Εκπαιδευτική Kοινότητα Ι arnos.gr
Κάρολος Μαρξ (1818-1883) Η μαρξική θεωρία του εποικοδομήματος. Η παραπάνω συνοπτική παρουσίαση της βάσης της μαρξικής θεωρίας, καθιστά σαφές ότι η ιστορία δεν εξελίσσεται βάση της συνείδησης, αλλά η κοινωνική πραγματικότητα, πραγματική βάση της οποίας είναι η παραγωγή και η οικονομία, είναι αυτή που ορίζει τη συνείδηση. Μέσα από αυτό το αξίωμα ο Μαρξ εξελίσσει τη θεωρία του εποικοδομήματος, δηλαδή την πολιτική και ιδεολογική υπερδομή που αποτελούν μορφές κοινωνικής συνείδησης, όπως αυτές καθορίζονται από την πραγματική βάση της κοινωνίας που στο σύγχρονο κόσμο είναι ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής. Εφόσον, η ιστορία του κόσμου είναι τα αντιτιθέμενα συμφέροντα μεταξύ κατόχου των μέσων παραγωγής και εργάτη, και εφόσον αυτή είναι η βάση που πάνω σε αυτή υψώνεται η υπερδομή, τότε ο Μαρξ καταλήγει ότι η σύγκρουση των συμφερόντων μεταφέρεται και στο εποικοδόμημα. Επομένως για τον Μαρξ η υπερδομή στο σύγχρονο κόσμο, όπως αυτή αποτελείται από την πολιτική διάσταση, δηλαδή το κράτος, τους θεσμούς όπως είναι οι επιστήμες και η εκπαίδευση, οι ιδέες όπως είναι η έννοια του αυτοκαθορισμού, ενέχουν το στοιχείο της κυριαρχίας, και δεν αυτονομούνται από τον εκμεταλλευτικό χαρακτήρα της βάσης.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Kοινότητα Ι arnos.gr Μαρξ και Κράτος Επομένως, ο Μαρξ, απορρίπτει την εγελιανή έννοια της ουδετερότητας του κράτους που το καθιστά αμερόληπτο κριτή και ρυθμιστή της κοινωνικής ζωής και των συλλογικών συμφερόντων, αποσοβώντας τις εντάσεις που προκαλεί ο ανταγωνισμός των ατόμων. Για τον Μαρξ οι εξαναγκασμένες κοινωνικές σχέσεις που συντελούνται στην οικονομία, και εκφράζουν τη σύγκρουση, την ταξική ανισότητα, την εκμετάλλευση, μεταφέρονται και στη θεωρία του εποικοδομήματος. Παρά λοιπόν τα διαφωτιστικά πολιτικά προγράμματα και παρά την πίστη σε ένα κράτος ρυθμιστή της κοινωνικής ζωής κατά αντιπροσωπευτικό τρόπο, ο Μαρξ τονίζει ότι ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής σημαίνει ότι το κράτος αντιπροσωπεύει την κυρίαρχη κεφαλαιοκρατική τάξη, την αστική τάξη. Ο Μαρξ, δεν πιστεύει ότι η κυριαρχία γίνεται μέσα από τη γραφειοκρατία, δηλαδή δεν θεωρεί απαραίτητο να υπάρχει αντιπροσώπευση της αστικής τάξης στην πολιτική εξουσία, αλλά αδιαμφισβήτητα όποια και αν είναι η πολιτική εξουσία, εφόσον η αστική τάξη παραμένει κυρίαρχη των μέσων παραγωγής, τότε η πολιτική και το κράτος διασφαλίζουν τα συμφέροντα της όπως δείχνει η περίπτωση του κράτους της 18 ης Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη. Αντίστοιχα, η Κομμούνα έδειξε τα όρια του εξισωτισμού που υποστήριζε η αστική τάξη, καταπνίγοντας τις λαϊκές διεκδικήσεις Σύμφωνα με τα παραπάνω, το κράτος και οι θεσμικές του διαστάσεις, καθώς και οι ιδέες που το περιβάλλουν είναι μέσα για την κυριαρχία της αστικής τάξης Αυτήν την κυριαρχία διασφαλίζουν, παράγουν και αναπαράγουν οι νόμοι του κράτους που διαιωνίζουν την