Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr
Άντονι Γκίντενς 18/1/1938
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Ταυτότητα και Στόχοι της Κοινωνιολογίας του Γκίντενς: Κατά τη δεκαετία του 1990 η ταχύτητα και το εύρος των αλλαγών, έθεσαν το ερώτημα κατά πόσο η τρέχουσα κοινωνία έχει μεταβληθεί από τη νεωτερική εμπειρία, οριζόμενη ως μετανεωτερική. Ωστόσο, ο Γκίντενς, αντίθετα από τον Μπάουμαν απαντά ότι η νεωτερικότητα έχει εγγενές το στοιχείο της αναστοχαστικότητας, της αμφισβήτησης της, και ως εκ τούτου εξακολουθούμε και ζούμε σε καιρούς νεωτερικότητας, με ριζοσπαστικοποιημένες αλλαγές. Ο Γκίντενς είναι ένας από τους πιο προβεβλημένους κοινωνιολόγους τόσο για την κοινωνική του θεωρία της δομοποίησης, όσο όμως και για την πολιτική του σύνδεση με τον Τρίτο Δρόμο και τη ριζοσπαστική αριστερά. Η κοινωνιολογική του ανάλυση, εκκινεί από το συγκερασμό δομής και δράσης, ήτοι θεωρεί ότι ο κοινωνικός σχηματισμός εμπεριέχει και τα δύο, καθώς τόσο η δομή εμπεριέχεται στη δράση, όσο και όμως η δράση στη δομή. Αυτό σημαίνει ότι ο σύγχρονος κόσμος αποτελεί μια δημιουργία δομής και δράσης. Κεντρικό στοιχείο εξάλλου της νεωτερικότητας κατά τον στοχαστή είναι το στοιχείο της αναστοχαστικότητας, το γεγονός ότι η ίδια η νεωτερικότητα έχει ως εγγενές στοιχείο την αμφισβήτησή της. Αυτό σημαίνει ότι εγγενώς η νεωτερικότητα συνδέεται με το στοιχείο της κίνησης, της αλλαγής, του καινούργιού. Αυτό, έχει οδηγήσει κάποιους στοχαστές να μιλούν για μετανεωτερικότητα, ενώ ο Γκίντενς αναγνωρίζει ότι απλώς βιώνουμε μια ριζοσπαστικοποιημένη νεωτερικότητα, μια ύστερη νεωτερικότητα. Για αυτό και η σύγκριση που κάνει ο Γκίντενς είναι ανάμεσα σε παραδοσιακές και νεωτερικές κοινωνίες, ενώ δεν εξετάζει τις ιστορικές συγκυρίες, αλλά στρέφεται και εκείνος στο ζήτημα της εμπειρίας και πώς μεταβάλλεται. Στο παρελθόν οι αλλαγές συντελούνταν σε βάθος χρόνου, υπήρχε δεσμός σε χώρο χρόνο, με προσωπικές σχέσεις και δεσμούς και θεμελιωμένες αρχές. Συνάμα, όμως, ήταν κλειστές κοινωνίες, με περιορισμένες επιλογές, κουλτούρα και συνήθειες, ενώ και στην παραδοσιακή κοινωνία υπήρχε φόβος και κίνδυνος, κύρια λόγω της βίας αλλά και της φύσης. Επομένως, για τον Γκίντενς η νεωτερικότητα, δεν αποτελεί μια αρνητική συνθήκη, παρά την κριτική που μπορεί κανείς να της ασκήσει. Είναι συνάμα και διακινδύνευση, αλλά και ευκαιρία, καθώς κεντρικό στοιχείο της είναι η αναστοχαστικότητα. Αυτή συνδέεται με το ραγδαίο ρυθμό των αλλαγών και το εύρος τους, γεγονός που σχετίζεται και με την παγκοσμιοποίηση, καθώς οι αλλαγές δεν αφορούν στο δυτικό κόσμο, αλλά παγκοσμιοποιούνται. Πάνω στη βάση της παγκοσμιοποίησης, θεμελιώνεται το μοντέρνο και ό,τι το αφορά. Οι αλλαγές αυτές συμπαρασύρουν θεσμούς, άτομα, συστήματα. Το κεντρικό στοιχείο της αναστοχαστικότητας, καθιστά τις κοινωνίες ανοικτές, μέσα από την κίνηση της αλλαγής. Ούτε η γνώση είναι σταθερή, καθώς καταρρίπτεται ο θεμελιωτισμός, λόγω H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr της επικράτησης του αναστοχασμού, άρα δεν υπάρχει μια βασική αξία, παραδοχή που να κυριαρχεί. Έτσι, οι μοντέρνοι θεσμοί όπως η οικονομία, η πολιτική, το έθνος κράτος, μεταβάλλονται. Η σχέση του χρόνου και του χρόνου εκκενώνεται, δεν υφίσταται η πρότερη σύνδεση. Αυτό σημαίνει ότι το νεωτερικό άτομο οδηγείται σε εμπιστοσύνη σε απρόσωπους μηχανισμούς, νέες μορφές συμπαρουσίας, όπως είναι το χρήμα, ή και τα εξειδικευμένα συστήματα. Ευνόητα, η αναστοχαστικότητα επιδρά και στη δόμηση της ταυτότητας και της οικειότητας, καθώς ο άνθρωπος καλείται μέσα σε μια πληθώρα επιλογών να επιλέξει την αυτοβιογραφία του, ενώ εμπιστευόμενος απρόσωπα συστήματα, στρέφεται ολοένα και περισσότερο στη σημασία των προσωπικών σχέσεων, ως τρόπου αποκάλυψης του εαυτού.
