεωρούσε ότι η παραδοσιακή θεωρία δεν μπορούσε να εξετάσει σφαιρικά το κοινωνικό γίγνεσθαι, καθώς προέκρινε ως εργαλείο ανάλυσης, είτε τη δομή, είτε τη δράση. Αυτή η διάσταση όμως αγνοεί τη βασική πίστη που διατρέχει τη Σχολή, και ειδικότερα ότι και οι κοινωνίες παράγουν ανθρώπους αλλά και οι άνθρωποι κοινωνίες. Για αυτό και καταλήγουν στην ανάγκη μιας διαλεκτικής σχέσης ανάμεσα σε δομή και σε δράση. Επομένως, η κριτική τους δεν στρέφεται μόνο στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, παρά το γεγονός ότι κεντρικές έννοιες στο έργο τους είναι ο φετιχισμός, η αλλοτρίωση και η πραγμοποίηση. Αξίζει κανείς να σημειώσει, ότι η επεξεργασία των μαρξιστικών αυτών εννοιών από τον Γκ. Λούκατς, επιδρά σημαντικά στη σκέψη τους, καθώς η έννοια της ολότητας που διατυπώνει ο Ούγγρος μαρξιστής, αφορά σε μια μαρξιστική κοινωνιολογία της γνώσης που αντιμετωπίζει την κοινωνία ως όλον και όχι ως κατακερματισμένο κόσμο, με επιμέρους αναλυτικά εργαλεία. Επομένως, ενώ διατηρούν τη μαρξιστική κριτική για τον καπιταλισμό, και ιδίως σε ό,τι αφορά τις αλλοτριωμένες δομές, εντούτοις, στρέφονται παράλληλα και στον Βέμπερ, ο οποίος ήταν δάσκαλος του Λούκατς. Κύρια τους ενδιαφέρει το πρακτικό αποτέλεσμα που έχει η εργαλειακή δράση των ανθρώπων στην κοινωνία, και κύρια υιοθετούν την κριτική στην ορθολογικότητα. Αυτή η ανάγκη της Κριτικής Θεωρίας να φωτίσει όλες τις πτυχές της ανθρώπινης σκέψης, δράσης και συνύπαρξης, στρέφει τους εκφραστές και στη φροϋδική επανάσταση του ασυνειδήτου, ως κεντρικής κριτικής στο ορθολογικό υποκείμενο, όσο και ως ερμηνεία για τη δυσφορία στο πολιτισμό, που δίχως να υιοθετούν τη σεξουαλική διάσταση, αναγνωρίζουν τη θυσία που κάνει ο άνθρωπος για τον πολιτισμό. Τα παραπάνω ενδεχομένως εξηγούν και ερμηνεύουν τους στόχους της Κριτικής Θεωρίας, όπως αυτοί διατυπώθηκαν από τον Χορκχάιμερ όταν ανέλαβε τη διεύθυνση του Ινστιτούτου. Συνοψίζοντας, επομένως, στόχοι της Κριτικής Θεωρίας είναι να ανανεώσει τον μαρξισμό μέσα από τη σύνδεση της φιλοσοφίας με τις κοινωνικές επιστήμες, να συνδέσει τον γερμανικό ιδεαλισμό με την υλιστική θεώρηση του Μαρξ, δίχως όμως να ακολουθεί τον οικονομικό ντετερμινισμό του ιστορικού υλισμού, και τέλος να συνδέσει τα παραπάνω μέσα από μια διεπιστημονική κοινωνιολογική προσέγγιση, που επιτρέπει την παραγωγή ουσιώδους, αναστοχαστικής γνώσης για τη σχέση του ατόμου, με την οικονομία, τον πολιτισμό, αλλά και τον ψυχισμό του.