2021 Afstudeerscriptie Tom Sibelt by ArtEZ University of the Arts

Resocialisatie beladen erfgoed

Een oproep tot herwaardering van beladen erfgoed uit WOII in Nederland

Tom Sibelt 1 AVBA 30.05.2021

“We are orientated because we can remember”

Resocialisatie beladen erfgoed Een oproep tot de herwaardering van erfgoed uit WOII in Nederland

Colofon: Academie van de Bouwkunst ArtEZ Auteur: Tom Sibelt Master Architectuur Mentor - Frederik Pöll - FPBA Begeleiding - ir. Annemariken Hilberink - ir. Ralph Brodrück Afstudeercoördinator - Gerard van Heel Datum - 30-05-2021

4 mei om 8 uur is een moment van stilte. In het jaar 2019 wordt vooraf gediscussieerd als nationaal nieuws item: is de herdenking op deze wijze nog wel gepast? De generaties zonder oorlogsverleden krijgen stem en durven deze vraag te stellen; Wat betekent een oorlogsverleden en hoe verhoudt het zich tot andere moeilijke momenten uit het verleden, vraagt de huidige generatie zich af?

Voorwoord Voor u ligt een document dat bedoeld is voor geïnteresseerden in de totstandkoming van het ontwerp en de visie op beladen erfgoed. Het document bestaat uit visie op het thema beladen erfgoed waarbij één voorbeeld is uitgewerkt met de Bunker van Seyss-Inquart te Den Haag. De gebouwde omgeving is altijd trager dan de maatschappij en dit vind ik een fascinerend gegeven. Gebouwen representeren het karakter van een gebouwde omgeving. Hoe ik mij als ontwerper verhoud tot deze bestaande omgeving is voor mij een overkoepelend thema geweest tijdens deze afstudeeropgave. Ik heb hierbij veel mogen leren van Frederik Pöll als afstudeermentor, waarvoor ik hem wil bedanken. Zijn zorgvuldigheid en expertise hebben geleid tot inzichten van belang zijn geweest voor het afstudeerproces. Ook wil ik Ralf Brodruck, Annemariken Hilberink en afstudeercoördinator Gerard van Heel, bedanken voor de expertise en begeleiding. Ook wil Atelier Rijksvastgoed te Den Haag bedanken voor de medewerking en de transparantie over de beschikbare informatie van de bunker van Seyss-Inquart. En als laatst Max Hart Nibbring voor de bijzondere fotografie.

Bunkerdek - Bunker Seyss Inquart Den Haag

Samenvatting Beladen erfgoed zijn gebouwen die gebouwd zijn door of voor de Duitse bezetters tijdens de Tweede Wereldoorlog in Nederland. Nederland heeft een aantal geaccepteerde voorbeelden zoals de Atlantikwall bunkers en Kamp Westerbork. De historische waarde van deze gebouwen spreekt voor zich en worden behouden als cultureel erfgoed in Nederland. Met deze monumenten kan namelijk goed worden verteld wat zich heeft afgespeeld in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het is onduidelijk hoe er moet worden omgegaan met dit type beladen gebouwen in Nederland waarvan het verleden, in eerste instantie, wat minder sprekend is. De waarde van dit type beladen gebouwen blijkt te laag en niet ieder gebouw kan dienst doen als functionerend museum. Als gevolg van de onduidelijke waarde van dit type gebouwen, staan deze vaak leeg maar toch op de erfgoedlijst. De erfgoedwet uit 2016 heeft als beleid dat leegstand moet worden voorkomen door verkoop. De leegstaande beladen gebouwen worden dus verkocht en komen in particulier eigendom. Hiermee is de kans op het verlies van het waardevolle verleden erg groot. Is dit type gebouw een monument en hoort het op de erfgoedlijst of mag het vergeten worden en dus verkocht? Om hier achter te komen wordt in dit document eerst naar de waarde van Nationale Dodenherdenking vanaf de Tweede Wereldoorlog tot en met 2012 gekeen. De waarde Dodenherdenking

zelf heeft namelijk vaak ter discussie gestaan, net als het beladenerfgoed nu. De onduidelijke waarde van de Nationale Dodenherdenking heeft destijds geleid tot een lege Dam in 1972.

gebouw is een van de meest waardevolle en meest onderbelichte beladen gebouwen van Nederland. Dit komt door de camouflage gevel die één van de grootste schuilbunkers van Nederland omhult. Het gebouw staat op dit moment in verkoop.

De lege Dam is geen gevolg van desinteresse in het oorlogsverleden, maar een gevolg van onduidelijke waarde van de traditie. Dit is verholpen door een helder beleid in stand te brengen zoals dit op 4 en 5 mei nu wordt gevierd. De Nationale Dodenherdenking is hiermee onderdeel geworden van een bredere traditie die kan worden doorgegeven aan nieuwe generaties.

De camouflage gevel zorgt niet alleen voor een camouflerende werking maar creëert ook een enorme leegte tussen de buitengevel en de betonnen bunker. Deze leegte wordt opgevuld met publieke functies die een directe relatie hebben met de stad van vrede en recht, namelijk Den Haag.

De beladen gebouwen staan op dit moment op hetzelfde kantelpunt als de dodenherding in 1972. Om de waarde van de gebouwen in te zien en te behouden zal er, net als de Nationale Dodenherdenking, een helder beleid moeten komen. Zonder een helder beleid gaan de bouwwerken ten onder aan de stille verkoop.

De vernieuwde ontsluiting van het bestaande gebouw tot publiek openbaar gebouw is opgelost door karaktereigenschappen van het bestaande bouwwerk in te zetten voor de vernieuwede functie. De vernieuwde onderdelen lijken op het eerste oog te horen bij het bestaande gebouw. Deze zijn echter radicaal in betekenis door de permanente verandering van militair bouwwerk tot publiek openbaar gebouw.

Het doel van de herbestemming zou een herintreden van het bouwwerk in de maatschappij moeten zijn. Dit kan gedaan worden zonder de beladen karaktereigenschappen van het bouwwerk te verliezen. Deze waarden mogen er zijn.Het uitgangspunt voor de herbestemming van beladen erfgoed is dat het openbaar toegankelijk moet worden voor breed publiek zodat het inzichtelijk blijft.

Leegstand, verval en verkoop zijn hiermee voorkomen. Met deze verandering blijven de karaktereigenschappen van het bouwwerk overeind, terwijl het gebouw evalueerd tot een functioneel onderdeel van zijn directe omgeving.

In dit document wordt verder ingegaan op de bunker van nazi-politicus Seyss-Inquart (1892). Dit type

Bunkerdek - Bunker Seyss Inquart Den Haag

Inhoudsopgave 1. Oproep tot beleid

5. Toekomst bunker

a. Nationale dodenherdenking 10 b. Beladen erfgoed 12 c. Discussie en actualiteit 16 d. Het beleid 18

6. Memorial 92

2. De bunker 22 a. Arthur Syess-Inquart 24 b. Situatie 30 c. Constructie 34 d. Commando centrum 36 f. De tijdscapsule 46

3. De Camouflage a. Stuttgarter Schüle 50 b. Camouflage elementen 52 c. Camouflage en constructie 58 d. Een pronkstuk van de bezetting 64 e. Huidige situatie 65

9. Podium 148

a. Expositie tijd en herdenken 150 b. Congresruimte 152 Hemelkoepel 154 a. Organisatie 94 c. b. Ervaring 96 d. Studiolo 156 c. Referentie Flaktrum Powerplant - IBA 98 d. Referentie Boros bunker - Realarch. 99 10. Bijlagen 158

7. NIeuw landgoed

100

a. Aansluiting met de hofstad 102 b. Nieuwe onderdelen 106 c. Parkpaviljoen 114 d. Te slopen en nieuwe situatie 116

a. Literatuurlijst 160 b. Reflectie 162 c. Studie materiaal 164

8. Vernieuwbouw 118

a. Typelogie 120 b. Vernieuwde ontsluiting 122 c. Vernieuwde gevel 124 d. Referentie - Rietvink-Architecten 128 4. Den Haag 74 e. Vernieuwd aangezicht 130 f. Metselwerk handreiking 132 a. De hofstad 76 g. Betonnen handreiking 136 b. Landgoed Oosterbeek en Clingendael 80 h. Uitkijk 140 c. De stad van vrede en recht 86

01. Oproep tot beleid

A. Nationale dodenherdenking Bestaat er een maatschappelijke behoefte om de Tweede Wereldoorlog te herdenken? Hiervoor is een verkenning gemaakt aan de hand van de maatschappelijke interesse in de Nationale Dodenherdenking op 4 mei. In het boek ‘De stilte en de storm’ van Ilse Raaijmakers is beschreven hoe Nederland sinds 1945 tot 2012 is omgegaan met de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog door 4 en 5 mei te beschrijven. Wie of wat de Nederlander herdenkt op 4 en 5 mei is een ingewikkelde maatschappelijke discussie omdat er altijd groepen buitengesloten worden. Deze discussie is vaak een afspiegeling van de maatschappelijke vraagstukken die op dat moment spelen. Veteranen uit de Tweede Wereldoorlog willen namelijk gevallen soldaten herdenken, terwijl soldaten van meer recente oorlogen de gevallen kameraden herdenken. De burger wil de Holocaust herdenken en de huidige generatie wil de Duitse soldaten betrekken in het herdenkingsproces. Er ontstaat een discussie over wie en wat er herdacht wordt. Het herdenkingsmoment is een jaarlijks terugkerend podium waarbij de relevantie van de herdenking bevraagd wordt.

Deze discussie zorgt voor een vertroebeling van de herdenking zelf. Daarbij neemt de interesse in het herdenkingsmoment neemt sterk af. Hierbij speelt ook mee dat generaties die fysiek in contact zijn geweest met de oorlog uit de tijd raken. Voor het jonge nieuwe publiek is de relevantie niet direct duidelijk en hier ontstaat ruis in het herdenkingsproces.

4 en 5 mei eens per jaar te gedenken en te vieren. Een onderdeel van deze traditie is het stilstaan bij de Tweede Wereldoorlog maar het speelt niet de hoofdrol. De herdenking is hiermee functioneel geworden en het stiltemoment is hier onderdeel van. De Nationale Dodenherdenking is dus omgezet in een nieuwe traditie en zorgt sindsdien voor het doorgeven van de collectieve herinnering aan de Tweede Wereldoorlog.

Dit kwam sterk tot uiting in 1972, toen de Dam nagenoeg leeg stond omdat er geen maatschappelijke interesse meer was voor de Nationale Dodenherdenking. In de politiek heeft dit gezorgd voor een hevig debat. Moet er nog herdacht worden door de Nederlandse burger of mag de traditie worden afgebouwd? Duidelijk was dat de herinnering te belangrijk is om te vergeten. Maar hoe wordt de traditie dan in stand gehouden? Dat 4 en 5 mei bijvoorbeeld geen jaarlijkse vrije dagen zijn voor iedere sector, is een praktisch gevolg van een politiek compromis van dit debat. De oplossing voor deze discussie is bedacht in de vorm van de traditie van het 4 en 5 mei comité. De wijze waarop de Nederlandse burger nu herdenkt en viert, zorgt voor traditie die onafhankelijk is aan de personen die de oorlog hebben meegemaakt. Jonge kinderen worden nu opgevoed door ouders met het gedachtegoed om

5. Ilse Raaijmakers. (2020, 16 april). De stilte en de storm. Amsterdam University Press.

mee aan 4 en 5 mei? Betekenen 4 en 5 mei voor alle Nederlanders hetzelfde: één natie, één verhaal? En, tot slot, voelen Nederlanders zich echt verbonden met andere Nederlanders op deze dagen?

MILITAIREN

MAATSCHAPPIJ

POLITIEK

Collectief geheugen Eerste dodenherdenking 4 en 5 mei tot nu uit particulier acties -

Belangrijk voor alle Nederlanders?

1946

1947

1953

1958

1961

1964

1969

1970

1975

1980

1981

1985

1987

1994

1995

Nederlandse overheid verklaart 5 mei tot nationale feestdag

Feestdag wordt als mislukt bestempeld door media.

Overheid stimuleert CHN en wil militairen betrekken bij WOII herdenken

Overheid probeert herdenkingen te centraliseren maar dit mislukt.

Politiek openlijk tegen vermenging dodenherdenking

Eerste dodenherdenking op de Dam.

Kamer vragen over de vermening van de dodenherdenking.

Politike partijen (de PSP) verzoeken CHN richtlijnen terug te draaiien.

“4 en 5 mei zijn te zelfgenoegzaam”,

J’accusse beweging

Afschaffing lustrum vieren 5 mei, bevrijdingsdag.

Bevrijdingsdag weer een vrije dag als lustrm jaar

Motie van Meijer:

Grote onduidelijkheid over het bestaan van de vrijedag. Wie betaalt de vrije dag?

5 mei werd ordinair en plat. Kreeg een beeld van koninginnedag.

koninging en veel media aandacht voor de twee minuten steelte op de dam zorgen voor een enorme groei in het betrokkenheidsgevoel

Wim Kok wil Duitse gasten uitnodigen tijdens herdenking. Felle discussie tot gevolg.

Herdenking moet nationaal blijven. Politiek durft geen uitspraak te doen maar wil uit internationaal belang het liefst de herdenking verbreden.

“ Nederlanders, zegt men, kunnen geen feest vieren. En die bewering is op de verscheidende plaatsen in ons land op den nationale bevrijdingsdag bewaarheid. Maar Nederland weet zijn dooden te herdenken.” Het Parool 1946

Discussie alle militairen herdenken in volle gang. Land is verdeeld.

Overheid bemiddeld: overige militairen nu ook herdacht

Discussie alle militairen herdenken terug. Land blijft verdeeld

Op achtergrond stimuleert overheid dodenherdenking door het op de dam te laten plaats vinden.

Actualisering dodenherdenking door betrekken actueel leed

Herdenking als podium actueel leed - hippie beweging

Overheid neemt initiatief

1945

Militairen buiten WOII voelen zich ondergewaardeerd en starten discussie

Herdenken is nog altijd uit uit eerbetoon en niet uit verwerking

Verschuiving van helden dom naar persoonlijk leed

“laatste actie van het verzet”

Eerste stille tocht door verzet zorgt voor - Nationale saamhorigheid - Eenheid - Morele opdracht individu

Pogingen tot centralisering door overheid misslukken. Verzet heeft monoplie op de herdenking

Sterke afname interesse herdenken

Militairen WOII nu ook herdacht - eerste politieke betrokkenheid dodenherdenking

4 mei in bestaande vorm is een verloren zaak. Het veteranenlegione heeft net zijn plicht gedaan op de dam.

- als nuancering van nieuwe generaties op de heldhaftige verzet verhalen

De vermenging verliep “achter de schermen” en te geruisloos

- Niet iedere Nederlander koos voor zijn vaderland in tijden van bezetting

“ Een vast geroest ritueel zonder diepere waarde.”

5 mei als nationale feestdag ter erkenning voor de oorlogslachtoffers of: oorlogshelden.

Breder ingezet voor leed in de wereld - Actualisering van de herdenking

Afgelopen maand werd bekend dat winkeliers in Rotterdam van plan waren een koopavond te organiseren op 4 mei. Voor het eerst zou er gewinkeld kunnen worden

Bekritisering eigen leed door politiek - “Wij waren ook fout”

tijdens de Nationale Dodenherdenking. Uiteindelijk ging dit niet door, maar dergelijke incidenten doen vermoeden dat de steun voor 4 en 5 mei afneemt.

Joachim Gauck, Duitse Bondspresident zichtbaar ontroerd door dodenherdenking, 4 mei 2012

2012 Uinodiging Bondspresident Joachim Gauck van duitsland om een 5 mei lezing te houden. Nabestaande joodse gemeenschappen protesteren

Bijeenkomst J´accuse beweging in Krasnapolsky Hotel, 4 mei 1971

Gauck houdt lezing in het duits

1945

1946

1947

1949, 4 mei

1950, 4 mei,

1952

1955

1956

1966

1967

1969

1970

1980

1987

1994

2009

2012

Jan Drop wil op op 4 mei 1946 zijn gevallen verzet strijders herdenken.

Eerste dodenherdenking is een groot succes

Eerste dodenherdenking in de Ridderzaal.

81% van de Nederlanders vind de dodenherdenking van Belang

Eerste stilte moment uit initiatief van het verzet CHN van Jan Drop. - Ieder is anoniem - Geen toespraken - Eenheid door stilte - Doden centraal stellen - 30.000 mensen doen mee in Den Haag

Eerste verzadiging van groei met een maximum van 600 herdendenkingsplekken op 4 mei.

Dodenherdenking niet langer in de Ridderzaal. Te elitair en past niet bij de sobere visie van het verzet, de CHN.

Het herdenken is geen persoonlijke verwerking maar een morele plicht aan de doden. Blijkt onder andere uit:

CHN past richtlijnen aan: Joden worden ook herdacht

Hippie bewegingen gebruiken de dodenherdenking als podium voor actuele problemen in de wereld

4 mei zal derhalve met ons uitsterven, voorzitter CHN vereniging.

- Joden vervolging voor het eerst centraal gesteld - Besef van psychologsiche gevolgen samenleving ontstaan - Verzet strijders werden slachtoffers van de oorlog in plaats van helden - Oorlog wordt minder vanuit de natie beschouwd. - Geen onderscheid tussen actief en passieve slachtoffers meer.

5 mei als psychologisch hulpmiddel nabestaanden

Oprichten Nationaal comite 4 en 5 mei uitonduidelijkheid over de invulling van de dagen

50 jaar na de oorlog publiek debat: Is het tijd om samen met de Duitsers te herdenken?

Tv-serie de oorlog. Duitse ambassadeur bied aan bij 4 mei aanwezig te zijn. Commotie als gevolg.

Overheid voor het eerst een sturende rol in herdenking. Breuk in traditie.

Argument tegen de samenkomst wonnen het debat.

Vorden is fout! Een vliegtuig met demonstratie tekst vlieg over vorden uit protest tegen het herdenken van de gevallen Duitsers op de Vordense begraafplaats. Rechter verbied inwoners ín `functie`langs de duitse graven te lopen

- Laatste actie van het verzet - Morele plicht naar de nabestaandenen - Begin CHN

- Honderd duizenden deelnemers

Volksonderzoek door het NIPO

Jan Drop initiatief nemer dodenherdenking op 4 mei 04 mei 1950, Eerste stille tocht

“Waar toe is het leven geofferd van de doden die wij op 4 mei herdenken?”, Nieuwe Rottermsche Courant - 4 mei 1956

Opmerkelijk weinig bezoekers herdenking, 1972

Prins Bernhard en Juliana leggen kransen voor alle militairen - tegen politiek in, 1958

1952, 27 december

1958

1961

Veteranen legioen organiseert eigen Nationale Herdenking uit demonstratie tegen de doden herdenking op 4 mei. Voor de herdenking van militairen in de Indie oorlog.

Prins Bernhard en Konining Juliana leggen bloemen voor alle militatiren die zijn gesneuveld voor Nederland.

Op 4 mei 1961 werd voor het eerst allen herdacht die als burger of militair waar of wanneer ook ter wereld in het balng van het koninkrijk zijn gevallen.

1973

J`accuse beweging verbindt actuele problemen aan WOII. WOII argumenten worden politieke wapens.

CHN en militairen fuseren als redmiddel voor het behoud van de dodenherdenking. COHN ontstaat

Canadese militairen tijdens intocht op 5 mei, 1980

“Het zou het verderen van oorlogslachtoffers berokkenen”

1980

Bevrijding uitbundig en massaal gevierd, Trouw 5 mei 1980.

bevrijdingsdag groot succes als festival

Canadese militairen tijdens intocht op 5 mei, 1980

2 jongeren worden opgepakt tijdens de herdenking omdat ze kransen proberen te leggen voor homosexule slachtoffers, 1970

Voorstel voor het samenvoegen van 4 en 5 mei tot enkel 5 mei tot nationale vrijheidsdag. Veel commotie vanuit oud gedienden

D-day herdenking ; 50 jaar na de oorlog. Samen herdenken uit politiek belang

Vordense burgers lopen ondanks verbot langs Duitse graven, 4 mei 2012

Brief Jan Drop aan alle gemeenten in Nederland, doet lijken als officiële brief overheid. 16 maart, 1946

Saamhorigheid en nationalisme uit de geest van het verzet - Soberheid en eenvoud - Herdenken van de actieve strijders Bron: Anekdotes tussen stiltes voor de strom - Ilse Raaijmakers Tom Sibelt - 08.11.2019 - AVBA

Bron: Nationaal Vrijheidsonderzoek

1987

Interesse om het verleden te beleven. Millitaire parades en speeches krijgen voorgrond.

Eerste dodenherdenking op de dam, Juliana 1961

Dus ook de militairen in Nederlands Indie (19451949)

Demonstratieve veteranen herdenking, 1952

CHN leden zeggen lidmaatschap op omdat er geen aandacht van jongeren meer is.

- Erkennings oorlogslachtoffers - Verzetstrijders zijn geen helden maar slachtoffers - Debat krijg nieuwe lading: niet eens zijn met de stelling is het niet erkennen van slachtoffers. Of te wel: Herdenken van de levenden

Bron: Nationaal Vrijheidsonderzoek 2017

En de andere militairen dan?

En het huidige leed in de wereld dan?

En de holocaust dan?

Zijn we vrij op 5 mei of te wel; wat is de herdenkig waard?

wat is de herdenkig waard?

En de Duitse slachtoffers dan?

Duidelijk is dat veel Nederlanders aangeven zich verbonden te voelen met andere Nederlanders op 4 en 5 mei. Het percentage Nederlanders dat aangeeft zich verbonden te voelen met andere Nederlanders is zelfs hoger dan tijdens het populaire “Oranjefeest” op Koningsdag of wanneer alle straten oranje kleuren tijdens het EK en WK voetbal. Eerder hebben wij onderzoek gedaan naar de causaliteit van de relatie tussen nationale dagen en nationale verbondenheid. Is het zo dat het bezoeken van nationale dagen de gevoelens van nationale verbondenheid versterkt of is het zo dat mensen die zich verbonden voelen met Nederland vaker meedoen aan rituelen op dergelijke dagen (selectie-effect)? Onze bevindingen tonen een selectie-effect. Ofwel, nationale dagen zijn in Nederland eerder een moment om gevoelens van nationale verbondenheid te uiten in plaats van te verhogen.

01. Oproep tot beleid

B. Beladen erfgoed

De gebouwen die in de jaren 1940-1945 zijn gebouwd door de nazi’s worden in de volksmond “beladen” of “schuldig” erfgoed genoemd. Dit komt omdat deze gebouwen de idealen uit deze tijd met zich mee dragen. Ook wanneer gebouwen niet gemaakt zijn in deze tijd maar wel ten dienste hebben gestaan voor de idealen van de nazi’s wordt te term beladen of schuldig erfgoed ingezet. Het gaat dus om de associatie van een gebouw met die tijd. Niet alleen gebouwen maar ook plekken of landschappen kunnen als schuldig of beladen worden bestempeld. Het gaat hierbij niet om de fysieke uiting maar om de associatie die wordt gemaakt met de bezetting. Wanneer een gebouw of landschap kan worden geassocieerd met de bezetting ontstaat er een gedaantewisseling. De Nederlandse kunstschilder Armando (1929) brengt dit tot uiting in zijn werk ‘Het schuldige landschap’. Hier worden landschappen afgebeeld die schuld in zich dragen door de associatie die gemaakt wordt met het verleden van de plek. In dit landschap zijn mensen omgekomen, verhongerd en vermoord. In zijn werk beeldt hij het landschap af op een wijze die volgens hem beter past bij de gruwelijke daden die hebben plaatsgevonden op de plek. Armando noemt het schuldig omdat het landschap onschuldig is doorgegroeid waar het voor hem had moeten stoppen.

Armando kent het landschap dus schuld toe en associeert het landschap daarmee met de gruwelijke daden van de nazi’s op die plek. Hetzelfde gebeurt in de maatschappelijke discussie over gebouwen die sterk worden geassocieerd met de nazi’s in Nederland. Wanneer een gebouw zich identificeert als nazi-bouwwerk of wanneer het een nazi-achtige identiteit uitdraagt worden de gebouwen als schuldig bestempeld omdat er een associatie wordt gemaakt met de gruwelijke daden van nazi-Duitsland. Om te beseffen hoe deze schuldige identiteit leeft binnen de maatschappij is het goed om terug te grijpen naar de discussie rondom de Nationale Dodenherdenking. De herdenking is namelijk een versnelde en uitvergrote weergave van dit debat. In 2012 zijn bijvoorbeeld voor het eerst de gevallen Duitse soldaten herdacht tijdens de Nederlandse herdenking. Voor en na deze herdenking kwamen groepen mensen actief in beweging om dit te staken.

Schuldige landschappen - Armando

17 2

28 3 5

8 14

13 14

Zichtbare bouwwerken

Radar peilstations

Nazi of NSB bouwwerken

Atlantik wall langs noordkust of dwangarbeiderskampen. Maatschappelijk bekende beladen voorbeelden

Verdedigingswerken of peilstations in het achterland. Vaak zichtbaar in het landschap maar onbekend.

Bouwwerken gemaakt door of voor NSB of nazi doeleinden na de oorlog

1. Beladen erfgoed | WO2GLD. (z.d.). wo2gld. Geraadpleegd op 3 januari 2019, van https://wo2gld.nl/beladen-erfgoed

* Onderkomen Seys-Inquart

Verdediging Atlantik Wall Bunker - Terschelling

verborgen landschap schaarsbergen

Dwangarbeiderskamp Westerbork monument

SS opleidingskamp - Avegoor

Radar station - Diogenes bunker

beladen nazi sportcentrum

muur van mussert - Lunteren

01. Oproep tot beleid

C. Discussie en actualiteit

De protesten in Vorden gebeurden terwijl de politiek voor het eerst akkoord ging met de herdenking van Duitse slachtoffers. Het heeft bijna 75 jaar geduurd voordat de maatschappij toe was aan de toelating van deze slachtoffers en nog steeds gebeurt dit onder zwaar protest. Dit protest is een uiting van de zware last die rondom het thema ligt. De gevoeligheid van deze discussie ligt dus nog sterk aan het oppervlak en drukt zich uit, wanneer een voorstel tot de herbestemming van een beladen gebouw wordt gedaan. Wanneer de herbestemming plaatsvindt vergt dit namelijk acceptatie vanuit de maatschappij en zal de associatie met het verleden deels losgelaten moeten worden. Dit gaat net als bij de acceptatie van Duitse oorlogsslachtoffers niet zonder protest. De bunker van Seyss-Inquart en de SS-Polizei Kazerne (huidige Julianakazerne) in Wassenaar zijn voorbeelden van bouwwerken die de nazi- identiteit sterk in zich dragen en daarmee als beladen erfgoed worden bestempeld. De monumentale waarde is hier toegekend door de associatie met de nazi-bezetting van Nederland. In Nederland wordt leegstaand erfgoed sinds 2016 afgestoten en dus in verkoop gezet om leegstand tegen te gaan.

