บทความตีพิมพ์ในสูจิบัตรการแสดงศิลปกรรมแห่งชาติ ครั้งที่ 53

บทความตีพิมพ์ในสูจิบัตรการแสดงศิลปกรรมแห่งชาติ ครั้งที่ 53 อันเนื่องมาจาก “MIXED MEDIA” * โดย สมพร รอดบุญ คณะวิจิตรศิลป์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ ปัจจุบันนี้ คาว่า “MIXED MEDIA” หรือสื่อประสม ได้นามาใช้กันอย่างกว้างขวางในวงการศิลปร่วม สมัยของไทย ความจาเป็นในการทาความเข้าใจกับความหมายของศิลปะในแนวนี้ จึงมีความสาคัญเป็นอย่างยิ่ง

“สีสันแห่งความรัก” ประติมากรรมสื่อประสม ของ อาร์มัน ทาขึ้นในปี ค.ศ. 1966 ผลงานอินสตอลเลชั่นสื่อประสม ของ โรเชนบัค ทาขึ้นในปี ค.ศ. 1982

ในพจนานุกรมภาษาอังกฤษ ได้ให้คาจากัดความของคาว่า ”MEDIA” ในแง่ของศิลปะซึ่งสามารถจาแนก ได้เป็น สองความหมาย คือ วัสดุที่ใช้เป็ นสื่ อในการแสดงออกในงานศิล ปะ และกรรมวิธีหรือวิธีการในการ สร้างสรรค์ศิลปะ1 ดังนั้น ความหมายของคาว่า “MIXED MEDIA” ในงานศิลปะนั้น คือ การใช้วัสดุหลากชนิด ผสมกัน หรือการใช้กรรมวิธีหรือวิธีการในการสร้างสรรค์ในลักษณะผสม เช่น กรรมวิธีของจิตรกรรมผสมผสาน กับกรรมวิธีทางประติมากรรม เป็นต้น อันที่จริงแล้ว หากเราได้ศึกษาวิวัฒนาการของความคิด รูปแบบ และเทคนิควิธีการต่างๆ ในงานศิลปะ นับตั้งแต่อดีตจนปัจจุบันจะพบว่า “MIXED MEDIA” มิใช่เป็นของใหม่แต่ประการใด การใช้ “MIXED MEDIA” ในงานศิลปะนั้นมีมาช้านานแล้ว เพียงแต่ว่าผู้ผลิตผลงานหรือศิลปินในอดีตมิได้นาคานี้มาใช้อย่างเป็น

ทางการเช่นปัจจุบัน ในงานศิลปะของพวกอนารยะชน (PRIMITIVE ART) เช่น การสร้างรูปบูชาไว้เป็น เครื่องลาง หรือสร้างไว้เพื่อเป็นที่เคารพสักการะของคนเหล่านั้นมักจะใช้วัสดุต่าง ๆ เท่าที่อานวยให้ เช่น เปลือกไม้ กระดูกสัตว์ เปลือกหอย หนังสัตว์ และวัสดุอื่นๆ มาประกอบกันขึ้นเป็นรูปทรงในลักษณะสามมิติ นอกจากนี้ยังมีการนากรรมวิธีทางจิตรกรรมมาผสมผสานกับกรรมวิธีทางประติมากรรมด้วย ดังจะเห็นได้จาก หน้ากากสาหรับพิธีกรรมของชาวแอฟริกัน ซึ่งมีการระบายสี และหน้ากากของชาวอินคาในเปรู ซึ่งใช้ทั้งวัสดุ ผสมและกรรมวิธีผสม คือ การนา ดินเผา เชือก วัสดุคล้ายผ้ากระสอบมาประกอบกันเป็นรูปทรงและมีการ ระบายสีลงบนหน้ากากเช่นกัน นอกจากศิลปะของอนารยะชนแล้ว ศิลปะของชาวอียิปต์ก็ยังมีการใช้กรรมวิธี ผสม คือการระบายสีลงบนงานประติมากรรม ส่วนประติมากรรมของกรีกมีการใช้ งาช้าง ทอง หิน และวัสดุอื่น ๆ ประกอบอีกด้วย หรือแม้แต่ศิลปะของไทยเราก็มีทั้งการใช้วัสดุผสมและกรรมวิธีผสม ดังจะเห็นได้จากการ แกะสลักไม้บนหน้าบัน หรือธรรมาสน์ ซึ่งมีการลงรัก ปิดทอง ล่องชาด หรือมีการประดับตกแต่งด้วยกระจกสี ต่าง ๆ เป็นต้น ตัวอย่างของการใช้ “MIXED MEDIA” ที่เห็นได้ชัดอีกตัวอย่างหนึ่ง คือ ศิลปะยุคบาร็อกระหว่าง ศตวรรษที่สิบเจ็ดและสิบแปด การตกแต่งประดับประดาสถาปัตยกรรมของยุคนั้น มีการใช้กรรมวิธีผสม คือ การนางานประติมากรรมและงานจิตรกรรมมาประกอบไว้ด้วยกัน ซึ่งทาให้เกิดลักษณะการลวงตาขึ้น ผู้ที่ได้พบ เห็นงานเหล่านั้นยากที่จะแยกได้ว่าส่วนไหน คือ งานจิตรกรรมและส่วนไหนคืองานประติมากรรม