κυριαρχία των αστών, όπως για παράδειγμα με τη νομική προστασία της ατομικής ιδιοκτησίας. Επιπλέον, ο Μαρξ δεν θεωρεί ότι το ανθρώπινο πνεύμα έχει απελευθερωθεί από τα δεσμά, διότι σύμφωνα με τη θεωρία βάσης – υπερδομής, η πραγματική απελευθέρωση μπορεί να συντελεστεί μόνο στο επίπεδο της οικονομίας και της ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής, και επομένως κρίνει ότι η ελευθερία που προασπίζονται οι φιλελεύθεροι αστοί, είναι στην ουσία η ελευθερία της αγοράς που διασφαλίζει όμως την κυριαρχία τους. Σύμφωνα με αυτή τη θεώρηση, το κράτος από προασπιστής δικαιωμάτων καταλήγει απλώς να ρυθμίζει την οικονομία κατά τρόπο που ωφελεί τους κατέχοντες, όπως για παράδειγμα μέσα από την ετεροβαρή φορολογία, ή με μέτρα ρύθμισης αγοράς πχ πολιτικές ενάντια στα μονοπώλια. Επομένως, δεν είναι τυχαίο ότι ο Μαρξ αναφέρεται στη διάκριση ανάμεσα στην τυπική και πραγματική δημοκρατία. Το κράτος μεροληπτεί υπέρ της άρχουσας τάξης, και επομένως δεν δύναται να υπερασπιστεί το γενικό συμφέρον. Ο Μαρξ θεωρεί ότι όσο υπάρχει ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, δεν δύναται να πραγματωθεί η πραγματική δημοκρατία, καθώς παραμένει αστική δημοκρατία. Το σύγχρονο κράτος, παρά το ότι πρεσβεύει τις δημοκρατικές αρχές, ωστόσο μέσα από H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Kοινότητα Ι arnos.gr την κυριαρχία που του παρέχει το νομικό πλαίσιο, αλλά και η νόμιμη κατοχή των κατασταλτικών μηχανισμών, στην ουσία διαμορφώνει τις συνθήκες εκείνες που επιτρέπουν την κυριαρχία, όπως αντίστοιχα έκανε το δουλοκτητικό ή το φεουδαλικό κράτος Στον καπιταλισμό το μέγεθος της κυριαρχίας είναι αντίστοιχο με το μέγεθος της εκμετάλλευσης, λόγω ακριβώς της γενίκευσης της εμπορευματικής οικονομίας. Συνακόλουθα, ακολουθώντας κανείς τη μαρξική σκέψη δεν μπορεί παρά να μεταφέρει την αλλοτρίωση και στη θεωρία του εποικοδομήματος, και να διαπιστώσει ότι η αλλοτρίωση που συντελείται στον χώρο της παραγωγής, αντανακλά και στην υπερδομή ως πολιτική αλλοτρίωση.
Η ιδεολογία ως εθελοντική κυριαρχία και εκμάγευση του σύγχρονου κόσμου. Η νεωτερικότητα είχε συνδεθεί με μια υπόσχεση και μια ελπίδα, όπως αυτές εκφράστηκαν στις ιδέες του έθνους κράτους, στην ταυτότητα του πολίτη και στην ελεύθερη συμμετοχή στις πολιτικές διεργασίες, αλλά και στην πίστη γενικότερα ότι ο εξορθολογισμός της ζωής θα οδηγούσε σε έναν εκκοσμικευμένο παράδεισο. Η μαρξική φιλοσοφία φέρει όμως αυτήν την πίστη και την εξιδανικευμένη προσέγγιση σε κρίση μέσα από τη θεωρία του εποικοδομήματος και της πολιτικής αλλοτρίωσης. Ωστόσο, αναρωτιέται, κανείς πώς ο άνθρωπος ανέχεται αυτήν την κυριαρχία μέσα σε έναν εξορθολογισμένο κόσμο. Η απάντηση του Μαρξ αφορά στην εκμάγευση του σύγχρονου κόσμου μέσα από την εξουσία της ιδεολογίας. Ειδικότερα, θεωρεί ότι ο άνθρωπος, παρά το γεγονός ότι έχει καταλύσει τα δεσμά της φεουδαρχίας και της μεταφυσικής ως ερμηνείας του κόσμου, ωστόσο δεν έχει καταφέρει να είναι ελεύθερος. Αντίθετα, όπως ήδη επισημάνθηκε, ο μόνος χώρος που είναι πραγματικά ελεύθερος και που η πολιτική εξουσία μεριμνά για αυτό, είναι ο χώρος της αγοράς. Επομένως, η αλλαγή σε επίπεδο πολιτικής μέσα από τις εκλογές δεν δύναται να αλλάξει τη φύση των κοινωνικών σχέσεων που είναι ταξική. Κατ’ αυτή την έννοια οι ιδεολογίες που χαρακτηρίζουν το σύγχρονο κόσμο, όπως της αντιπροσώπευσης, του αυτοκαθορισμού, του ατομισμού, των δικαιωμάτων, κ.