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Η Κυριαρχία και ο Εργαλειακός Λόγος Η Κριτική Θεωρία δεν επιδιώκει να διαμορφωθεί σε συνεκτική θεωρία, ωστόσο υπάρχει ένας κεντρικός πυρήνας που διατυπώνει την ανάγκη για αναστοχασμό, ως μόνη διέξοδο για να παραχθεί ουσιώδης γνώση για την ανορθολογικότητα της νεωτερικότητας. Παρά τις αποκλίσεις των στοχαστών, κεντρικός άξονας της προβληματικής τους είναι ότι ο άνθρωπος είναι θύμα αλλά και θύτης μιας τριπλής κυριαρχίας: της κυριαρχίας του εργαλειακού λόγου, της μαζικής κουλτούρας αλλά και της διαμόρφωσης μιας προσωπικότητας που αναζητά την κυριαρχία. Η παραπάνω ανάλυση για τους στόχους και τις αρχές που διέπουν την Κριτική Θεωρία, τονίζουν ότι αυτή η γνώση δεν μπορεί να προέρχεται μόνο μέσα από μια υλιστική θεώρηση, και κριτική στον καπιταλισμό. Ιδίως οι Αντόρνο και Χορκχάιμερ, ασκούν την πιο σκληρή και αφοριστική κριτική στρέφοντας την πραγμάτευσή τους στο διαφωτιστικό πρόταγμα του ορθού λόγου που θεωρείται συνώνυμο της προόδου και της απελευθέρωσης του ανθρώπου. Όμως οι δύο στοχαστές στο περίφημο έργο τους Η Διαλεκτική του Διαφωτισμού, κρίνουν αφοριστικά ότι ο διαφωτισμός είναι μύθος, και ολοκληρωτισμός, και επομένως, η νεωτερικότητα αποτελεί διάψευση του διαφωτισμού. Αναγνωρίζουν στην πορεία του Λόγου μια αλλοτριωμένη μορφή, η οποία όμως δεν αποτελεί απότοκο του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Αντίθετα, από τον Μαρξ, οι στοχαστές θεωρούν ότι η τάση των ανθρώπων να κυριαρχήσουν στη φύση, είναι θεμέλια λίθος της γνωστικής διαδικασίας, αλλά κατά τρόπο που καθιστά ολάκερο το φυσικό κόσμο (υποδούλωση της εξώτερης φύσης), μέσο και εργαλείο για την επίτευξη των στόχων του ατόμου. Επομένως, κάθε βήμα του ατόμου που θεωρεί ότι τον οδηγεί σε χειραφέτηση, στην ουσία αποτελεί παρέκκλιση προς μια υποδούλωση. Αυτή η υποδούλωση, όμως, δεν προκύπτει μόνο μέσα από την εργαλειοποίηση της εξώτερης φύσης, αλλά αφορά και στην εσώτερη. Για να το ερμηνεύσουν στρέφονται στον ομηρικό μύθο που τον συνδυάζουν με τη φροϋδική ανάλυση και χρησιμοποιούν ως μάρτυρα της αλλοτριωμένης πορείας του Λόγου, τον Οδυσσέα. Ο ομηρικός μύθος, δίνει στους στοχαστές το στοιχείο της κυριαρχίας του ανθρώπου στην εσώτερη φύση του μέσα από την πράξη του Οδυσσέα να καταστείλει την αρχή της ηδονής και να υποταχθεί στην αρχή της πραγματικότητας, κεντρικό στοιχείο της φροϋδικής ανάλυσης. Επομένως η κυριαρχία του ανθρώπου στη φύση, εσώτερη και εξώτερη, αποτελεί έκφραση μιας παρόρμησης για την πραγμοποίηση, την εργαλειακότητα, στοιχείο που συνδέεται με το βεμπεριανό πεσιμισμό. Η εργαλειακότητα έχει καταστεί κυρίαρχος τρόπος θέασης του κόσμου, αλλά και τρόπος ζωής, καθώς κυριαρχεί η αποδοτικότητα σε κάθε δραστηριότητα. Χαρακτηριστικά η παραγωγή γνώσης και η επιστήμη έχουν εκπέσει σε έναν άκρατο θετικισμό και αλλοτριωμένο ορθολογισμό, διάσταση που λογίζεται ως δεδομένη και αναπόδραστη. Άρα το H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr διαφωτιστικό αίτημα για γνώση, ενώ εμφανίζεται ως χειραφέτηση, στην ουσία αποτελεί χειραγώγηση, καθώς προβάλει μια αντικειμενική πραγματικότητα ως δεδομένη, μηδενίζοντας την υποκειμενική κρίση. Μάλιστα οι στοχαστές διακρίνουν τη νεωτερικότητα σε πρώιμο και ύστερο καπιταλισμό, όπως χαρακτηριστικά συμπληρώνει ο Μαρκούζε, που ολοκληρώνει τον προβληματισμό μέσα από την έννοια της τεχνολογικής ορθολογικότητας, της τεχνοκρατικής κοινωνίας. Συμπερασματικά, έρχεται σε ρήξη με την μαρξική πίστη στην τεχνολογική πρόοδο, και θεωρεί ότι στον ύστερο καπιταλισμό, οι κοινωνίες έχουν καταστεί τεχνοκρατικές, και κοινωνίες υπερπαραγωγής που εξαναγκάζουν τον άνθρωπο σε πλεονάζουσα απώθηση σύμφωνα με τη φροϋδική ανάλυση. Εξάλλου, οι εκπρόσωποι της Κριτικής Θεωρίας, θεωρούν ότι ο ίδιος ο Μαρξ ποτέ δεν διέφυγε της εξουσίας του εργαλειακού λόγου. Μέσα από αυτήν την ανάλυση, οι στοχαστές θεωρούν ότι ο Λόγος αποτελεί στοιχείο αλλοτρίωσης, ολοκληρωτισμού και εργαλειακότητας, και έτσι αιτιολογείται η εποχή της απίστευτης βαρβαρότητας και ολοκληρωτισμών που βιώνουν. Η διττή διάσταση που ανέδειξαν, η υποταγή της εσώτερης και εξώτερης φύσης στην εργαλειακότητα, τούς οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο εργαλειακός λόγος αναπαράγει μια άκριτη αποδοχή της κοινωνίας και ένα συμβιβασμό. Ακόμα και το μαρξι(στικ)κό ταξικό υποκείμενο της εργατικής τάξης δεν μπορεί να ηγηθεί μιας επανάστασης, καθώς έχει αλλοτριωθεί από την αποδοτικότητα, έχει υποταχθεί στον εργαλειακό λόγο, καθώς έχει βελτιωθεί το βιοτικό του επίπεδο, και πλανάται από την πίστη μιας ψευδούς ευημερίας. Επομένως, στόχος της Κριτικής Θεωρίας είναι να συμβάλλει φωτίζοντας την αλήθεια της σύγχρονής τους εποχής, σε όλα τα επίπεδα, καθιστώντας ως αναγκαία την ανάδειξη του αλλοτριωμένου Λόγου και την καταστροφή αυτής της πορείας που έχει λάβει το βάρβαρο χαρακτήρα που κορυφώνεται στο μεσοπόλεμο. Η Μαζική Κουλτούρα Η ανάλυση του εργαλειακού λόγου διαπιστώνει ότι το άτομο δεν έχει πραγματωθεί ως διαφωτιστικό υποκείμενο, αλλά ως αντικείμενο που εξουσιάζεται αλλά και κυριαρχείται από τον εργαλειακό λόγο. Η εργαλειακότητα, η αποδοτικότητα κυριαρχούν σε κάθε πεδίο της κοινωνικής ζωής και επομένως οι στοχαστές στρέφονται και στη λειτουργία και συμβολή του πολιτισμού στη διασφάλιση και αναπαραγωγή της εργαλειακότητας, διαφωνώντας με τη μαρξική διάκριση βάσης – εποικοδομήματος. Ενώ ο διαφωτισμός αναφέρεται σε αυτοπραγμάτωση, ο ολοκληρωτισμός της κυριαρχίας της εργαλειακότητας, έχει εμφιλοχωρήσει στον πολιτισμό καθιστώντας τον ως μέσο παραγωγής, όχι κριτικής και δημιουργικής συνείδησης, αλλά μιας μονοδιάστατης προσωπικότητας. Όπως η κυριαρχία του