“แก้วเหล้า” ผลงานสื่อประสมของ ปิคัสโซ ทาขึ้นในปี ค.ศ. 1914 ผลงานโครงสร้างสื่อประสม (MIXED MEDIUM CONSTRUCTION) ของ โรเบริต์ เราเซนเบอร์กทาขึ้นในปี ค.ศ. 1954

ในศตวรรษที่ยี่สิบ การใช้วัสดุผสมปรากฏอยู่ในงานของศิลปินหลายท่าน อาทิ พาโบล ปิคัสโซ (PABLO PICASSO) ศิลปินชาวสเปน นาวัสดุเหลือใช้ เช่น เกรียงปาดสี มาประกอบกับรูปทรงประติมากรรมสามมิติและ มีการระบายจุดสีลงบนรูปทรงประติมากรรมด้วย ส่วนศิลปินในกลุ่ม ดาด้า เช่นมาแซล ดูซองพ์ (MARCEL

DUCHAMP) นาวัสดุเหลือใช้ (FOUND OBJECT) หรือวัสดุสาเร็จรูป (READYMADE OBJECT) เช่น วงล้อ รถจักรยานมาตรึงอยู่ กับ ส่ วนบนของเก้าอี้นั่งทรงสู ง เพื่อสื่อความหมายถึงการสู ญสิ้ นซึ่งอิส รภาพ อันเป็น ความคิดที่เสียดสีประชดประชันการเมืองและสงคราม คริสโต (CHRISTO) ศิลปินเชื้อชาติบัลแกเรียน นาผ้าใบ มาชุบสีให้แลดูเก่าคร่าคร่าแล้วนามาห่อหุ้มขวด ซึ่งมีรู ปทรงและขนาดแตกต่างกันและใช้เชือกมัดโดยรอบขวด เหล่านั้น แล้วผูกเป็นปมอีกทีหนึ่ง ศิลปินผู้นี้ต้องการแปรสภาพของวัตถุที่เราคุ้นเคยให้เป็นวัตถุที่อยู่ในอีก สภาพ หนึ่ง และมีความหมายแตกต่างไปจากเดิม ศิลปินร่วมสมัยบางท่านได้รับความบันดาลใจในการใช้วัสดุผสมจาก ศิลปะของอนารยะชน แต่จุดมุ่งหมายในการแสดงออกอาจจะแตกต่างกันโดยสิ้นเชิง ศิลปะของอนารยะชนเน้น ในเรื่องของจิตวิญญาณและไสยศาสตร์ แต่ศิลปินร่วมสมัยอาจเน้นในเรื่องของวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี สมัยใหม่ รูปแบบหรือโครงสร้างโดยส่วนรวมของงานทั้งสองยุคอาจใกล้เคียงกัน แต่การใช้วัสดุ นั้นไม่เหมือนกัน ดังจะเห็นได้จากงานประติมากรรมจากบาคองโก (BAKONGO) แถบคองโกตอนใต้ซึ่งเป็นรูปบูชา ประกอบด้วย วัสดุต่าง ๆ เช่น เหล็กแหลม คล้ายตะปู ไม้และวัสดุอื่น ๆ และในงานประติมากรรมของ พอล ฟาน ฮอย ดองค์ (PAUL VAN HOEYDONCK) ศิลปินชาวเบลเยี่ยมซึ่งทาเป็นรูป ทรงของมนุษย์อวกาศ โดยใช้วัสดุต่าง ๆ ที่บ่ง บอกถึงความเจริญทางเทคโนโลยีมาประกอบเข้าด้วยกัน

ผลงานจิตรกรรมสื่อประสม (COMBINE PAINTING) ของ โรเบริต์ เราเซนเบอร์ก ทาขึ้นในปี ค.ศ. 1954 ประติมากรรม จาก คองโกตอนใต้ ศิลปะของอนารยะชน (PRIMITIVE ART)

ความจริงแล้ว “MIXED MEDIA” มิได้มีความหมายอะไรที่พิสดารหรือลึกซึ้งนอกเหนือไปจากการระบุให้ ทราบว่า ในงานของศิลปินนั้น ๆ ใช้วัสดุผสมหรือกรรมวิธีในการสร้างสรรค์ในลักษณะผสมศิลปินบางท่าน อาจจะไม่ใช้คาว่า “MIXED MEDIA” กับงานของเขาแต่จะระบุให้แน่นอนลงไปเลยทีเดียวว่ า เขาใช้วัสดุ หรือ กรรมวิธีอะไรบ้าง ศิลปินบางท่านยังใช้คาอื่นๆ ซึ่งมีความหมายในทานองเดียวกันกับ “MIXED MEDIA” เช่น ASSORTED MATERIALS, COMBINE MATERIALS, COMBINE PAINTING และศิลปินบางท่านก็ใช้ MIXED MEDIUMS บางครั้ง ศิลปินบางท่านใช้คาว่า MIXED MEDIA ENVIRONMENT เพื่อแสดงให้เห็นว่า เขาใช้วัสดุ

ผสมหรือกรรมวิธีผสมต่างๆ ประกอบกันขึ้นเป็นรูปทรง และสร้างสภาพแวดล้อมและบรรยากาศของบริเวณที่ ติดตั้งผลงานให้มีความเป็นเอกภาพ เช่น ผลงานของจอร์จ ซีกัล (GEORGE SEGAL) เป็นต้น นอกเหนือจาก การใช้ MIXED MEDIA ในการระบุประเภทของศิลปะแล้ว ในปัจจุบันมีศิลปินบางท่านใช้คานี้บอกประเภทของ เทคนิคในผลงานด้วย ส่วนคาที่นิยมใช้เป็นทางการเพื่อระบุประเภทศิลปะที่เป็นสื่อประสม หรือสาขาวิชาที่ใช้ ในสถาบันศิลปะแทน MIXED MEDIA นั้นคือคาว่า “MULTI MEDIA” หรือ “INTERMEDIA” เป็ นที่น่าสั งเกตว่า เมื่อใดก็ตามที่ศิล ปินร่วมสมัยในยุโ รปและอเมริกาใช้คาว่า “MIXED

MEDIA”

ประกอบการอธิบายผลงานของเขา จะเห็นได้ว่าในงานนั้น ๆ ไม่ว่าจะมีรูปแบบหรือกรรมวิธีเช่นไรก็ตามมักจะ นิยมการนาวัสดุเหลือใช้และวัสดุสาเร็จรูปมาประกอบกันขึ้นในงานของเขา ไม่ว่า งานเหล่านั้น จะมีความเป็น สองมิติ ซึ่งเป็ น ลั ก ษณะปิ ด ปะ (COLLAGE) หรือการก่อรู ปขึ้นเป็นแบบสามมิ ติ (ASSEMBLAGE) หรือการ ผสมผสานกันระหว่างสองมิติและสามมิติงานศิลปะในลักษณะดังกล่าวจะเห็นได้จากผลงานของโรเบริต์ เราเซน เบอร์ก (ROBERT RAUSCHENBERG) ที่มีความหลากหลายน่าสนใจ

“มนุษย์อวกาศ” ประติมากรรมสื่อประสมของ พอล ฟาน ฮอยดอง โบสถ์แห่ง ซากาดา ฟามิเลีย ผลงาน แอนโทนี่ กาวดี้ ที่เมือง บาเซโลนา