Schnitzels eten in een nazi-bunker

Dit zijn twee bouwwerken die daarom afgestoten moesten worden en de discussie tot herbestemming hebben opgeroepen. De herbestemming tot een maatschappelijke functie zorgt voor een herintreden van het gebouw in de maatschappij. Het gebouw krijgt dan een nieuwe plek binnen de huidige maatschappij, waarbij de associatie met verleden dus deels geaccepteerd moet worden door de groepen die herbestemming niet accepteren. Dit vergt eenzelfde acceptatie als de acceptatie van Duitse slachtoffers tijdens de herdenking, en levert dus ook eenzelfde weerstand.

van Staalduine. (2020, 10 oktober)

Klomp ijvert niet alleen voor beter onderhoud, hij is helemaal tegen verkoop van SeyssInquarts bunker. Hij griezelt bij de gedachte aan bijvoorbeeld een escape room met restaurant in de nazi-bunker. “Wil je hier echt schnitzels eten?”, zegt hij. De voorzitter van WO2 Sporen hoopt op politiek ingrijpen: gun het pand aan de Nationale Monumentenorganisatie, lobbyt hij. Het Rijksvastgoedbedrijf redeneert anders: de overheid kan niks meer met de bunker, en dus moet het pand verkocht – zo zijn de regels nu eenmaal. De betonkolos gaat naar de hoogste bieder die voldoet aan de voorwaarden. In die voorwaarden stelt de overheidsdienst eisen aan gebruik en beheer. Van snel verpatsen is geen sprake, zegt de woordvoerder: “Het is een bijzonder gebouw, daar zijn we ons bewust van.” Is de bunker als Rijksmonument met speciale aandacht van het Rijksvastgoedbedrijf én een bestemmingsplan niet dubbeldik beschermd tegen ondernemers zonder historisch besef? Klomp vreest dat commerciële kwaadwillenden bij een verkoop altijd mogelijkheden hebben. “Na tien jaar wordt het makkelijker om van de voorwaarden van het Rijksvastgoedbedrijf af te komen. Bij een faillissement van de koper verdwijnen ze zelfs helemaal. En een bestemmingsplan mag niet heel precies zijn: een escape room telt ook als gebouw met een educatieve functie.” 3. van Staalduine. (2020, 10 oktober). De beladen bunker van Seyss-Inquart kwijnt weg. “Als er maag geen escaperoom in komt”. Trouw. https://www.trouw.nl/binnenland/de-beladen-bunker-van-seyss-inquart-kwijnt-weg-als-er-maar-geen-escaperoom-inkomt~b3d2e697/

Vorden is fout! stond er op het spandoek achter het vliegtuigje dat op 4 mei 2012 oven het Gelderse dorp rondcirkelende. Een half uur lang, tussen 17.15 en 17.45 uur, konden 7500 inwoners de aan het gerichte boodschap lezen. Luttele uren later zou de herdenking beginnen waar het allemaal om te doen was. Het plaatselijke 4 mei-comité had half april aangekondigd tien gesneuvelde Duitse Wehrmacht-soldaten bij de herdenking te betrekken door langs hun graven op de Algemene Begraafplaats in Vorden te lopen. Op deze locatie, waar ook geallieerde soldaten en Nederlandse slachtoffers uit de Tweede Wereldoorlog begraven liggen, hier vindt ieder jaar de Vordense 4 mei-herdenking plaats. Na 67 jaar achtten het comité en de gemeente ‘de tijd rijp’ voor één gebaar van verzoening’. Het omstreden plan werd snel door landelijke media opgepikt en ontketende een storm van protest. Heel Nederland ging zich met de lokale herdenking bemoeien. De discussie werd op de spits gedreven toen de organisatie Federatief Joods Nederland (FJN), een kleine joodse belangenvereniging, naar de rechter

stapte om de herdenking te voorkomen. De dramatiek van wat inmiddel sterk op een tragedie was gaan lijken, werd versterkt door de uitspraak van het kort geding, dat diende op 4 mei ‘s middags. Te elfder ure verbood de rechter burgemeester en wethouders van gemeente

Bronckhorst, naar Vorden onder valt, om in functie langs de Duitse graven te lopen. De herdenking zelf kon wel doorgang vinden. ‘s Avonds stond stond de mobiele eenheid paraat en was de een noodverordening van kracht, maar ongeregeldheden bleven uit. Terwijl de gemeentefunctionarissen na de officiële plechtigheid huiswaarts keerden, trokken veel bezoekers zich niets van het de uitspraak en het spandoek aan en liepen demonstratief langs de graven van de Wehrmachtsoldaten. Geen enkel rechtbank kan immers voorschrijven hoe individuen in Nederland op 4 mei moeten herdenken. 5

uit protest lopen de Vordense bewoners toch langs de graven

5. Ilse Raaijmakers. (2020, 16 april). De stilte en de storm. Amsterdam University Press.

01. Oproep tot beleid

D. Het beleid

De discussie over de waarde van beladen erfgoed is ontstaan vanuit een noodzaak tot het herbestemmen van de gebouwen. Sinds 2016 is er namelijk een Erfgoedwet die ervoor heeft gezorgd dat de gebouwen onder de aandacht kwamen. Deze wet legt namelijk archeologische objecten, monumenten en gebouwen in Nederland vast en beoordeeld de waarde. Hierin wordt bepaald welke gebouwen worden afgestoten en welke worden onderhouden door de staat. Gebouwen zonder functie kunnen bijvoorbeeld worden afgestoten en in verkoop worden gezet. Leegstaand erfgoed heeft namelijk geen functionerende waarde voor de maatschappij en is te duur. Militair erfgoed zoals bunkers of nazibouwwerken zijn gevoelig voor lange leegstand door een lastige functiewijziging en belanden snel op een lijst voor verkoop. Bij de verkoop van deze beladen bouwwerken dienen zich voorstellen aan voor de herbestemmingen. Hier wordt om acceptatie van de maatschappij gevraagd.

4. Hoe dien je bij verkoop zwel publieke zaak als het monument. (2020, 31 oktober). Rijksvastgoedbedrijf. https://www.rijksvastgoedbedrijf.nl/vastgoed/vastgoed-in-beheer/wassenaar-commandopost-clingendael-ook-bekend-als-seyss-inquart

’s-Gravenhage, 25 maart 2019 GEZAMENLIJKE OPROEP, Kabinet, staak de verkoop van het Rijksmonument Commandobunker Seyss-Inquart. Wij, bezorgde burgers, wetenschappers, herinneringscentra, belangenorganisaties en verenigingen, roepen het kabinet op om de openbare verkoop van het Rijksmonument “Commandobunker SeyssInquart” (S-I bunker) te staken daar men de toekomstige herbestemming moet baseren op de resultaten van: de verkenning van herinneringserfgoed door het ministerie van OCW, erfgoed om bij stil te staan; de samenhangende visie en het actieplan van de regering voor het beheer, behoud, onderzoeken en aan een breed publiek tonen van erfgoed en archeologie uit de Tweede Wereldoorlog. ----Vandaar onze oproep: Kabinet, staak de verkoop van het Rijksmonument “Commandobunker Seyss-Inquart”. Respecteer de verkenning van herinneringserfgoed en zorg dat de resultaten van de samenhangende visie en actieplan, Motie 32820-267, gedragen wordt door een wetenschappelijke visie met voldoende maatschappelijk draagvlak.

01. Oproep tot beleid

D. Het beleid

Architectuur is, net als de jaarlijks terugkerende discussie over 4 en 5 mei, een afspiegeling van de een bepaalde tijdsgeest. Op basis van de idealen, inzichten en technieken wordt architectuur in een bepaalde periode gemaakt volgens de idealen die op dat moment aanwezig zijn. De architectuur uit 1940-1945 is dus ook een uiting van de periode met de daarbij horende idealen. In deze periode was nazi-Duitsland aan de macht in Nederland en dit kwam tot uiting in de architectuur. De waarde van de Nationale Dodenherdenking is al sinds de bevrijding zelf ter discussie gesteld, terwijl de waarde van de architectuur uit deze tijd pas 70 jaar later ter discussie wordt gesteld. Dit komt omdat architectuur zich veel trager beweegt dan de maatschappij. Het duurt namelijk veel langer voordat een maatschappij de waarde van gebouwen ter discussie stelt. Nu de eerste generaties oorlogsveteranen uit de tijd begint te raken en de Nationale Dodenherdenking enkel door traditie in stand kan worden gehouden is de discussie over de waarde van architectuur uit de jaren 1940-1945 nog relevanter. In tegenstelling tot het herdenkingsmoment zijn de gebouwen tijdloze herinneringen. De gebouwen veranderen in basis niet en blijven altijd een fysieke uiting van een tijdsgeest. Deze permanente uiting kan daarom een belangrijke rol

spelen in de zeer noodzakelijke herinnering naar deze tijd. Juist nu de menselijke getuigen uit de tijd raken. Echter, de intrinsieke interesse voor de herdenking van de Tweede Wereldoorlog neemt per generatie af, blijkt uit de interesse in de Nationale Dodenherdenking zelf. Het gebrek aan interesse en draagkracht voor de beladen gebouwen vanuit de maatschappij, zorgen voor leegstand en verval. Dit verval versterkt vooral de onduidelijke waarde van de bouwwerken. Juist daarom is herbestemming van groot belang omdat het op deze wijze opnieuw dienst doet voor de maatschappij. Dit betekent dus dat het dienst moet doen als onafhankelijke functie die niet direct verbonden is aan de Tweede Wereldoorlog. Daarvoor zal er acceptatie moeten komen vanuit de conservatieve zijde van het debat. De weerstand tot het herbestemmen van deze bouwwerken is van grote waarde omdat de bouwwerken niet vanzelfsprekend geassocieerd worden met het beladen verleden vanuit de Tweede Wereldoorlog. Deze verhalen en kennis moeten heel duidelijk worden gemaakt om de monumentale waarde van de bouwwerken goed te reserveren. Door bij een herbestemming te

kiezen voor een functie die onafhankelijk van de Tweede Wereldoorlog is, komt het beladen bouwwerk los te staan van het verleden en raakt ook de herinnering aan deze tijd verloren. De herbestemming moet daarom een balans zijn tussen een nieuwe functie en een respectvolle doorkijk naar het beladen verleden. Alleen met deze balans is het mogelijk de tastbare herinneringen te behouden en de bouwwerken toekomstwaarde te geven.

Lege dam - 1972

Reichsfuhrer. Ich habe beim Führer erreicht, dass ich mit meiner Dienststelle in Den Haag bleiben darf, da mir ansonsten die Verwaltung in den Niederlanden aus den Handen kommen wurde. Die Voraussetzung fur diese Zustimmung war eine entsprechende Sicherung vor allem gegen Fliegerangriffe und auch hiefur habe ich inzwischen vorgesorgt, in dem ich wie Sie ja wissen eine erstklassige Polizeikaserne im Bau habe und daneben einen Bunker, der sich sehen lassen kann und in dem ein ganzes Bataillon notigenfalls Platz hat. Dieser Bunker wird im Ernstfall auch sozusagen mein Ruckhalt sein und wird nunmehr nachrichtenmassig ausgerustet. Diese Ausrustung ubernimmt die Ordnungspolizei, weil sie ja auch den Bunker mit der Besatzung belegt. Die Nachrichtenmittel sind nun so, dass ich mit der Unterbrechung des Telefon und Fernschreibverbindung rechnen muss, und aus diesem Grunde erscheint es mir dringend notwendig, einen 100 Wattmotor in den Bunker einbauen zu lassen. Der diesbezugliche Antrag wurde vom BdO gestellt. Ich bitte Sie nun unmittelbar, diesen Antrag wohlwollend Telexbericht van Seyss- Inquartaan Himmler op 14 november 1942 met verzoek tot de bouw van een bunker. BBA | BOUWHISTORISCH ONDERZOEK BUNKER SEYSS-INQUART, WASSENAAR

02. De bunker De bunker van Seyss-Inquart is een voorbeeld van een belangrijke herinnering aan WOII voor de stad Den Haag en Nederland. De camouflage gevel, het onderkomen van Seys-inquart, de bunker als tijdscapsule en het landschap als vesting zijn sprekende karakters van de beladen tijdsperiode en moeten juist daarom voor iedereen toegankelijk worden. De tastbare herinneringen geven een geschikte doorkijk naar dit belangrijke verleden. Daarom wordt dit gebouw als voorbeeld verder onderzocht en uitgewerkt.

schema bunker Seyss-Inquart

02. De bunker A. Arthur Seyss-Inquart Seyss-Inquart, Reichskommissar für die besetzten niederländischen Gebiete, de hoogste machthebber in Nederland gedurende de bezetting, vestigde zich in het najaar van 1940 op het landgoed Clingendael. Enerzijds vormde het landgoed een representatieve behuizing, anderzijds was het vlakbij enkele uitvalswegen van Den Haag gelegen. Zijn kantoor bevond zich in het pand Plein 23 in het centrum van Den Haag.

Seyss Inquart

Nadat de Duitsers plannen voor een invasie van Engeland hadden laten varen, was er de vrees dat de geallieerden een invasie op de Nederlandse kust zouden uitvoeren. De bezetter ging zich daarom tegen een mogelijke invasie beschermen door verdedigingswerken langs de kust aan te leggen. Hierdoor was de ligging van het regeringscentrum in Den Haag ongunstig geworden. Het zou mogelijk in de frontlinie komen te liggen. Deze bedreigde ligging was voor de bezetter de aanleiding om in 1942 overheidsdiensten naar het achterland te verplaatsen. Ook de militaire stafdiensten werden naar het achterland verplaatst. Uit politieke overwegingen werd voor Seyss-Inquart een uitzondering gemaakt. Hij bleef in Den Haag en ter verdediging is er een bunker en een politiekazerne gebouwd.

Seyss Inquart - Den Haag

8. Rijksoverheid. (2017, maart). BOUWHISTORISCH ONDERZOEK MET RUIMTEBOEK OP HOOFDLIJNEN EN WAARDESTELLING (Nr. 1). https://www.rijksoverheid.nl/binaries/rijksoverheid/documenten/wob-verzoeken/2018/11/06/besluit-op-wob-verzoek-over-verkoop-bunkerseyss-inquart

Verdedingslinie De linie van de Atlantik-Wall langs de kust van Den Haag is doorgezet rondom landgoed Clingendael. Hiermee is het landgoed omgezet tot verdediging werk, met daar binnen de villa van Seyss-Inquart op park Clingendael.

8. Rijksoverheid. (2017, maart). BOUWHISTORISCH ONDERZOEK MET RUIMTEBOEK OP HOOFDLIJNEN EN WAARDESTELLING (Nr. 1).

“ Vesting” Clingendael

bunker en villa

organisatie ten aanzien van de uitbouw van de Atlantikwall is terug te vinden in de Baufortschrittskarte van 25-3-1945, waar de door de Abteilung Siedlung und Bauten tot stand gebrachte bunkers met de ‘R’ van Reichskommissar zijn aangegeven.

8. Rijksoverheid. (2017, maart). BOUWHISTORISCH ONDERZOEK MET RUIMTEBOEK OP HOOFDLIJNEN EN WAARDESTELLING (Nr. 1).

13 Baufortschrittskarte van 25 maart 1945, waar de bouw van de ständige Bunker (muren en dak met Geplande verdedigingswerken tekening een minimale dikte van 2 m) staat aangegeven. Rechts bevindt zich het Stützpunkt Clingendael. Het nummer van de bunkers wordt door de R van Reichskommissar voorafgegaan. Volgens de Baufortschrittkarte is de bunker gelegen op Baupunkt 237 en heeft de naam R 8750. (Herkomst: Sakkers, 2004, p. 23)

bunker en villa

De villa

Bunker

SS-Kazerne

Situatie tekening 2020

SS-Polizei Kazerne en bunker met loopgraven zichtbaar, 1955 29

gracht

toburk bunkers

r pg

loo

garage

entree bunker

bunker

keuken entree bunker

garage

toburk bunkers

onstluiting orginele situatie schema

02.De bunker B.Situatie

De bunker is geplaatst in het bos van Park Clingendael samen met de SS-kazerne. Vanaf de SS-kazerne kunnen de politieagenten richting de bunker lopen en Seyss-Inquart kan vanaf zijn villa van park Clingendael vluchten naar de bunker. Rondom de bunker zijn loopgraven en twee afweerbunkers voor militair geschut aangelegd. Enkel vanuit de loopgraven is de bunker zelf toegankelijk via de tunnels.

8. Rijksoverheid. (2017, maart). BOUWHISTORISCH ONDERZOEK MET RUIMTEBOEK OP HOOFDLIJNEN EN WAARDESTELLING (Nr. 1).

bestaande tekening vesting 31

hekwerk gracht

toburk bunkers

groen

garage

entree bunker

bunker Parkeren groen

keuken entree bunker

garage

Parkeren

onstluiting huidige situatie schema

toburk bunkers

Toeganstunnels - voorheen te bereiken via loopgraven

Toburk Bunker onder maaiveld

Gracht met hek

Parkachtige voorzijde binnen de hekwerken

Keukenbunker met parkeren

Toegangspoort

Orginele doorsnede tekening 1942

02. De bunker C. Constructie

De constructie is een bijzonder onderdeel van het gebouw. De bunker is opgebouwd uit wanden van 2,5 meter dik beton en het dak bestaat uit 2,5 tot 4 meter dik beton. Deze dikte is gemaakt voor het vallen van bommen op het dak van de bunker of er naast. Geen enkele luchtaanval is op dat moment sterk genoeg om door te dringen tot de binnenzijde. In de doorsnede is te zien hoe de bunker aan de bovenzijde een uitstekend volume kent, om naar buiten te kunnen. Zelfs rondom de uitgangen is de 2,5 meter dikke betonwand dus consequent doorgezet.

Foto bouw van de bunker met op voorgrond keukenbunker

Orginele doorsnede tekening 1942 35

Orginele verdiepings tekening 1942

02. De bunker

D. Commando centrum In de bunker zelf, zijn ruimten gemaakt voor soldaten om te slapen en ruimten zijn gereserveerd als commandocentrum. Bij een aanval kon vanaf deze bunker nog contact worden gelegd met de buitenwereld. Dit interieur wordt dan het episch centrum van de bezetting. Seyss-Inquart slaapt op de begane grond. In hiërarchie is te zien hoe deze ruimte groter is opgezet. Op de begane grond is aan de rechterzijde de keukenbunker te zien. Deze is later aangelegd voor de bevoorrading van de bunker. De bunker moet onafhankelijk kunnen functioneren. Het is bedacht als machine. Vanuit de machinekamer wordt het interieur door dieselmotoren gekoeld en verwarmd. Vanuit de machinekamer worden via een dubbele vloer en een verlaagd plafond alle ruimten voorzien van frisse lucht. Alle ruimten zijn afgewerkt als verblijfplaatsen. Niets van het ruwe beton is aan de binnenzijde nog zichtbaar. De gedachte hierachter is, dat dit zorgt voor een mentaal meer ontspannen verblijf voor de soldaten.

De machine kamer 37

Na oorlogste begane grond tekening

Na oorlogste 2e verdiepings tekening 39

GSEducationalVersion

Begane grond

inversie ruimte

circulatie

11 E-

Verdieping

inversie ruimte

circulatie

2e verdieping

11 E-

inversie ruimte

circulatie

Ruimte met landkaarten

trap richting verdieping

02. De Bunker F. De tijdscapsule

Op dit moment is het interieur van de bunker aangetast door vocht en schimmel. De metalen handgrepen zijn verroest en het plafond dreigt naar beneden te vallen. Alle muren zijn aangetast. Tijdens de koude oorlog deed de bunker dienst als commandocentrum voor het Nederlandse leger maar is nooit echt gebruikt. Hierna is de deur dicht gegaan. De bunker is hiermee een soort tijdcapsule voor de tweede wereldoorlog en koude oorlog samen. Landkaarten hangen nog aan de muur en enkel de noodverlichting brand. De telefoons met draaischijven van het commandocentrum hangen nog ongebruikt te wachten op gebruik. Aan alle objecten is te herleiden wat het gebruik van de bunker moet zijn geweest.

gang verdieping

trap naar dek van de bunker

03. De Camouflage

schema bunker Seyss-Inquart

03. De Camouflage A. Stuttgarter Schüle

De bunker is omhult met een metselwerk gevel en een enorm pannendak. Dit is gedaan om de betonnen bunker te camoufleren voor de geallieerden. Er is bewust gekozen voor deze materialisatie en vormentaal. Het pannendak en de metselwerk gevel, verwijzen namelijk naar een stroming die door nazi-Duitsland als ideaal werd beschouwd, de Stuttgarter Schule.

SS-Opleidingskamp Avegoor

Architect Karl Gonser (1902) is de ontwerper van de SS-Polizei Karene die naast de bunker staat. Karl Gonser is een leerling van Paul Bonatz (1877), dit is de meest bekende Stuttgarter architect. Stuttgarter Schule - Stuttgard

SS-Kindertehuis Nijmegen

De bunker zelf heeft een abstracte omhulling gekregen met enkel pannen, metselwerk en een bijzonder lange en herkenbare gootlijn. De verbijzonderingen die herkenbaar zijn voor deze traditionele Stuttgarter schule, zoals dakkapellen, kozijnen met roedeverdeling, zijn niet toegepast bij de camouflage van de bunker. Het meest herkenbare element is de flauwe kniklijn in het dak ter plaatse van de goot.

SS Polizei Kazerne - Den Haag - Wassenaar

Geschilderd beton als metselwerk

04. De Camouflage

B. Camouflage elementen Geschilderd metselwerk Daar waar het beton van de bunker gelijk is aan de metselwerk gevel is er gebruik gemaakt van muurschilderingen van metselwerk. Symbolisch voor de tijd, zijn sommige delen nu afgebladderd. Schoorstenen In de nok lijken twee grote schoorstenen te zitten maar deze dienen als afweergeschut tegen luchtaanvallen. Deze plek heeft uitzicht boven de bomen en kijkt terug op de stad.

Uitzicht vanaf schoorsteen

Aanzicht schoorstenen 53

Axonometrie bestaand

Afweergeschut (schoostenen)

Dakpannen

Dakconstructie

Camouflage gevel

Axonometrie bestaand

Bunker interieur

GSEducationalVersion

Maquette bunker en spantconstructie

04. De Camouflage

C. Camouflage en constructie De 50x70 cm dikke betonnen spanten dragen het pannendak en rusten op de bunker. De spanten zijn behoorlijk over gedimensioneerd voor een mogelijke luchtaanval. Wanneer een bom zou vallen op het dak van de bunker kan deze door het pannendak vallen en ketst deze af tegen het beton. Het pannendak fungeert als een huls die kapot mag gaan als dit nodig is.

Foto van de bouw spantconstructie -1942

Atmospheer bunker met betonspanten

De ruimte achter het pannendak heeft een bijzondere atmosfeer die aanvoelt als een buitenruimte. De spanten zorgen voor een hoogte en grote leegte die aanvoelt als een kathedraal. Na het bezoeken van het interieur van de bunker voelt het betreden van deze ruimte als een opluchting. De camouflage van het pannendak 61

ritme van betonspanten

De over dimensionering van bijvoorbeeld de betonvoeten geven de ruimte een absurd karakter. Beton voeten van de spantconstructie 63

Het maaiveld is verhoogd ten opzichte van het bestaande polderlandschap. Hierdoor kon de betonnen voet van het gebouw boven op het landschap worden gelegd. Naderhand is het 1.2 meter opgehoogd zodat er loopgraven rondom het gebouw gemaakt konden worden, terwijl het aanzicht vanaf de straat niets prijsgaf van de loopgraven.

GSEducationalVersion

landschap WOII

04. Camouflage

D. Een pronkstuk van de bezetting Deze beelden geven aan, hoe destijds het aanzicht van de gevel bedoeld moet zijn geweest. De gevel is niet alleen een camouflage middel maar is daarnaast ook een middel om te etaleren dat de Duitse bezetting geslaagd is. Precies tussen de route van Den Haag naar Wassenaar, tussen de landgoederen is dit complex in een Duitse school gebouwd. Dit moet een imponerend beeld zijn geweest voor de bezette Nederlander.

SPOREN KAART Van de oorspronkelijke landschappelijke opzet is nu niet veel meer herkenbaar. De bomenrij zorgt voor het afschermen van het aanzicht van het gebouw. Na de oorlog is er een groot hek rondom het gebouw gezet, er zijn lichtpunten geplaatst en de loopgraven zijn dichtgegooid.

landschap heden GSEducationalVersion

Landschap heden

04. Camouflage E. Huidige situatie

Op dit moment tref je het gebouw aan van achter een hek. Wanneer je tussen het hek en het gebouw staat ervaar je op sommige plekken het gebouw en het park, en op andere plekken een verboden terrein van de Koude Oorlog. Dit komt door de objecten in het landschap en de dichtgegroeide bosschages.

67 vertroebeld

reconstructie aanzicht

Huidig aanzicht 71

Reconstrutie bovenaanzicht - bunker in het font van de Wassenaarse straat

Huidig bovenaanzicht- bunker staat als eiland in het bos 73

05. Den Haag - Verkenning omgeving Om aansluiting te maken met beladen erfgoed, is verkenning van de omgeving en bijhorende geschiedenis noodzakelijk. Het beladen erfgoed staat namelijk met een reden op een bepaalde plek in Nederland. Er is destijds bewust gekozen voor de locatie om zijn kenmerken. Waarom er voor een bepaalde locatie is gekozen kan aanleiding bieden om het beladen erfgoed op een passende wijze her te bestemmen. Er wordt daarom in dit hoofdstuk een verkenning gedaan naar de stad Den Haag. De bunker van Seyss-Inquart staat in Den Haag. Nationaal en mondiaal is Den Haag al meer dan 100 jaar een middelpunt voor de bestuurlijke macht. Om deze reden is Seyss-Inquart ook gevestigd in Den Haag. De bunker is een uiting van de tijd waarin hij heeft geregeerd in Nederland en staat daarmee altijd in directe relatie met de bestuurlijke macht van Den Haag. Seyss-Inquart koos net als zijn voorgangers voor een landgoed in de buurt van het politieke hart. Dit is de villa van landgoed Clingendael. De bunker is op een strategische positie dicht bij de villa gebouwd. De verkenning voor de omgeving van dit beladen erfgoed gaat daarom over Den Haag en de landgoederen rondom de bunker.

Het binnehof - Gerrit Adriaensz. Berckheyde, 1692

05. Den Haag A. De hofstad

Bron: haagsekaart.nl

In 1242 wordt in een bron voor het eerst melding gemaakt van ‘Die Haghe’, als de verblijfplaats van de Hollandse graven. In 1248 begon graaf Willem II met de bouw van een kasteel in Den Haag, dat werd voltooid met onder meer de Ridderzaal.

Den Haag - 1350

Den Haag is gegroeid rondom zijn bestuurlijke functie. Het Binnenhof met Ridderzaal vormt het hart van de groei. Hiermee is Den Haag vanaf zijn ontstaan direct verbonden met de nog altijd actieve bestuurlijke en rechterlijke functies.

Bron: haagsekaart.nl

Den Haag - 1750

Sinds 1588 vergadert de Staten-Generaal in Den Haag en doet dat nu nog steeds. Als gevolg van nationale of internationale diplomatieke vraagstukken zijn organisaties ontstaan die zich in Den Haag vestigen, zo dicht mogelijk bij de bestuurlijke, financiële en rechterlijke macht. In Den Haag zijn hierdoor op dit moment meer dan 200 gouvernementele organisaties gevestigd.

Den Haag - 2020

6. haagse kaart. (z.d.). Haagste kaart. Geraadpleegd op 7 januari 2020

Landgoederen Den Haag De landgoederen zijn nu nog verweven met de stad Den Haag. De paleizen zijn rondom de Ridderzaal gevestigd met bijhorend landgoed. Deze historische plekken zijn nu de musea, stadsparken en recreatie gebieden van Den Haag geworden. De landgoederen zijn dus actief verweven in de huidige samenleving.

Groenkaart Den Haag

bunker en villa

Paleis Lange Voorhout - 1730 Anthony Patras

Door de bestuurlijke functie kent Den Haag veel verblijven van belangrijke bestuurders van dat moment. Bijvoorbeeld Noordeinde (1533), Huis ten Bosch (1645) en het Mauritshuis (1633). Deze gebouwen dienen op dit moment als museumstuk voor de stad omdat ze ten dienste hebben gestaan van een machthebbende in een bepaalde tijdsperiode. De bunker van Seyss-Inquart staat op landgoed Clingendael. Landgoed Clingendael past goed bij de Hofstad omdat het in dezelfde periode aangelegd is. Seyss-Inquart heeft net als de andere bestuursleden, zelf zijn onderkomen gekozen op één van de landgoederen.

Huis Ten Bosch - 1645 Prins Frederik

Dit plaatst de locatie en herbestemming van de bunker in Den Haag in perspectief. Den Haag heeft namelijk meer beladen erfstukken, die op dit moment worden ingezet voor de stad. De paleizen zijn minder beladen door de factor tijd. Uiteraard zal de bunker van Seyss-Inquart nooit als paleis beschouwd kunnen worden door zijn architectuur maar het behoort wel tot de hofstad, door zijn beladen bestuurlijke functie en als onderdeel van een de landschappelijke landgoederen structuur.

De herinneringen aan bestuurlijke perioden van bijvoorbeeld prins Johan Maurits(1604) komen nog steeds tot uitdrukking door middel van de overblijvende paleizen, zoals het Mauritshuis. Deze gebouwen worden nu ingezet als onderkomen voor culturele diensten zoals musea. Ook wordt dit kenbaar gemaakt tijdens ceremonies op bijvoorbeeld Prinsjesdag. Hiermee zijn de gebouwen actief in de huidige Nederlandse samenleving verweven. Uit onderzoek blijkt dat deze eerste eigenaren ook een beladen verleden hebben maar dit wordt meer gedoogd in Nederland. Zo ontstond er in

Mauritshuis - 1633 Johan Maurits van Nassau-Siegen

2017 discussie over de naamsverandering van het Mauritshuis, omdat Johan Maurits schuldig zou zijn aan mensenhandel en slavernij.14

Prinsjesdag - 2019

Noordeinde - 1533 Willem Goudt 14. Rosenberg, H. (2020, 24 september). Johan Maurits was ‘fout’ maar Mauritshuis houdt naam. Den Haag Centraal. https://www.denhaagcentraal.net/kunst/historie/johan-maurits-was-fout-maar-mauritshuis-houdt-naam/

ing

n Wo

ng Cli

a nd

k un

be ter

ste

a tH

Kaart Clingendael - Oosterbeek

05. Den Haag

B. Landgoed Oosterbeek en Clingendael

Heden - Landgoederen en de stad versmelten

1900 - Landgoederen ontwikkeld

Clingendael en Oosterbeek zijn ontstaat als landgoed bij een villa. Rond 1500 waren er op deze plek enkel wat boerderijen in een gepolderd landschap. Deze polders zijn verder omgezet ten dienste van de boerderijen. Enkele polders zijn omgezet tot bos. Deze bossen werden rond 1500 aangelegd en omgezet tot landgoed. Dit geldt voor alle landgoederen rondom Den Haag.

Clingendael en Oosterbeek zijn in eigendom van de gemeente Den Haag. Deze stelt de parken openbaar voor de stad. Op nationaal niveau zijn de gebouwen en openbare parken toegekend als monumenten. De landschappelijke monumenten vervullen een recreatieve functie voor de stad. De parken zijn sinds 1953 aangekocht door de gemeente en sindsdien openbaar.

Dit geldt ook voor Oosterbeek en Clingendael. De landgoederen zijn daarmee onderdeel van een grote structuur bossen en landgoederen. De beide landgoederen stonden dus niet direct in verbinding tot de stad Den Haag maar zijn er aan vastgegroeid.

De locatie van de bunker maakt geen onderdeel uit van deze openbare structuur. Het terrein is namelijk afgesloten voor publiek. Het afgesloten bunkerterrein staat precies op de scheiding tussen landgoed Clingendael en Oosterbeek. Door het terrein van de bunker openbaar te maken ontstaat veel potentie om aan te sluiten bij de omliggende landgoedstructuur van de Clingendael en Oosterbeek. Dit staat in lijn met huidige beleid voor de Hofstad erfstukken van Den Haag. Hier worden de landgoederen namelijk ingezet als recreatiegebieden. Wanneer de gemeente Den Haag de bunker ook als onderdeel van de monumentale Hofstadstructuur beschouwd wordt het terrein ten dienst gesteld voor publieke bezoekers.

1500 - Eerste boerderijen

Landschapstekening Clingendael 1400 - Ingepolderde veengrond 7. Topotijdreis. (z.d.). Topotijdreis. Geraadpleegd op 3 oktober 2020, van https://www.topotijdreis.nl/

Clingendael

Oosterbeek 83

Paleis Noordeinde 1533 - Willem Goudt Rijksmonument

Catshuis 1651 - Jacob Cats Rijksmonument

Huis Ten Bosch 1645 - Prins Frederik Hendrik van Oranje Rijksmonument

Huidige functie - Woon- en werkverblijf koningshuis - Representatieve functie (internationale) gasten - Openbare tuin

Huidige functie - Ambstwoning minister-president - Ontvangsruimte voor de regering - Openbaar park (Park Sorghvliet) - recreatie

Huidige functie - Woon- en werkverblijf koningshuis - Representatieve functie (internationale) gasten - Openbaar park (haagse bos) - recreatie

Landgoed Arendsdorp 1560

- Openbaar park - recreatie

Landgoed Clingendael 1591 - Philips Doubleth Rijksmonument

Landgoed Oosterbeek 1629 - Jonathan van Luchtenburch Rijksmonument

Huidige functie - Kantoor Internationale relaties Nederland (clingendael institute of Relations) - Openbaar landgoed - recreatie

Huidige functie - Openbaar landgoed - recreatie

Vredespaleis- 1913 Hof van Arbitrage

Internationaal strafhof - 2016 Den Haag

05. Den Haag

C. De stad van vrede en recht Den Haag heeft een bijzondere positie als stad van vrede en recht. De stad trekt veel regeringsleiders, internationale organisaties, kenniscentra, hulporganisaties, bedrijven en studenten. Zij werken hier met elkaar samen en delen hun kennis. Ze werken aan nieuwe ideeën om wereldwijde problemen op te lossen. En om een duurzame toekomst op te bouwen. Al meer dan 100 jaar werken mensen in Den Haag aan internationaal recht. De stad telt ruim 200 internationale organisaties. Om er een paar te noemen: het Internationaal Gerechtshof, het Internationaal Strafhof, het Permanente Hof van Arbitrage, het Internationale Hof van Justitie en Europol. En non-gouvernementele organisaties (ngo’s) zoals Unicef en Oxfam Novib. Ook vrijwel alle buitenlandse ambassades en consulaten bevinden zich hier.13 Den Haag telt naast deze gebouwen ook meer dan 120 ambassades van verschillende landen. Deze zijn allemaal gevestigd op een unieke locatie in de stad. Naast alle internationale vredesactiviteiten zijn dus alle diplomaten van de landen in Den Haag gevestigd. Diplomaten en politici komen samen in congresruimten. Dit gebeurt in Den Haag op verschillende plekken, met name binnen de

internationale zone van Den Haag. De bunker van Seyss-Inquart kan hier een rol in spelen door als internationaal podium te fungeren voor de diplomaten en politici. De bunker staat niet voor niets in Den Haag. Het heeft namelijk gediend voor de Duitse politici die op dat moment regeerden vanuit Den Haag. Het is dus geen toeval dat de bunker in Den Haag staat en is hiermee onlosmakelijk verbonden met de stad.

Op dit moment worden de mondiale congressen in het World Forum Den Haag of rondom de internationale zone van Den Haag georganiseerd. Hier reserveren diplomaten ruimte voor een congres. De bunker kan hierbij als nieuwe congresruimte ten dienste van de stad van vrede en recht worden toegevoegd. Deze nieuwe congresruimte is van grotere waarde omdat het de waarden van de Tweede Wereldoorlog in zich draagt en dus een dienstbare rol kan spelen voor het congres. Door juist hier congressen te organiseren kan het beladen verleden van het gebouw een congres kracht bij zetten. Daarnaast kan het de ceremoniële waarde van de congressen versterken. De bunker dient op deze manier opnieuw voor het behoud van vrede en veiligheid. Eenzelfde doel, met andere normen en waarden.

Nuclear Security Summit, WORLD FORUM DEN HAAG

Om beladen erfgoed op een juiste manier her te bestemmen is functionele aansluiting met de omgeving nodig. Een functie die past bij het gebouw en de plek. De bunker kan daarom dienen als podium voor vrede en recht. Het vindt hiermee opnieuw aansluiting met zijn directe omgeving.

8. R. Wernsing, L. (2021, 20 april). Dé stad van Vrede en Recht. DenHaag.com. https://denhaag.com/nl/de-stad-van-vrede-en-recht

05 Toekomst bunker Seyss-Inquart

STIJGPUNT

PODIUM

VREDE EN RECHT

MEMORIAL COLLECTIEF GEHEUGEN

ENTREE

OPENBARE RUIMTE In de basis is het voor de herbestemming van beladen erfgoed van belang dat de functie aansluit om de omgeving. Dit is van belang omdat op deze manier de het gebouw een nieuw leven kan krijgen afhankelijk van zijn locatie en minder van zijn verhaal. Daarom is in de het vorige hoofdstuk een verkenning gemaakt van de verschillende thema’s die in Den Haag een belangrijke rol spelen.

MEMORIAL

PARK

PAVILJOEN

De bunker van Seyss-Inquart heeft in basis 4 onafhankelijke ruimten, namelijk twee ruimten aan de zijde van de bunker op straatniveau, de openruimte boven de bunker in de kap en de binnenzijde van de bunker. De verschillende ruimten staan nauwelijks met elkaar in verbinding en hebben allemaal een ander ruimtelijk karakter. Voor de herbestemming is dan ook gekozen voor drie verschillende functies. Alle functies komen

LANDGOED voort uit een verkenning van de omgeving en hebben op een eigen schaalniveau aansluiting met Den Haag. De functies opereren onafhankelijk van elkaar omdat iedere gebruiker komt met een ander doel.

MEMORIAL - REFLECTIE VERLEDEN

De memorial functie verwijst naar een verleden van het bouwwerk en Seyss-Inquart. Het interieur van de bunker wordt toegankelijk gemaakt voor bezoek en de belangrijkste ruimten worden instant gehouden. Bezoekers kunnen hiermee de tijdscapsule beleven en hierdoor blijft de herinnering aan de oude functie gewaarborgd. De overige ruimten die minder sprekend zijn worden ten dienste gesteld aan de bezoeker om te dwalen en te bezinnen. De ultieme stilte biedt ruimte tot bezinning, en ruimte om eigen herinneringen te verwerken, op te schrijven en achter te laten. Op langere termijn zullen de andere ruimtes, net als de te behouden ruimten, eigen toegevoegde (beladen) herinneringen tot zich nemen. Het memorial gaat dus over reflectie op een ierders verleden.

NIEUW LANDGOED - HEDEN

De bunker speelt, net als de paleizen en landgoederen, een belangrijke rol in het verhaal over de bestuurlijke macht van de hofstad. Het plangebied grenst aan twee landgoederen en wordt nu, net als bij de overige landgoederen, openbaar gemaakt om te verbinden. Het gebied wordt dus erkent asl landgoed. Onder dit gebied ligt geen Engelse landschapstuin verborgen maar loopgraven en bunkers. Deze worden, net als bij de landschapstuinen, openbaar en zichtbaar gemaakt. Hiermee wordt het gebied geleefd als nieuw landgoed met een parkpaviljoen als uitnodigende functie.

PODIUM - TOEKOMST

Den Haag is de stad van vrede en recht. Het gebouw kan hier een rol in spelen door als podium te fungeren voor het gesprek over vrede en recht. Net als het Catshuys of de het Paleis van de Vrede staat het dak van de bunker in dienst voor het vrede en recht. Politieke leiders komen juist op deze plek samen om te debatteren over wat vrede en recht betekent. Juist op deze plek, rustend bovenop een oude functie waarvan we het bestaan nooit meer mogen vergeten.

06 Memorial - Reflectie verleden

STIJGPUNT

PODIUM

VREDE EN RECHT

MEMORIAL COLLECTIEF GEHEUGEN

ENTREE

OPENBARE RUIMTE

MEMORIAL

PARK

PAVILJOEN

LANDGOED

Door de nieuwe doorgang via het hekwerk (1) komt de bezoeker tussen de twee bestaande toburk bunkers uit. (2) De bestaande openingen van de toburks bunkers (3) worden toegankelijk via het nieuwe toegangspad. De bezoeker kan daarna het via het voorplein de entreeruimte van het memorial betreden.

Vanuit de openbare weg is de doorgang te zien (10) tussen de keukenbunker en het gebouw. Dit versterkt de eenduidige uitstraling van de bestaande bunker en zorgt voor een doorzicht naar het achterland.

Vanuit het interieur van deze nieuwe toegang is het maaiveld verschil goed af te lezen. Links is te zien hoe het maaiveld op straatniveau ligt terwijl het aan de rechterzijde een hoge borstwering heeft ter hoogte van de bestaande loopgraven. 3

4 2 3

2 3

Entree Memorial 1. toegang door hekwerk 2. toegangen 3. toburks 4. loopgravenpad 5. voorplein 6. entree memorial 7. openbaar kijkpunt 8. kantoor 9. expositie keukenbunker 10. nieuwe doorgang

06. Memorial A. Organisatie

De ruimte rondom de bunker (1) wordt door een nieuwe doorgang (2) verbonden met de achterste toegangssluis van de bunker. Hiermee wordt de ruimte rondom de bunker aan de Van Brienenlaan functioneel als hoofdentree van het memorial. Hier bevindt zich de ontvangstruimte en een kantoor voor personeel. De nieuwe doorgang (2) komt uit in een bestaande verdediging tunnel van de bunker. De bezoeker gaat hierdoor alsnog eerst door een verdedigings tunnel waarna het de bunker betreedt. De ruimtelijke sequentie is hiermee gelijk gebleven. Tijdens evenementen kunnen de bestaande toegangen ook gebruikt worden als toegang.

Van Brienenlaan

? ?

A. Aanzicht boerderij

B. Tunnel

? ?

C. Interieur Bunker

! 1. Van collectief naar indidu

2. Ruis verdwijnt

3. Individu

4. Dwalen door tijdsgeerst

5. Verhalen achterlaten

06. Memorial B. Ervaring

Het doel van de memorial functie is het ontdekken van de tijdsgeest die in de bunker nog altijd aanwezig is. Daarnaast wordt de bijzondere ervaring van het betreden van de bunker gebruikt om als bezoeker tot jezelf te komen en eigen verhalen achter te laten in de tijdscapsule. De activiteit legt een relatie tussen de beladen bunker als tijdscapsule en het individu. Welke verhalen van jou wil je hier zelf achter laten? De bunker wordt ervaren zoals het altijd is. Ondanks nieuwe ingrepen, welke later worden toegelicht, klopt de ruimtelijke

sequentie van het betreden van de gecamoufleerde bunker. Vanuit de buitenzijde van de bunker zie je een pannendak en een metselwerk gevel waarna je de bunker in loopt. De smalle overgangen tijdens het betreden van de bunker maken van de bezoeker los van zijn omgeving. Hier kan het de rust en ruimte vinden om de ervaring van de bunker tot zich te nemen.

entree

3 5

4 keuken

4 machine kamer

1. Door een betonnen tunnel betreed je een wereld die je niet verwacht. De vernauwde ruimten zorgen dat je als bezoeker niet meer naast elkaar kan lopen. In combinatie met het donker en de kou geeft je dit als bezoeker het gevoel van alleen zijn. 2. Aan het uiteinde van de tunnel verdwijnt de stad ruis en wordt het stil. Het openen van een deur of het zoeken naar noodverlichting maakt je zeer bewust van de ruimte. 3. Je bent nu in de bunker. Hier is geen beton meer zichtbaar en

4 vertrek Seyss-Inquart

enkel het interieur van de bunker. 4. Als individu dwaal je door de tijdscapsule van de bunker en vind je allerlei aanwijzingen. De ruimten van Seyss-Inquart, de keuken en de machinekamer zijn nog intact. Deze zijn openbaar voor inzage. 5. Bezinning en verhalen achter laten. In de overige ruimten mag de bezoeker de ultieme rust gebruiken om zijn eigen

verhaal op te schrijven en achter te laten in de tijdscapsule. Dit zijn de oude slaapvertrekken van de soldaten. De maatvoering van de ruimten is geschikt voor een bureau en kastruimte. De intensiteit en sfeer in de bunker wordt hier gebruikt om deze bezinnings en reflectie enorm veel lading te geven. Het levert een hoge druk en het is onprettig om hier lang te zijn. Dit moet een bijzondere ervaring opleveren. 6. De bezoeker kan ervoor kiezen om verhalen achter te laten en de bunker te verlaten via de orginele toegangstunnels.

06. Memorial

C. Referentie Flaktrum powerplant - IBA Hoe wordt er omgegaan met beladen bunkers in de wereld? De enorme Flakturm bunker in Hamburg is herbestemd tot duurzame energiecentrale voor de stad Hamburg. Het gebouw is hiervoor van binnen leeg gehaald en er zijn gaten in de gevel gezaagd waardoor het toegankelijk is geworden. De betonnen huls is gebruikt om water bassins op te slaan die een basis vormen voor een duurzame energiecentrale. Het gebouw heeft hiermee een volledig nieuwe bestemming gekregen die past bij het bouwwerk. Het beladen thema is hier omgezet in een positief duurzaam thema. De kracht ligt in het achterwege laten van het verleden en enkel de kwaliteit van het bouwwerk te gebruiken. Dit past goed in Duitsland, waar dit type erfgoed minder zeldzaam is en het beladen erfgoed een uitgesproken plek in de maatschappij heeft, namelijk zichtbaarheid. Opvallend is dat het beladen thema hier nauwelijk een rol speelt en de bunker nu een industriële machine is geworden.

15. Habraken, T. (2017, 31 januari). Bij de buren (5): Hardnekkige monumenten. De Architect. https://www.dearchitect.nl/architectuur/blog/2011/06/bij-de-buren-5-hardnekkige-monumenten-10198023

06. Memorial

D. Referentie Boros bunker - realarchitektur De bunker in Berlijn is een verdedigingswerk van de Nazi’s tijdens de tweede wereldoorlog. Deze is herbestemd tot kunstgalerie in privaat eigendom en is openbaar toegankelijk op afspraak. Bovenop de bunker is een nieuwe woning gebouwd voor de eigenaar. De binnenzijde van de bunker is volledig in takt gelaten. Alleen de ingang is vernieuwd. De woning is bovenop de bunker gemaakt door Real Architektur en is vanaf de straat nauwelijks zichtbaar. Voor de toegankelijkheid van de woning zijn doorgangen door het dak van de bunker gemaakt. Opmerkelijk is de geslaagde nieuwe functie. De expositie van de private kunstcollectie vergt nauwelijk aanpassing van het bestaande gebouw. De bestaande ruimtelijke structuur is geschikt voor de museale organisatie die de private kunstcollectie vraagt. De functie schikt zich hier volledig naar het bestaande bouwwerk. 15 Het interieur van de bunker van Seyss-Inquart wordt op een vergelijkbare manier aangepakt door de functie te schikken naar de structuur van de bunker. De activiteit schikt zich naar de bunker. In de Boros bunker door middel van kunst en in het plan voor de bunker van Seyss-Inquart door middel van behoud van interieurdelen en het toevoegen van reflectieruimten. 15. Habraken, T. (2017, 31 januari). Bij de buren (5): Hardnekkige monumenten. De Architect. https://www.dearchitect.nl/architectuur/blog/2011/06/bij-de-buren-5-hardnekkige-monumenten-10198023

100

07. NIeuw landgoed

STIJGPUNT

PODIUM

VREDE EN RECHT

MEMORIAL COLLECTIEF GEHEUGEN

ENTREE

OPENBARE RUIMTE

MEMORIAL

PARK

PAVILJOEN

LANDGOED

101

Hofstadstructuur

07. Nieuw landgoed

1350

De groenstructuur die in Den Haag aanwezig is, is bijna volledig erfgoed van de bestuurlijke macht Den Haag doordat machthebbers zijn neergestreken in Den Haag en landgoederen voor zichzelf hebben aangelegd of toegeëigend. Zo is ook Seyss-Inquart neergestreken in Den Haag..

Bunker Seyss

Oostereek

Clingendael

Arendsdorp

Noordeinde

Ridderzaal

A. Aansluiting met met de hofstad

1533 1560 1591 1629

40-45

Erkenning van de bunker en het terrein als onderdeel van de hofstad

2020

Dit plan vraagt van de stad Den Haag om zich open te stellen voor de periode 40-45 als onderdeel van deze beladen geschiedenis van de hofstad. Het terrein van de bunker wordt door de openstelling namelijk onderdeel van de hofstadstructuur, dus de landgoederen en parken. HIer past het goed tussen omdat ook dit gebied een belangrijke rol heeft gespeelt in de bestuurlijke macht van Den Haag. In de nieuwe situatie wordt de ruimte rondom het gebouw dus openbaar toegankelijk gemaakt zodat het aansluit op de omliggende landgoederen. Als gevolg van deze openbare toegankelijkheid gaat het terrein een verbinding vormen tussen park Clingendael en Oosterbeek.

103

Op 2 hoeken van het terrein wordt een handreiking gedaan in de vorm van een nieuw pad. Dit zorgt voor een verbinding tussen Park Oosterbeek en Clingendael. De route tussen de villa en de bunker wordt op deze manier opnieuw mogelijk. Dit zou volgens oude tekeningen ook de route zijn geweest die Seyss-Inquart zou hebben gelopen bij een aanval.

Villa Clingedael Oosterbeek

Zowel Clingendael als Oosterbeek zijn Engelse landschapstuinen met een kenmerkend karakter. Het nieuwe landgoed van de bunker van Seyss-Inquart gaat hier een extra waarde aan toevoegen voor de bezoeker. Door het karakter van dit beladen landschap eerlijk bloot te leggen komt de laag van de tweede wereldoorlog vrij te liggen. Er ontstaat dus een contrast tussen het Engelse landschaps karakter en de beladen resten die worden weergegeven op het terrein rondom de bunker. Door dit op een functionele en eerlijke manier te doen heeft de bestuurlijke stad Den Haag een extra laag aan landgoed en verhaal tot zijn beschikking gekregen.

Aansluiting omgeving

1940 - 1945

Uit voorgaande reconstructies (H3.E) is gebleken dat de Duitse bezetters een landschappelijke inpassing hebben gemaakt. In de oorspronkelijke situatie stonden de kazerne en de bunker als pronkstukken tegen een decor van bossage.

2021

Toekomst

Als gevolg van de lange periode van leegstand en functie loosheid is het terrein dichtgegroeid en is het gebouw een eiland in de groene structuur. Deze situatie draagt bij aan de onduidelijke waarde van het gebied en de bunker.

Juist door op twee plekken een minimale doorgang te maken behoudt het terrein zijn eigen mysterieuze karakter en wordt de oorspronkelijke gedachte niet herstelt.

105

toegangsbrug Clingendael zijde

Clingendael

08. Nieuw landgoed

B. Nieuwe onderdelen

1. Vanuit de Clingendael zijde en de Oosterbeek zijde wordt een doorsteek gemaakt tot in het gebouw zelf. Deze doorsteken hebben een consistente hoogte, namelijk straatniveau. 2

Hierdoor snijden de nieuwe toegangspaden door het oorspronkelijk verhoogde landschap. Door deze snede ontstaat een pad die een bezoeker zou kunnen interpreteren als een loopgraaf, maar ook als een uitnodiging. Hiermee staat het nieuwe landschap in contact met zowel het beladen verleden als de aanwezige landschappelijke kwaliteit. 2. De positie van de beide toegangspaden loopt exact tussen de Toburk bunkers door. Deze zijn als restanten van de loopgraven nog onder maaiveld aanwezig en vormen de poorten van het terrein.

bestaande toegang

3. De positie van de oude loopgraven wordt als afdruk op het maaiveld teruggelegd in de vorm van een houtsnipperpad. Hierdoor is het mogelijk het terrein te gebruiken als doorgang tussen Oosterbeek naar Clingendael.

Oosterbeek

107

a u Sit

q a m tie

s ’ o t o f te

t e qu

109

toeganspad Clingendael zijde

Brug - als eerste handreiking

Zichtbaarheid Toburk bunkers door snede

Entree ruimte - Eerste aanraking met bunker

De nieuwe toegangspaden zijn handreikingen die snijden door de bestaande bossage en hekwerken. Ze rusten hiermee op de kwaliteit van de omgeving als landgoed terwijl de beladen verdedigingswerken worden blootgelegd.

Het nieuwe toegangspad ligt in hoogte gelijk aan het omliggende terrein. Hierdoor snijdt het nieuwe pad door het verhoogde landschap van de bunker. Dit landschap is destijds verhoogt om ongezien loopgraven in op te nemen. De bezoeker krijgt nu eenzelfde ervaring door dit pad te bewandelen.

Het nieuw toegevoegde metselwerk en en het nieuwe toegevoegde beton wekken de indruk van een handreiking door het creëren van zitplekken en opstapjes. In dit landschap wordt dus gewerkt met aanwezige materialen maar de materialen worden hier ingezet voor gebruiksvriendelijkheid.

111

Voorplein park paviljoen - metselwerk als handreiking

Voorplein parkpaviljoen 1. loopgravenpad 2. voorplein 3. zitbankjes 4. trappenhuis 5. horeca 6. buitenruimte

Het nieuwe pad wordt gevuld met het puingranulaat van de gesloopte metselwerk gevels. Dit granulaat mondt exact uit op één van de overgebleven metselwerk kolommen.

voorplein parkpaviljoen

Looppad profiel

113

Parkpaviljoen - Met nieuw hout en metselwerk wordt de ruimte vernieuwd tot parkpaviljoen.

08. Nieuw landgoed C. Parkpaviljoen

Aan de Clingendael zijde wordt in de ruimte rondom de bunker een tussenstop gemaakt voor de recreant. De functie is aan de lanschappelijke zijde gepositioneerd omdat de ruimte het meest in contact staat met het landgoed.

bestaande dichte gevel

Het interieur staat in contact met het landgoed omdat de gemetselde gevels tussen de kolmmen zijn weggelaten. Hiermee is er een verbinding tussen het interieur rondom de bunker en het nieuwe landgoed ontstaan. De bezoeker staat hier ook bovenop het betonnen fundament van de bunker terwijl het kijkt over het verhoogde landschap en de bossage van Clingendael.

Clingedael

Geopende gevel

Opening aan de meest landschappelijke zijde 115

2 5

6 1 10

Wassenaarseweg Van brienenlaan

situatie 1. openbare ruimte 2. entree plein 3. toburks 4. entree Clingendael 5. park paviljoen 6. memorial entree 7. voorplein memorial 8. keuken bunker 9. entreeruimte memorial 10. openbare kijkruimte 11. kantoor ruimte memorial 12. entree Van Brienenlaan 13. bestaande poort

Nieuwe situatie

08. Nieuw landgoed

D. Te slopen en nieuwe situatie 1. In het bestaande hek rondom het gebouw worden twee nieuwe doorgangen gemaakt. Deze plekken liggen in het verlengde van de hoekpunten van de bunker. Precies op deze plekken liggen de bestaande Toburk bunkers onder het landschap verscholen.

2 3

2. De toegevoegde metselwerk gevel uit de koude oorlog wordt verwijderd. Hiermee wordt de ring rondom de bunker zichtbaar en toegankelijk voor gebruik.

3. Op deze positie wordt een snede in de wand gemaakt. Hier is de bunker het dunst en biedt het een toegang vanuit de buitenring. 2

4. De keukenbunker en de hoofdbunker worden losgekoppeld. Dit zorgt voor een duidelijke scheiding tussen de beide gebouwen die vanuit historisch oogpunt ook onafhankelijk zijn gebouwd.

bestaande toegang

1. nieuwe toegang door sloop hekwerk 2. sloop gevel 3. Toegang memorial 4. loskoppeling gebouw en keukenbunker

te slopen onderdelen 117

08 Vernieuwbouw

STIJGPUNT

PODIUM

VREDE EN RECHT

MEMORIAL COLLECTIEF GEHEUGEN

ENTREE

OPENBARE RUIMTE

MEMORIAL

PARK

PAVILJOEN

LANDGOED

119

De grote open ruimte zal worden ingezet als congresruimte voor het vrede en recht van de stad Den Haag. Het dak van de bunker is enkel te bereiken via de binnenzijde van de bunker. De toegankelijkheid was minimaal omdat de bovenzijde nauwelijk gebruikt werd in de oorspronkelijke situatie. De bovenzijde is nu nog steeds een volledig open ruimte met twee torens waar het afweergeschut op kon staan. Er moet een nieuwe toegang aan deze ruimte worden toegevoegd zodat de congresruimte en het memorial onafhankelijk kunnen functioneren. En zodat er groepen naar boven kunnen zonder door de vernauwde bunker te hoeven stijgen.

bestaande ontsluting bunkerdak

08. Vernieuwbouw A. Typelogie

a. ontsluiting bestaand

b. schil weglaten

De wijze waarop het bunker dak bereikt kan gaan worden is ingrijpend voor de verschijning van het gebouw zelf maar wel noodzakelijk. Zoals omschreven, moet beladen erfgoed functioneel herbestemd worden. Door de ruimte bovenop de bunker openbaar en functioneel te maken ontstaat er nieuwe waarde voor deze ruimte met toekomstperspectief. Alle type stijgpunten hebben een grote invloed op de verschijningsvorm van het gebouw. Ik heb iedere typologie onderzocht en afgewogen. In de bijlage van dit document zijn hier de verbeeldingen van te vinden.

c. vernieuwen schil - samenwerken

d. bunker vernieuwen

Bij iedere typologie kwam ik tot de conclusie dat het teveel afwijkt van het bestaande gebouw omdat het gecamoufleerde karakter veranderd. Het toevoegen van nieuwe delen naast het gebouw of het weglaten van grote bunker delen in het gebouw leveren een contrast met de bestaande camouflage structuur. Van belang is het behoud van de bestaande verhaal en deze inzetten voor de nieuwe functie. Typologie c gaat uit van het vernieuwbouwen van van de bestaande elementen en hier is dus voor gekozen.

e. ontsluiting toevoegen

f. ruimte tussen bunker en schil vergroten

121

Park entree

schema begane grond - nieuwe camouflage en bestaande camouflage bunker

Memorial entree

Nieuwe camouflage gevel Bestaande camouflage gevel

08. Vernieuwbouw

B. Vernieuwde ontsluiting

Op twee hoekpunten van de bunker worden rechthoekige volumes toegevoegd waarin de stijgpunten worden gepositioneerd. De vier nieuwe elementen gaan vloeiend over van de bestaande camouflage gevel in de nieuwe gevel. Door de nieuwe delen gedraaid te plaatsen ten opzichte van de bunker ontstaat er ruimte tussen de bunker en de nieuwe gevel.

Het ontwerp krijgt in totaal 4 nieuwe volumes: • In volume 1 en 2 zijn de stijgpunten gemaakt naar het bunker dek. Precies op deze plek is de bunker lager dan op alle andere plekken waardoor er trappen gemaakt kunnen worden. • Volume 3 vormt op de begane grond de entree ruimte van het memorial. • Volume 4 is permanent openbaar toegankelijk en volledig hol van binnen. HIer kunnen bezoekers van de straat in de holle ruimten gaan staan om de werkelijke bunker te aanschouwen. Je zou hier kunnen zeggen dat er niet veel aan het gebouw veranderd met deze ingrepen. Toch is de impact van deze volumes behoorlijk groot omdat het gebouw nu permanent ingezet kan worden voor nieuwe openbare functies. De nieuwe bouwwerken zijn geen tijdelijke elementen maar permanent, en verschijning en materiaal. De gedaantewisseling van bunker tot openbaar gebouw vindt dus plaats bij het toevoegen van deze nieuwe elementen. 123

2e verdieping - volledig volume op bunker dek

08. Vernieuwbouw C. Vernieuwde gevel

De vier nieuwe elementen komen bovenop de bunker samen tot een volledig volume. De elementen passen binnen de bestaande geometrie en gaan mee met de bestaande gevelstructuur. DIt is gedaan omdat de bestaande structuur en vormentaal van het bouwwerk zo krachtig zijn dat een afwijking enorm in het oog springt. Voor dit beladen erfgoed is het van belang dat het karakter behouden blijft om het verhaal goed te kunnen blijven vertellen. Er is daarom gekozen om bestaande vormentaal, geometrie en materialen in te zetten om de vernieuwing te maken. Hierdoor wordt er niet te veel afgeweken van de bestaande rationele structuur. Wat voornamelijk afwijkt van de bestaande structuur is de hoekverdraaiing.

Vernieuwde voorgevel 1:200

Een tegenargument voor deze keuze zou hier kunnen zijn dat de bestaande en nieuwe situatie lastig van elkaar te onderscheiden. Echter is dit ook de bedoeling. Op langere termijn mag het gebouw evolueren tot zijn nieuwe functie, zonder dat het bestaande verhaal wordt verzwegen of ontweken. Wanneer de vernieuwing contrasteert met de bestaande bouw worden de verschillen alleen maar groter en dit werkt vertragend voor de evaluatie van beladen bunker tot functioneel bouwwerk in de maatschappij. 125

vernieuwde

e kopgevel 127

In huisduinen staat een neoclassicistisch bouwwerk, vermoedelijk gemaakt door Albert Speer. Het bouwwerk is gebouwd voor de duitse bezetters en heeft een belangrijke functie vervult als onderkomen voor de marine in Harderwijk. Opvallend is dat hier destijds geen poging is gedaan het bouwwerk onder te brengen in de Stuttgarter Schule ter camouflage. Hier is juist gekozen voor de Neo-classicistische stijl van het 3e rijk. Het gebouw is nu herbestemd tot het Atlantikwall centrum. Hier wordt aandacht besteed aan deze verdedigingslinie van nazi Duitsland.

De neoclassicistische uitstraling maakt dat het gebouw uitgesproken is. Dit in combinatie met het verleden van het gebouw maakt de discussie tot herbestemming ook beladen. Hier is gekozen om specifiek terug te verwijzen naar de WOII en het gebouw in dienst te stellen als museum. Brand heeft ervoor gezorgt dat enkel de gevel is over is. Deze is in het nieuwe plan zo goed mogelijk behouden en hier achter is een nieuw gebouw gemaakt. Er is ruimte ontstaan tussen de oude gevel en nieuwe bouwwerk waar de overgang tussen binnen en buiten plaatsvindt.

128

08. Vernieuwbouw

D. Referentie - Rietvink-Architecten Het nieuwe deel wordt strak gepleisterd achter de oude schil gezet. Dit zorgt voor een helder contrast tussen oud en nieuw. Het oude is een decor voor het nieuwe museum geworden. Dit maakt dat de oude neoclassicistische schil een conservering wordt van de beladen tijdsgeest. De oude gevel is namelijk een permanent uithangbord van een beladen museum geworden. Dit is een verschil met de aansluiting die wordt gemaakt bij de herbestemming van het plan voor de bunker van Seyss-Inquart. In het ontwerp wordt namelijk minder helder gecommuniceerd wat oud en nieuw is door met dezelfde materialen en vormentaal te werken. Ook wordt hier de aansluiting gemaakt door deze direct aan te sluiten op het bestaande bouwwerk. Dit is gedaan omdat het doel van de herbestemming juist een nieuwe toekomst is in plaats van een conservering van de beladen tijdsgeest. Door de afstand tussen de bestaande situatie en nieuwe situatie groot te maken blijft de beladen tijdsgeest onlosmakelijk verbonden met de nieuwe functie en krijgt het gebouw geen kans te evalueren.

129

Hoofdentree memorial 130

08. Vernieuwbouw

E. vernieuwd aangezicht De nieuwe elementen gaan door de hoekverdraaiing samenwerken wanneer ze vanaf de de nieuwe toegangspaden worden bekeken. Vanaf deze toegang vormt de nieuwe gevel een front terwijl het in langsgevel richtingen ondergeschikt is aan de bestaande gevel.

Entree parkpaviljoen 131

Proefstuk staand metselwerk met terugliggende voeg tegen reconstructie bestaand metselwerk

08. Vernieuwbouw

F. Metselwerk handreiking

In het interieur komen de gevel van de bestaande camouflage en de nieuwe camouflage samen. De ruwe afwerking van het bestaande metselwerk staan in contrast met de het gebruiksvriendelijke nieuwe metselwerk.

Dit lichte metselwerk wordt ingezet om bankjes, trappen en opstapjes te maken. Het nieuwe metselwerk cirkelt als handreiking om het bestaand metselwerk. De herkenbaarheid van oud en nieuw zit enkel in type steen en richting.

Alle tastbare elementen, dus interieurdelen, worden van eikenhout gemaakt voor een warme huiselijke sfeer. Ook de nieuwe kozijnen worden in hout uitgevoerd.

133

Referentie 51n4 - buda-art-factory

Referentie HVCA - Lakenhal 135

Proefstuk gepoleist beton tegen reconstructie van in het werk gestort beton met horizontale plankvedeling

08. Vernieuwbouw

G. Betonnen handreiking Het nieuwe metselwerk verhult een holle binnen wereld waar geen camouflage meer aanwezig is. Hier staat de bezoeker voor het eerst achter de camouflage en direct in contact met de ruwe betonnen betonnen gevel van de bunker. In deze binnenwereld reikt een nieuwe betonnen trap. Deze trap wordt in het werk gestort en gepolijst afgewerkt zodat het een gebruiksvriendelijk karakter krijgt. Op deze manier wordt dus ook in deze binnenwereld het aanwezige materiaal opnieuw ingezet voor een ander doel, namelijk gebruiksvriendelijkheid. De trap wordt koud tegen de ruwe beton muur gestort zodat het definitief aansluit. Wanneer de bezoeker het stijgpunt bewandelt circuleert het tussen de nieuw toegevoegde materialen het bestaande beton waardoor de karakterverschillen tastbaar worden. Het hekwerk wordt meegestort in het beton met een houten leuning als handreiking.

Doorsnede stijpgupnt 137

Interieur stijgpunt

De nieuwe stijgpunten zijn in maat en positie afgeleid vanuit de bestaande structuur. De trappen passen daardoor precies binnen deze structuur en circuleren tussen en over spantconstructie. De nieuwe stijgpunten worden gemaakt door eerst een deel van het pannendak te slopen en de bestaande dakplaten in te zagen. Hierdoor komen 3 betonspanten vrij te liggen. Vervolgens wordt er een bekisting gemaakt die de nieuwe trap uit één geheel kan maken. De trap vindt zijn steun doordat het hangt aan de bestaande bunker en rust op een betonnen spant .Als laatste wordt de nieuwe metselwerk gevel opgetrokken om de bunker en de trap opnieuw te camoufleren.

Axonometrie trappen structuur 139

uitkijkpunt - bovenzijde stijgpunt

08. Vernieuwbouw H. Uitkijk

De nieuwe stijgpunten komen boven de bunker samen tot één ruimte. Dit is de toegangsruimte tot het dak van de bunker waar het podium voor vrede en recht is. Deze plek is een moment van overzicht. Hier vormt het bestaande en het nieuwe namelijk samen een uitzicht over het landgoed. Op deze plek komt één betonvoeten vrij en vormt de borstwering van het uitkijkpunt.

plattegrond 2e verdieping - uitzicht punt 141

t t e u aq

s ’ o t o f te

143

nieuw uitzichtpunt op basis van bestaande bunkers in landschap

nieuwe “loo

opgraven”

De vernieuwing van de bunker maakt de verdedigingswerken in het landschap en aan de binnenzijde van het gebouw inzichtelijk en toegankelijk. Op de schaal van de landgoederen is de bunker een onderdeel van een de verdedigingslinie Clingendael. De ontwerpstrategie die op deze bunker is geprojecteerd kan zich daarom uitbreiden over de totale omgeving. Hierdoor ontstaat er een laag die zich over meerdere landgoederen projecteert en krijgt de totale verdedigingslinie een nieuw gebruik. Hiermee is de bunker ook nog verder verankert in zijn omgeving.

aanzicht nieuwe situatie

Kazerne

145

uitkijkpunt op bestaande bunker in Clingendael of Oosterbeek

Indicatie van beladen laag door verdedigingslinie Clingedael om inzichtelijk te maken 147

09. Podium Den Haag is de stad van vrede en recht. Het gebouw kan hier een rol in spelen door als podium te fungeren voor het gesprek over vrede en recht. Net als het Catshuys of de het paleis van de vrede staat het dak van de bunker in dienst voor het vrede en recht. Politieke leiders komen juist op deze plek samen om te debatteren over wat vrede en recht betekent. Juist op deze plek, rustend boven op een oude functie waarvan we het bestaan nooit meer mogen vergeten.

STIJGPUNT

PODIUM

VREDE EN RECHT

MEMORIAL COLLECTIEF GEHEUGEN

ENTREE

OPENBARE RUIMTE

MEMORIAL

PARK

PAVILJOEN

LANDGOED

149

expositie tijd en herdenken

09. Podium

A. Expositie tijd en herdenken De rondloop om de bunker werkt als een pad door de herdenkings tijd in Nederland. Ieder spantvak vertelt een verhaal over een bepaalde tijdsgeest. De tijd tikt echter wel door en de spantvakken zullen opnieuw ingedeeld moeten worden. Wie hangt hier wel, en wie hangt hier niet?

10-20

7 2

90-95

90-00

00-10

De stijgpunten (1,2) brengen de bezoeker naar het bunker dek. Onderweg wordt de tussenverdieping bereikt. Deze tussenlaag wordt gekenmerkt door de bijzondere rondloop rondom de bunker. Deze ruimte wordt in de nieuwe situatie gebruikt als expositieruimte. In de expositie wordt het ritme van de spanten als ruimtelijk kader gebruikt. Ieder spantvak kenmerkt een tijdsperiode van oorlog, vrede en herdenken. De rondloop vormt een wandeling door de tijd met de bunker als decor voor de expositie.

80-85

40-45

80-85

40-45

75-80

40-45 40-45

45-50

De rondloop brengt de bezoeker in relatie met het herdenken. Onderweg komt het de memorial entree (4) en het kijkpunt (6) waarin het tijdelijk naar buiten stapt en in contact komt met de vernieuwde camouflage gevel.

55-60

E11

65-70

55-60

70-75

45-50

70-75

75-80

85-90

Deze discussie zal gevoerd moeten worden bovenop de bunker, op het podium voor vrede en recht.

55-60

E09

55-60

60-65

E-

1e verdieping 1. stijgpunt 2. stijgpunt 3. expo gedenken 4. kijkmoment 5. rustmoment 6. kijkpunt 7. expo gedenken

65-70

Verdiepings tekening - expositie tijd en herdenken 151

Congresruimte - Het podium voor vrede en recht

GSEducationalVersion

09. Podium

B. Congresruimte 1

2 3

De stijgpunten (1,2) brengen de bezoeker naar het bunker dek waar de congresruimte plaatsvindt. Deze ruimte is geschikt voor grotere groepen om te werken, vergaderen of om een congres te geven. De enorme bestaande open kapconstructie heeft een bijzondere onmenselijke maat en schaal. Deze past niet bij een congresruimte en dit kan een congres of vergadering een extra lading geven. Ook de ruw afgewerkte vloer, spanten en wanden doen nog sterk denken aan het verleden van de bunker.

Op beide hoeken zijn door de nieuwe toevoegingen buitenruimten ontstaan en in het midden van de ruimte is er een hemelkoepel gemaakt.

2e verdieping 1. stijgpunt 2. stijgpunt 3. kijkpunt 4. congresruimte 5. spreekplek 6. hemelkoepel 7. buitenruimte 8. install. + oilet

2e verdiepingstekening - congresruimte 153

vernieuwbouw: bestaande schoorsteen wand verwijderen - kolommen toevoegen

09. Podium

C. Hemelkoepel Op dit moment is er geen daglicht aanwezig in de ruimte. De bestaande schoorsteen wordt daarom ingezet als hemelkoepel voor de nieuwe congresruimte. Door de schoorsteen te gebruiken hoeven er geen openingen in het dak te komen. De camouflage gevel wordt hier dus ook opnieuw gebruikt als middel om het gebruik van de vernieuwde bunker mogelijk te maken. Om de bestaande wand van de schoorsteen weg te kunnen halen wordt er eerst een nieuwe spantconstructie aan de binnenzijde van de toren gemaakt. Deze wordt in het werk gestort en naadloos afgewerkt. De nieuwe constructie staat door deze afwerking ook in contrast met de bestaande ruw afgewerkte spanten maar doet in maatvoering niet onder. Een deel van de bestaande wand blijft staan. De snedelijn wordt ook gepolijst en deels afgewerkt met eikenhouten interieur elementen.

Vernieuwbouw: bestaande camouflage gevel als nieuwe hemelkoepel 155

Studiolo werkplekken van eikenhout als gebruiksvoorwerp in de betonnen ruimte

09. Podium D. Studiolo De congresruimte maakt gebruik van een studiolo principe. Dit zijn inbouw interieur elementen die functioneel zijn aan de gebruiker. Ze geven een menselijke schaal in een grote open ruimte en dienen de gebruiker in zijn functionele behoefte. In de congresruimte zijn dit bureau’s, boekenkasten en spreek plekken.

Studiolo principe

Bibliotheek Mechelen - KSA 157

10. Bijlagen 1. Literatuurlijst 2. Reflectie 3. Procesmateriaal

159

Ontwerpproces bijlage: Testen met constructie als tijdelijke inpassing

10. Bijlagen A. Literatuurlijst

1. Beladen erfgoed | WO2GLD. (z.d.). wo2gld. Geraadpleegd op 3 januari 2019, van https://wo2gld.nl/beladen-erfgoed de Groot. (2019, 27 juni). ‘Schuilbunker van nazi-kopstuk mag geen pannenkoekhuis of bedevaartsoord worden’. 2. Kabinet, staak de verkoop van het Rijksmomonument Cammonadobunker Seyss-Inquart. (2019, maart). https://www.wo2sporen.eu/ 3. van Staalduine. (2020, 10 oktober). De beladen bunker van Seyss-Inquart kwijnt weg. “Als er maag geen escaperoom in komt”. Trouw. https://www.trouw.nl/ binnenland/de-beladen-bunker-van-seyss-inquart-kwijnt-weg-als-er-maar-geen-escaperoom-in-komt~b3d2e697/ 4. Hoe dien je bij verkoop zwel publieke zaak als het monument. (2020, 31 oktober). Rijksvastgoedbedrijf. https://www.rijksvastgoedbedrijf.nl/vastgoed/ vastgoed-in-beheer/wassenaar-commandopost-clingendael-ook-bekend-als-seyss-inquart 6. haagse kaart. (z.d.). Haagste kaart. Geraadpleegd op 7 januari 2020, van http://www.haagsekaart.nl/ 7. Topotijdreis. (z.d.). Topotijdreis. Geraadpleegd op 3 oktober 2020, van https://www.topotijdreis.nl/ 8. Rijksoverheid. (2017, maart). BOUWHISTORISCH ONDERZOEK MET RUIMTEBOEK OP HOOFDLIJNEN EN WAARDESTELLING (Nr. 1). https://www. rijksoverheid.nl/binaries/rijksoverheid/documenten/wob-verzoeken/2018/11/06/besluit-op-wob-verzoek-over-verkoop-bunker-seyss-inquart 9. rijksoverheid. (2017, maart). BOUWHISTORISCH ONDERZOEK MET RUIMTEBOEK OP HOOFDLIJNEN EN WAARDESTELLING ( (Nr. 2). https://www. rijksoverheid.nl/binaries/rijksoverheid/documenten/wob-verzoeken/2018/11/06/besluit-op-wob-verzoek-over-verkoop-bunker-seyss-inquar Boeken 10. Beladen erfgoed vertelt een verhaal. (z.d.). WO2GLD. Geraadpleegd op 20 maart 2020, van https://www.WO2GLD.nl 11. de jong. (2018, 9 juni). Wie koopt de bunker van Nazi-topman Seyss-Inquart. https://eenvandaag.avrotros.nl/. https://eenvandaag.avrotros.nl/ 12. Schuldig erfgoed. (z.d.). VPRO. Geraadpleegd op 4 mei 2021, van https://www.vpro.nl/buitenhof/speel~POMS_AVRO_5570253~schuldig-erfgoed~.html 13. Wernsing, L. (2021, 20 april). Dé stad van Vrede en Recht. DenHaag.com. https://denhaag.com/nl/de-stad-van-vrede-en-recht 14. Rosenberg, H. (2020, 24 september). Johan Maurits was ‘fout’ maar Mauritshuis houdt naam. Den Haag Centraal. https://www.denhaagcentraal.net/kunst/ historie/johan-maurits-was-fout-maar-mauritshuis-houdt-naam/ 15. Habraken, T. (2017, 31 januari). Bij de buren (5): Hardnekkige monumenten. De Architect. https://www.dearchitect.nl/architectuur/blog/2011/06/bij-deburen-5-hardnekkige-monumenten-10198023 Boeken 5. Ilse Raaijmakers. (2020, 16 april). De stilte en de storm. Amsterdam University Press. 12. Sakkers. (z.d.). Duitse bunkerbouw vannuit het rijksommissariaat 1942-1945.

161

Ontwerpproces bijlage: Testen met constructie als tijdelijke inpassing

10. Bijlagen B. Reflectie Ik ben van start gegaan met de fascinatie voor gebouwen die je liever wilt ontkennen. Ik voel me gemotiveerd om deze een tweede leven te geven. Met de vondst van het beladen erfgoed en de bunker van seyss-inquart stond ik voor een nieuwe uitdaging, namelijk de maatschappelijk gevoelige laag die hierbij hoort.

Als antwoord hierop heb ik mij gevoegd naar het bestaande gebouw. Ik heb bijvoorbeeld ook testen gedaan die meer op een tijdelijke of compleet nieuwe ontwerpmethode lijken. Dit stookte gevoelsmatig niet met mijn visie op het beladen erfgoed, namelijk een permanente aanpassing aan het bestaande gebouw.

De visie en wijze waarop ik met beladen erfgoed om zou moeten gaan stond vanaf schouw 1 voor mij vast. De moeilijkheid voor mij was de vertaalslag na architectuur. Ik had nog geen functie voor de bunker en ook geen reden om iets aan te passen maar het gebouw staat wel leeg. Ik ben eindeloos gaan proberen wat dit gebouw ruimtelijk zou kunnen zijn zonder daarbij gericht op zoek te gaan naar een specifiek doel. Puur met de fascinatie voor dit bijzondere gebouw ben ik gaan proberen te ontdekken wat er mee kan.

De oplossing heb ik gevonden door niet tegen het gebouw te ontwerp maar met. Ik heb de rationaliteit en uniformiteit proberen te gebruiken om vernieuwende architectuur te maken. Ik ben pas echt gaan begrijpen wat voor mij het ontwerpuitgangspunt was, toen ik in materiaal ben gaan denken. Hoe sluit je een trap aan op de bestaande bunker? Staat de trap los van de bunker of zit de trap eraan vast? Of hoe sluit je een nieuwe gevel aan op het bestaande metselwerk? Voor mij werd hier duidelijk dat niet alleen in vormentaal maar ook in materiaal een relatie gemaakt moet worden met het gebouw. In deze relatie in materiaal met het bestaande gebouw ontdekte ik de ontwerphouding die ik zoek bij het gehele project.

Een belangrijk moment in het proces is de keuze geweest om het park en de politieke laag van de stad te betrekken in het gebouw. Hiermee ontstaat er namelijk een toegankelijkheidsprobleem. Met terugwerkende kracht kon ik mijn studies naar de mogelijke aanpassingen gerichter inzetten om te zoeken naar nieuwe toegankelijkheid. De zoektocht hierbij is de ontwerphouding. Hoe ga je aansluiten op een gebouw die al af is?

Ik ben mij tijdens het proces verloren in de hoeveelheid informatie die er beschikbaar is over het gebouw en thema beladen erfgoed. Volledig zijn is niet de opgave, maar juist het overzicht bewaren. Dit was nog wel eens lastig omdat

soms ieder detail een aanknopingspunt kan lijken om met het ontwerp een bepaalde richting uit te gaan. Met name tussen schouw 1 en 2 heb ik mij bezig gehouden met het verbeelden en begrijpen van de bestaande situatie en de daarbij behorende mogelijkheden. Achteraf had ik sneller kunnen uitzoomen om na te denken over de totale situatie maar dit bleek lastig. Ik heb vervolgens lang de tijd genomen om tot een juiste ontwerphouding te komen die naar mijn idee past bij het beladen erfgoed en het gebouw. Bij een volgende project zou ik met name materiaal veel eerder betrekken in het ontwerp. Hierbij kom je namelijk sneller tot de kern omdat er aansluitingen gemaakt moeten worden. Ik ben zeker van plan deze inzichten mee te nemen bij mijn volgende project. Als laatst heb geprobeerd in mijn 3e schouw volledig te zijn. Ik heb hier alles willen vertellen over de beladen erfgoed, Seyss-Inquart, het gebouw en de ingrepen. Dit was te veel. De afstand die ik heb moeten nemen van het project heeft mij beter geholpen hoofdzaken van randzaken te scheiden.

163

Bezocht inpsiratie project: Referentie Serge Schoemaker - Fort Hoofddorp

Bezocht inpsiratie project: Referentie Serge Schoemaker - Fort Hoofddorp 165

Ontwerpproces bijlage: Testen met constructie als tijdelijke inpaasing

Geveltesten

167

2e verdieping 1:100 1. kijkpunt 2. congresruimte

dakaanzicht 1:100 1. kijkpunt 2. hemelkoepel

169

Trap rondom het nieuwe

Materiaaltest - alles van beton

171

eerste aanzet trappen

testen met bruggen en balies

173

test met houten constructie

openingen in gevel en dak

175

schouw 2 - eerste gedachte aansluiting met park

177

schouw 2 - eerste gedachte openen van gevel

schouw 2 - eerste gedachte openen van bestaand

179

schouw 2 - eerste gedachte openen van gevel

schouw 2 - eerste gedachte openen van dak

181

schetsen gevelstudie

Digitale schetsen dakstudie

183

schetsen weg laten complete lagen van het gebouw

Digitale schetsen interieur bunker

185

schets “naakte” bunker

Naakte bunker

187

Dak studie

189

Dak studie

Naakte bunker

191

2021 Afstudeerscriptie Tom Sibelt

Articles inside

b. Reflectie

c. Vernieuwde gevel

d. Referentie - Rietvink-Architecten

g. Betonnen handreiking

b. Vernieuwde ontsluiting

a. Typelogie

a. Organisatie

c. Referentie Flaktrum Powerplant - IBA

a. Aansluiting met de hofstad

d. Referentie Boros bunker - Realarch

4. Den Haag

c. De stad van vrede en recht

c. Camouflage en constructie

a. Nationale dodenherdenking

a. Arthur Syess-Inquart

f. De tijdscapsule

c. Constructie

c. Discussie en actualiteit

a. Stuttgarter Schüle

d. Het beleid

2. De bunker