H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr εργαλειακού λόγου αφορά στη φύση και στη γνώση, κατά αντίστοιχο τρόπο αυτή τελείται και στην ίδια την κοινωνία, στις κοινωνικές σχέσεις, και στον πολιτισμό. Ιδίως, η πραγμάτευση του Μαρκούζε, που βρίσκεται εγγύτερα και στα Φιλοσοφικά και Οικονομικά Χειρόγραφα του Μαρξ, προσεγγίζει τον πολιτισμό με συνθήκες βιομηχανίας, το οποίο σημαίνει ότι η πολιτιστική παραγωγή υποτάσσεται στην παραγωγή μαζικών προϊόντων για μαζική κατανάλωση, με όρους υπερπαραγωγής, διανομής, καταμερισμού εργασίας. Ωστόσο, αυτό σημαίνει, παράλληλα, ότι η κοινωνία καθίσταται μια μάζα, οι άνθρωποι καταλήγουν σε μονοδιάστατα άτομα, που καταναλώνουν τα μαζικά προϊόντα της μαζικής κουλτούρας. Η μαζική κουλτούρα παράγεται και αναπαράγεται μέσα από τη συμβολή της τεχνοκρατικής κοινωνίας, που κυριαρχεί στον ύστερο καπιταλισμό. Επομένως, οι σύγχρονες κοινωνίες απογυμνώνουν τον άνθρωπο από τις δημιουργικές του ικανότητες, επομένως, και από τη δυνατότητα αυτονομίας και κριτικής. Πλέον, και μέσα από την πλεονάζουσα απώθηση που συντελείται στον ύστερο καπιταλισμό, ο Μαρκούζε τονίζει ότι συντελείται μια πολιτικοοικονομική κυριαρχία που αλλοτριώνει και υπονομεύει τη λειτουργία της κοινωνίας και εν γένει του πολιτισμού, διασφαλίζοντας την παραγωγή μονοδιάστατων ατόμων. Για αυτό και διακρίνει την κουλτούρα από τον πολιτισμό, με την πρώτη να ενέχει μια ρομαντική ανάμνηση, καθώς στον πρώιμο καπιταλισμό υπήρχαν εκφράσεις στον χώρο της τέχνης, που εμπεριείχαν το στοιχείο της κριτικής και της καλλιτεχνικής αξίας, και δεν ήταν ένας πολιτισμός που λειτουργεί ως βιομηχανία μιας ολοκληρωτικής κοινωνίας. Τον ίδιο ρομαντισμό διακρίνουμε και στον Αντόρνο, ο οποίος τονίζει ότι ενώ στον πρώιμο καπιταλισμό διέκρινε κανείς την ατομικότητα και την κριτική σκέψη, στον ύστερο καπιταλισμό, υπάρχει ένας τέτοιος βαθμός οικονομικής ανασφάλειας που επιχειρείται να αποσοβηθεί μέσα από την υπερκατανάλωση και τη μαζική διασκέδαση. Αυτό το ρόλο εξυπηρετούν τα τυποποιημένα προϊόντα που δημιουργούν ασφάλεια, μέσα από την ψευδαίσθηση του ελέγχου και της επιλογής. Για αυτό τα άτομα δεν είναι απλώς θύματα των αλλοτριωμένων δομών, αλλά και θύτες καθώς συναινούν σε μια παραίτηση, μαγεύονται και βαυκαλίζονται σε αυτήν την ψευδή αρμονία ατομικού και γενικού. Μάλιστα τα προϊόντα ενδύονται ένα μανδύα ιδιαιτερότητας, συνδέοντας την κατανάλωση με την αυτονομία και την ταυτότητα του ατόμου, την ίδια στιγμή όμως που διασφαλίζουν την αναπαραγωγή του μαζικού πολιτισμού, και της μαζικής συνείδηση. Για αυτό και κρίνει μαζί με τον Χορκχάιμερ ότι η πολιτιστική βιομηχανία, η μαζική κουλτούρα αποτελεί ένα τρόπο εκμάγευσης του κόσμου, και μάλιστα κατά τρόπο που ο ελεύθερος χρόνος χρησιμοποιείται εργαλειακά για να εκτονώσει τη δυσαρέσκεια του ατόμου σε μαζικές διασκεδάσεις, για να επανέλθει αποφορτισμένος στην επόμενη εργάσιμη ημέρα, δίχως να δύναται να αμφισβητήσει και να στοχαστεί ελεύθερα.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr

Εκπαιδευτική Οικογένεια Ι arnos.gr Ο Αντόρνο, θεωρεί ότι υπάρχει η δυνατότητα μιας αρνητικής διαλεκτικής μέσα σε άδηλες περιοχές της προσωπικής εμπειρίας, μέσα δηλαδή σε μια απόλυτη ατομικότητα. Ο Μαρκούζε, διαφοροποιείται και θεωρεί ότι ο εργαλειακός λόγος και η μαζική κουλτούρα δεν έχουν εμφιλοχωρήσει σε ολοκληρωτικό βαθμό στο περιθώριο και στα γκέτο. Για αυτό και θεωρεί ότι το περιθώριο μπορεί να κάνει τη ρήξη μέσα από τη μεγάλη άρνηση και τη νέα αισθητικότητα αποτελώντας το επαναστατικό υποκείμενο του ύστερου καπιταλισμού, όχι με ανατροπή των μέσων παραγωγής, αλλά μέσα από τον πολιτισμό. Επομένως, μέσα από την έννοια της κυριαρχίας και μέσα από τις αρχές που θέτει η Κριτική Θεωρία, με κεντρικό πρόταγμα τη διαλεκτική δομής και δράσης και μια διεπιστημονική προσέγγιση του μαρξισμού, δίχως δογματισμούς, οι στοχαστές καταλήγουν στο ότι ο άνθρωπος είναι και θύμα και θύτης. Ο Λόγος διαμορφώνει μια αλλοτρίωση που αφορά τόσο στην κυριαρχία του ανθρώπου στον εξωτερικό του κόσμο, όσο όμως και στην εσώτερη φύση του, καταλήγοντας σε μια κοινωνία οργανωμένη κατά τρόπο ολοκληρωτικό. Η μεγαλύτερη, όμως συνεισφορά τους προκύπτει μέσα από τον ολοκληρωτισμό του πολιτισμού, ο οποίος καθίσταται μέσο παραγωγής μαζικής συνείδησης και ο άνθρωπος είναι έρμαιο και συντελεστής της υπερκατανάλωσης και της μαζικής διασκέδασης. Ακόμα και η εργατική τάξη έχει συναινέσει σε αυτό, για αυτό και ο Μαρκούζε θεωρεί ως μόνη ελπίδα τον κόσμο του περιθωρίου. Παρά την τεράστια συνεισφορά της Κριτικής Θεωρίας, κύρια στη διεισδυτική ματιά της πολιτιστικής βιομηχανίας και της μαζικής κουλτούρας, της ασκείται κριτική ότι στην ουσία παραμένει στα πλαίσια της φιλοσοφίας, δίχως να αναζητά τεκμηριώσεις και εναλλακτικές, με εξαίρεση ίσως τον Μαρκούζε. Ιδίως ο εργαλειακός λόγος αποτέλεσε κεντρικό στοιχείο κριτικής, καθώς ο πεσιμισμός που διαφαίνεται μέσα από την ανάλυση της κυριαρχίας του, θα αμφισβητηθεί στη συνέχεια από τη δεύτερη γενιά της Σχολής, με κύριο εκπρόσωπο τον Χάμπερμας. Παρά την όποια κριτική ασκείται, το πνεύμα της Σχολής παραμένει πάντα επίκαιρο, όσο ο κοινωνίες παράγουν ολοκληρωτισμούς, αλλά και διαμορφώνουν μια οικονομία υπερπαραγωγής, με προϊόντα μαζικής κατανάλωσης, αλλά και μηδενικής πολιτιστικής αξίας, όπως μπορεί να διαπιστώσει κανείς με ευκολία απλώς ανοίγοντας τον τηλεοπτικό του δέκτη.

H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr