Annemarie de Wildt De Gouden Koets

Op 13 januari 2022 kondigde koning Willem-Alexander aan dat de Gouden Koets ‘voorlopig’ niet meer gebruikt zal worden op Prinsjesdag. Zeven maanden eerder had hij in het Amsterdam Museum bij de opening van de tentoonstelling over het iconische koninklijke voertuig gesproken met kunstenaars die daar hun kritische reflecties op de koets toonden. De Amsterdamse kunstenaar AiRich noemde bij die gelegenheid het paneel Hulde der Koloniën een misleidende en ‘verzachte’ versie van de geschiedenis. In haar eigen versie toont ze wél de dwang en onmenselijkheid van het Nederlandse kolonialisme. De Ghanese kunstenaar Bernard Akoi-Jackson stelde in zijn installatie de vraag: ‘where does this gold come from?’

De Amsterdamse bevolking heeft de koets geschonken aan Wilhelmina, die in 1898 werd ingehuldigd als de eerste koningin op de Nederlandse troon. Voor de vervaardiging van het rijtuig is betaald met de kwartjes die waren ingezameld onder de bevolking van de Jordaan én de ruime donaties van de Amsterdamse elite, waaronder de commissarissen van rijtuigenfabriek Spijker. De koets moest het hele koninkrijk representeren, inclusief de koloniën. De archieven van Spijker, die van de kunstenaar Nicolaas van der Waay, die het rijtuig heeft beschilderd, en die van het comité dat het initiatief nam zijn grotendeels verloren gegaan, dus we weten niet hoe de opdracht aan Van der Waay luidde. Op het linkerpaneel gaf hij inwoners weer van Nederlands-Indië en de Caribische koloniën die producten en geschenken overhandigen aan een witte vrouw op een troon. Dergelijke iconografie waarin ondergeschiktheid wordt getoond dateert al uit het begin van de Europese kolonisatie. Een vergelijkbare voorstelling staat op het timpaan op de achterkant van het Amsterdamse stadhuis (nu het Paleis) op de Dam.

Vanaf het begin was er kritiek op de koets, die symbool zou staan voor de ondemocratische en geldverslindende monarchie. Maar vrijwel niemand leek de voorstelling op het linkerpaneel echt te zien. Al sinds 2009 bekritiseerde Jeffry Pondaag (voorzitter van het Comité Nederlandse Ereschulden) de Gouden Koets en de omgang met het Nederlands kolonialisme. In september 2011 riep hij in een ingezonden brief koningin Beatrix op het paneel te laten verwijderen.

Medeondertekenaar Barryl Biekman van het Landelijk Platform Slavernijverleden bestookte daarna jarenlang de regering en de koning met kritische brieven, maar toch werd in 2015 besloten de Gouden Koets te restaureren en te blijven gebruiken. Black Lives Matter intensiveerde vervolgens het debat over racistische beelden. Het Amsterdam Museum riep bezoekers op hun mening te geven over de toekomst van de koets. Die werd nog meer een ‘koloniaal object’ toen in september 2022 na natuurwetenschappelijk onderzoek vastgesteld werd dat het bladgoud afkomstig is uit Suriname. Toen had de koning de Gouden Koets inmiddels al ongeschikt verklaard voor ceremonieel gebruik.

De Gouden Koets is exemplarisch voor de manier waarop de koloniale geschiedenis van nationale objecten lang ogenschijnlijk onzichtbaar kon blijven, nota bene in de publieke ruimte. De gecombineerde kracht van activisten én een museum dat besloot de koloniale aspecten van de koets zichtbaar te maken leidde tot intense maar genuanceerde gesprekken, nieuwe perspectieven, en uiteindelijk tot het besluit van de koning.

Annemarie de Wildt (1956) is sinds 1995 conservator bij het Amsterdam Museum. Hier werkte ze onder meer mee aan de tentoonstelling over de Gouden Koets. Ze heeft ook meegewerkt aan de Gids Slavernijverleden Amsterdam.

NicoleImmler (1972) is hoogleraar

Historical Memory and Transformative Justice aan de Universiteit van Humanistiek in Utrecht. Zij studeerde Geschiedenis en Cultuurwetenschappen in Oostenrijk en promoveerde op het fenomeen familieherinneringen (Familiengedächtnis). Ze leidt sinds 2020 het onderzoeksteam

‘Dialogics of Justice’.

Nicole Immler