ในงานศิลปะประเภทต่าง ๆ สามารถมีลั กษณะเป็นสื่อประสมได้ เช่น งานจิตรกรรมสื่อประสม ซึ่ง เรียกว่า MIXED MEDIA PAINTING งานประติมากรรมสื่อประสม เรียกว่า MIXED MEDIA SCULPTURE ภาพ พิมพ์สื่อประสม เรียกว่า MIXED MEDIA PRINTS และในงานศิลปะประเภทอินสตอลเลชั่น (ศิลปะจัดวาง) ศิลปินจานวนไม่น้อยใช้วัสดุและกรรมวิธีทางศิลปะ ผสมผสานกันเรียกว่า MIXED MEDIA INSTALLATION ศิล ปะในแนวนี้ มิได้ เจาะจงเฉพาะผลงานที่ ใช้ เพีย งวั ส ดุน านาชนิ ดผสมผสานกั นเท่ านั้ น ในปั จจุบั นมี การ สร้างสรรค์ศิลปะที่เป็นการข้ามศาสตร์ เช่น การนาผลงานทัศนศิลป์ผสมผสานกับดนตรี วรรณกรรม หรือการ ใช้ภาษาในลักษณะต่าง ๆ ด้วย ซึ่งในวงการศิลปะร่วมสมัยสากลจะใช้คาว่า MULTI MEDIA แทนคาว่า MIXED

MEDIA ในกรณีนี้ ขอบเขตของงานศิลปะที่นามาผสมหรือประกอบด้วยกันนั้นรวมศิลปะประเภท MEDIA ART เช่น ดิจิทัล อาร์ต, วิดีโอ อาร์ต ภาพถ่าย และสื่อใหม่ (NEW MEDIA) ซึ่งเป็นไฮเทคในลักษณะต่าง ๆ ในงานสถาปัตยกรรม ก็ยังมีการใช้วัสดุผสม เช่น ผลงานของแอนโทนี่ กาวดี้ (ANTONI GAUDI) คือ โบสถ์ชื่อ CHURCH OF THE SAGADA FAMILIA ที่เมืองบาเซโลน่า ในประเทศสเปนและผลงานของ ไซมอน โรเดีย (SIMON RODIA) คือ WATTS TOWERS ในนครลอสแองเจลิส รูปทรงของสถาปัตยกรรมทั้งสองแห่ง ดังกล่าว โดยส่วนรวมมีลักษณะเหมือนงานประติมากรรมซึ่งประกอบด้วยวัสดุหลายประเภทนามาประดับ ประดาตกแต่งให้เป็นลวดลาย และมีสีสันแปลกตาคล้ายงานจิตรกรรม สถาปัตยกรรมทั้งสองนั้นนอกจากจะให้ คุณค่าทางด้านการแสดงออกซึ่งความคิดของสถาปนิกแล้ว ยังสะท้อนให้เห็นถึงคุณค่าทางด้านความงามอีกด้วย การกาหนดหรือตั้งกฎเกณฑ์ว่า งานจิตรกรรม ประติมากรรม ภาพพิมพ์ หรือศิลปะแขนงอื่น ๆ จะต้องมี รูปแบบ หรือกรรมวิธีที่แน่นอนตายตัวเช่นในอดีตนั้นได้มีการเปลี่ยนแปลงไปจากเดิม ตราบใดที่ศิลปินยังมีการ สร้างผลงานอย่างไม่หยุดยั้ง การคิดค้น รูปแบบการใช้สื่อ เทคนิคและกรรมวิธีที่แปลกใหม่นั้น ย่อมทาให้งาน ศิลปะมีการพัฒ นาไปตามยุคสมัยและสภาพแวดล้ อมที่เจริญก้าวหน้าอย่างหลีกเลี่ ยงไม่ได้ ดังนั้นศิลปะใน รูปแบบของ MIXED MEDIA หรือสื่อประสมจึงเปิดโอกาสให้ศิลปินสามารถสร้างสรรค์ผลงานศิลปะได้อย่างมี อิสระไร้ขอบเขตจากัด

1 ความหมายใน THE AMERICAN HERITAGE DICTIONARY, MEDIA คือ A MEANS OF EXPRESSION AS DETERMINED

BY THE MATERIALS OR CREATIVE METHODS INVOLVED และความหมายใน WEBSTERS NEW WORLD DICTIONARY OF THE AMERICAN LANGUAGE MEDIA คือ ANY MATERIAL USED FOR EXPRESSION OR DELINIATION IN ART