λπ. είναι παραπλανητικές και εξαπατούν το νεωτερικό υποκείμενο. Επομένως, παράλληλα με την κυριαρχία, όπως αυτή μπορεί να εντοπιστεί στις κρατικές νομικές και κατασταλτικές λειτουργίες, ο Μαρξ διαπιστώνει ότι συντελείται μια εξουσία καθολική στους ανθρώπους μέσα από μία ιδεολογική εκμάγευση. Εξάλλου δεν είναι οι άνθρωποι που καθορίζουν τη συνείδηση, αλλά οι υλικές συνθήκες, και άρα ο κυρίαρχος είναι αυτός που εξουσιάζει το επίπεδο παραγωγής. H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr
Εκπαιδευτική Kοινότητα Ι arnos.gr Επομένως οι αστικές ιδεολογίες κυριαρχούν, όπως άλλοτε οι ιδέες της αριστοκρατίας, των δουλοκτητών κ.λπ (ΓΙ: 19). Όπως χαρακτηριστικά τονίζουν οι Μαρξ και Ένγκελς «οι ιδέες της κυρίαρχης τάξης είναι σε κάθε εποχή οι κυρίαρχες ιδέες. Με άλλα λόγια, η τάξη που είναι η κυρίαρχη υλική δύναμη της κοινωνίας, είναι ταυτόχρονα η κυρίαρχη πνευματική δύναμη» (ΓΙ: 94). Μέσα από αυτήν την εξουσία των ιδεών, διαιωνίζεται η σχέση κοινωνικής και πολιτικής κυριαρχίας, καθώς δεν χρειάζεται η αστική τάξη να καταφύγει στη βία, καθώς κυριαρχεί ούτως ή άλλος με την πνευματική και ιδεολογική ηγεμονία της. Η αστική ηγεμονία διασφαλίζεται και διαιωνίζεται μέσα από ιδέες που χαρακτηρίζουν τον σύγχρονο κόσμο, όπως είναι ο ατομικισμός και ο ανταγωνισμός ή και η ιδέα του έθνους, ως απόλυτα νομιμοποιημένες ιδέες. Εξετάζοντας τη λειτουργία της ιδεολογίας κατά την υλιστική θεώρηση, τότε αντιλαμβάνεται κανείς ότι αυτή παρουσιάζει συνεκτικά και ενιαία σύνολα, πχ πολίτες, εθνικότητα, καταναλωτής, κ.λπ., έννοιες που όμως αποκρύπτουν την εκμετάλλευση. Στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής ο άνθρωπος δεν δύναται να ολοκληρωθεί, να είναι καθολικός άνθρωπος, λόγω του καταμερισμού της εργασίας και της εκμετάλλευσης του στο επίπεδο της παραγωγής. Επομένως, οι αστικές ιδέες συγκαλύπτουν την εκμετάλλευση που υφίσταται και τον εκμαγεύουν με πίστη σε ιδέες που αποκρύπτουν την ταξική σύγκρουση. Έτσι η κεφαλαιοκρατική τάξη δεν υφαρπάζει μόνο την υπεραξία αλλά και την εθελοντική υποταγή της εργατικής τάξης. Άρα ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής παράγει ισχυρούς μύθους που επιδρούν περισσότερο από ποτέ στην υποταγή των μαζών στην ιδεολογική ηγεμονία των αστών. Επομένως, κρίνει ότι οι παραγωγικές δυνάμεις βρίσκονται σε διαλεκτική σχέση με τις παραγωγικές σχέσεις, βρίσκονται σε σύγκρουση, καθώς υπάρχει εκμετάλλευση.
H Γνώση με τρόπο απλό και κατανοητό! Σολωμού 29 Αθήνα I τηλ: 210 38 22 157 I info@arnos.gr Ι www.arnos.gr