Συμβολικός δείκτης το χρήμα
Εξειδικευμένα συστήματα
•αμοιβαία ανταλλαγή και μάλιστα σε ένα εκκενωμένο χωροχρόνο •παγκοσμιοποίηση και καπιταλιστικές χρηματοπιστωτικές αγορές •εικονική οικονομία •νέες σχέσεις εμπιστοσύνης
•τεχνικά επιτεύγματα •ανθρώπινες δεξιότητες •αφορούν σε καθημερινές μας δραστηριότητες •επομένως είναι πράγματα που θεωρούμε δεδομένα ότι κάποιος τα χειρίζεται •πχ δεν ξέρουμε ποιος χειρίζεται την πυρηνική ενέργεια κ.λπ •επομένως παρά τον αυξημένο βαθμό ατομικότητας υπάρχει και ένας βαθμός αλληλεξάρτησης
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Σχηματικά η παραδοσιακή – νεωτερική κοινωνία
Νεωτερικές κοινωνίες Παραδοσιακές κοινωνίες •αλλαγές σε βάθος χρόνου •η εμπειρία ήταν οριοθετημένη σε χώρο και σε χρόνο •o προνεωτερικός χρόνος αφορούσε στην επανάληψη, στην επιτόπου παρουσία •προσωπικές σχέσεις και αναφορές •ταυτότητα κληρονομημένη •θεμελίωση, αρχές •κλειστές κοινωνίες •περιορισμένες επιλογές, κουλτούρα, συνήθειες •ρίσκο και κίνδυνοι από φύση και βία
1. ραγδαίος ρυθμός αλλαγών, δυναμικότητα, εύρος αλλαγών 2. αλλαγές που αφορούν όλο τον πλανήτη ιδίως τον 19ο και 20ο αιώνα, παγκοσμιοποίηση όχι αλλαγές στο δυτικό κόσμο, παγκοσμιοποιημένη νεωτερικότητα 3. μοντέρνοι θεσμοί (οικονομίας, πολιτική, πχ έθνος κράτος) 4. Εκκένωση του χώρου και του χρόνου και απρόσωποι μηχανισμοί αποσύνδεσης 5. νέές μορφές ταυτότητας και οικειότητας, ατομισμός και αλληλεξάρτηση, αναστοχαστική ταυτότητα 6. Αύξηση επιλογών αλλά και ανασφάλειας 7. αναστοχαστικότητα και ρήξη με το θεμελιωτισμό και άρα ανοικτές κοινωνίες 8. εύρος ατομικών και συλλογικών επιλογών 9. Εκκοσμικευμένη διακινδύνευση
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Όλα τα παραπάνω παρομοιάζονται χαρακτηριστικά από τον Γκίντενς με το ινδικό όχημα τζαγγερνώτ, όπου κανείς δεν μπορεί να προβλέψει την πορεία του, ενώ όποιος δεν μπορεί να ακολουθήσει, να γραπωθεί από το άρμα, μπορεί να ισοπεδωθεί κάτω από τις ρόδες του. Για αυτό και η νεωτερικότητα αποτελεί μια κοινωνία διακινδύνευσης, καθώς μπορεί να υπάρχουν λάθη στο σχεδιασμό ή στο χειρισμό αυτών των απρόσωπων συστημάτων, ή μη αναμενόμενα αποτελέσματα της ανθρώπινης δράσης. Για αυτό και ο Γκίντενς τονίζει ότι ο άνθρωπος πρέπει να μάθει να ζει με αυτή την εμπειρία της νεωτερικότητας, της νεωτερικότητας ως δυνατότητας, αλλά και ως ανασφάλειας και αβεβαιότητας, στα πλαίσια ενός ουτοπικού ρεαλισμού. Εξάλλου, η αβεβαιότητα, το απρόσωπο, αλλά και η παγκοσμιοποίηση, οδηγεί τον άνθρωπο σε μεγαλύτερη αλληλεξάρτηση και αλληλεπίδραση που μπορεί να είναι θετική, ή αρνητική, καθώς η μοίρα της ανθρωπότητας είναι συλλογική. Επομένως, πρέπει να αποδεχθεί ότι το φυσικό κίνδυνο και τη βία της παραδοσιακής κοινωνίας, αντικαθιστά μια εκκοσμικευμένη διακινδύνευση. Βέβαια έχει ασκηθεί κριτική στον Γκίντενς ότι δεν εμβαθύνει σε μια κοινωνιολογική πραγμάτευση, παρά παραμένει σε μια περιγραφική προσέγγιση της θεωρίας. Μάλιστα ενώ θεωρεί ότι συνδέει τη δομή και τη δράση, ωστόσο η επικέντρωση στην αναστοχαστικότητα, αποτελεί μια μάλλον εστίαση στο βολονταρισμό. Εκ των ων ουκ άνευ, η μεγαλύτερη κριτική αφορά στο γεγονός ότι αναγνωρίζει την ανισότητα ως δεδομένη, δίχως μάλιστα να την αναλύει, ή να εξετάζει διαστάσεις αιτιότητας.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr Σύγκριση Μπάουμαν Γκίντενς // Στοιχεία από τους δύο στοχαστές για νεωτερικότητα και μετανεωτερικότητα
Οι αλλαγές που συντελέστηκαν κατά τη δεκαετία του 1990, όπως η επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού, η πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού και μαζί του η εναλλακτική πρόταση οργάνωσης της κοινωνίας –παρά την κριτική-, συμπαρασύρουν τον κοινωνικό στοχασμό. Υπήρξε ένα βασικό ερώτημα στις κοινωνικές επιστήμες, κατά πόσο συνεχίζουμε να βαδίζουμε στα νεωτερικά χνάρια ή κατά πόσο πλέον έχουμε μεταβεί σε μετανεωτερική κοινωνία. Ο Μπάουμαν ως μεταμοντέρνος κοινωνιολόγος που απέρριπτε το ρόλο του διανοούμενου ως νομοθέτη, θεωρούσε ότι ο σύγχρονος κόσμος αποτελεί μια ρευστή νεωτερικότητα, μια μετανεωτερικότητα που όμως αποτελεί εκφυλισμένη εμπειρία της νεωτερικότητας. Ό,τι βιώνει ο κυνηγός σήμερα, το έσπειρε ο κηπουρός στη νεωτερικότητα. Κεντρική κριτική του είναι η ζοφερή και μοιραία σύνδεση που έκανε ο κηπουρός να συνδέσει την ορθολογικότητα με την αποδοτικότητα, με εμμονή για σχεδιασμό και πίστη ότι αυτός θα οδηγήσει σε ένα υψηλό επίπεδο πολιτισμού. Ωστόσο, αυτός ο σχεδιασμός παρήγε αποκλεισμούς, ξένους, στρατηγικές εκκαθάρισης, όπως το Ολοκαύτωμα, ως προϊόν της νεωτερικής εμμονής σε σχεδιασμό και ορθολογικότητας. Ο Γκίντενς, αντίθετα, δεν διακρίνεται από τέτοια κριτική διάθεση, αλλά μάλλον αναγνωρίζει μια διττή συνθήκη στη νεωτερικότητα, την κρίνει ως διακινδύνευση, αλλά και ως δυνατότητα. Εξάλλου, δεν θεωρεί ότι έχουμε μεταβεί σε μια μετανεωτερική συνθήκη, καθώς εγγενές στοιχείο της νεωτερικότητας είναι η αναστοχαστικότητα, που δημιουργεί ριζοσπαστικοποιημένες αλλαγές, που οδηγούν πολλούς σε πίστη ότι βιώνουμε μετανεωτερικός συνθήκες. Η αναστοχαστικότητα είναι η έννοια κλειδί για τον Γκίντενς, καθώς θεωρεί ότι εκφράζει τη σύνδεση δομής και δράσης, όπως εξάλλου επιδιώκει με τη θεωρία της δομοποίησης. Η αναστοχαστικότητα επομένως συμπαρασύρει κάθε διάσταση σε αλλαγή, θεσμούς, άτομα, κοινωνικές σχέσεις. Ριζοσπαστικοποιεί επομένως, τις διαστάσεις της παραδοσιακής οργάνωσης και τις μεταβάλει, όπως για παράδειγμα στην ταχύτητα των αλλαγών, αλλά και στο εύρος τους, καθώς νεωτερικότητα για τον Γκίντενς είναι παγκοσμιοποιημένη. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο ριζοσπαστικοποιούνται οι αλλαγές και στους θεσμούς, όπως στο κράτος, στην πολιτική, στην οικονομία. Ριζοσπαστικοποιούνται όμως και οι αλλαγές στην κοινωνία, καθώς δεν υφίσταται ένας θεμελιωτισμός, μια αξία, μια παραδοχή, γεγονός που καθιστά τις κοινωνίες ανοικτές, και τους ίδιους τους ανθρώπους αναστοχαστικούς για τον εαυτό του. Ο Μπάουμαν, τοποθετεί αυτό το εύρος των αλλαγών στη μετανεωτερικότητα, με την περιγραφή της αλλαγής της εμπειρίας από τον κηπουρό σε κυνηγό, αναγνωρίζοντας όχι έναν αναστοχαστικό χαρακτήρα, αλλά ένα ρευστό H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Κοινότητα Ι arnos.gr χαρακτήρα της μετανεωτερικότητας. Σε αυτό το πλαίσιο, ο κυνηγός αποσυλλογικοποιείται, υπάρχει μαρασμός αλληλεγγύης και κυριαρχία του ατομισμού, όπως καλλιεργείται από την καταναλωτική κοινωνία. Για αυτό και ο Μπάουμαν εμμένει στο ζήτημα της ανισότητας, και στην έννοια του τουρίστα και του πλάνητα, καθώς στο γεγονός ότι η αρνητική παγκοσμιοποίηση, με την κυριαρχία της ελευθερίας της αγοράς, στην ουσία παράγει παντού πλέον ανθρώπινα απόβλητα, μαζικούς φτωχούς αλλά και αλήτες της παγκοσμιοποίησης, όπως είναι οι πρόσφυγες. Εξάλλου, ο Μπάουμαν θεωρούσε ότι υπάρχουν ποια παγκόσμια κέντρα εξουσίας, που καταλύουν τη σχέση πολιτικής και εξουσίας. Ο Γκίντενς, αναγνωρίζει την νεωτερικότητα ως τζαγγερνώτ, το μεγαθήριο της νεωτερικότητας, ωστόσο διακρίνει και δυναμικές σε αυτό, λόγω της αναστοχαστικότητας. Στην ουσία, θεωρεί ότι ο παγκοσμιοποιημένος, κόσμος αποτελεί και διακινδύνευση, καθώς η μοίρα του ανθρώπου είναι συλλογική, αλλά αποτελεί και ευκαιρία, καθώς δημιουργείται αλληλεξάρτηση παρά τον κίνδυνο. Για αυτό και ο Γκίντενς πίστευε στο Τρίτο Δρόμο και στη Ριζοσπαστική Αριστερά, ως δυνάμενης να ενισχύει μια κοινωνία δραστήριων συμμετοχών και ανοικτού διαλόγου. Μεγάλη κριτική του ασκείται δε ότι δεν εστιάζει στο ζήτημα της ανισότητας. Και οι δύο στοχαστές, πάντως, τονίζουν το εύρος των αλλαγών, την ταχύτητα με την οποία τα πάντα μεταβάλλονται, συμπαρασύροντας όλους τους θεσμούς, τη σχέση του ανθρώπου με το χρόνο και χώρο, αλλά και την κυριαρχία της εξατομίκευσης. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, νεωτερικότητα ή μετανεωτερικότητα, σε κάθε περίπτωση υπάρχει μια κυριαρχία της αβεβαιότητας, της εξαναγκασμένης εμπιστοσύνης σε απρόσωπους μηχανισμούς, μια συνεχή ανασφάλεια και ένας κυκεώνας προσωπικών επιλογών. Ωστόσο, ο Γκίντενς παραμένει αισιόδοξος με πίστη για το μέλλον λόγω της αναστοχαστικότητας, ενώ ο Μπάουμαν επιδιώκει την πρόκληση προκειμένου η ανθρωπότητα να αναστοχαστεί για τους σπόρους που έσπειρε.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr