De koloniale collecties van de stadhouders Willem IV en Willem V

De stadhouders van de Republiek verzamelden vanaf het ontstaan van de VOC en de WIC voorwerpen van over de hele wereld, zoals tafelzilver uit Batavia, oosters porselein, lakwerk, Aziatisch textiel en wapens. Stadhouder Willem IV (1711-1751) en zijn echtgenote Anna van Hannover (1709-1759) waren fervente verzamelaars van edelstenen, mineralen, koralen en dieren uit overzeese gebieden. Ook topografische kaarten, reisbeschrijvingen, planten- en dierenatlassen hadden hun belangstelling. Ze toonden hun collectie in het Stadhouderlijk Kwartier op het Haagse Binnenhof. Willem V (1748-1806) zou de collectie substantieel uitbreiden in zijn privémuseum aan het Buitenhof. Zelfs levende dieren uit de koloniën kregen een plek in zijn menagerie. De objecten en dieren, waarvan de herkomst onduidelijk is, werden soms gekocht, maar vaak geschonken door kooplieden of gouverneurs-generaal in Oost- en West-Indië. In het geval van sommige objecten, zoals zes rijkversierde wapens, buitgemaakt door Lubbert Jan van Eck, gouverneur van Ceylon, tijdens de inname van het kasteel van de koning van Kandy in 1765, is duidelijk sprake van roof. Van Eck deed de wapens cadeau aan de jonge prins Willem V.

Toen het Franse leger in 1795 een einde maakte aan het ancien régime zijn de verzamelde objecten verspreid geraakt. Een deel ging met Willem V, de laatste stadhouder, mee in ballingschap naar Engeland en Duitsland. Het grootste deel werd als oorlogsbuit naar Parijs gebracht en een klein deel bleef behouden voor de Bataafse Republiek. Wat achterbleef in de paleizen werd geveild. Inmiddels bevinden zich objecten uit voormalig stadhouderlijk bezit in onder andere de Koninklijke Bibliotheek, Rijksmuseum Amsterdam, Rijksmuseum van Oudheden, Nationaal Archief, Koninklijk Huisarchief, Paleis het Loo, Mauritshuis, Rijksmuseum voor Volkenkunde, Naturalis, Museum Boerhaave en in het Parijse Musée national d’Histoire naturelle.

Tot nu toe is er geen overkoepelend, interdisciplinair onderzoek gedaan naar de herkomst van de collecties van de stadhouders en is er geen eenduidig antwoord geformuleerd op de vraag of deze collecties rechtmatig verkregen zijn. Wel zijn er al sinds de jaren zestig studies verschenen waarin de collecties van het koninklijk huis zijn geïnventariseerd, en op basis daarvan zijn diverse aankopen en schenkingen van koloniale voorwerpen aan het licht gekomen.1 Sinds 2019 is in verschillende musea onderzoek gedaan naar de herkomst van objecten uit de koloniale tijd, zoals het Pilotproject Provenance Research on Objects of the Colonial Era (PPROCE) van onder meer het Nationaal Museum van Wereldculturen en het Rijksmuseum Amsterdam. Daar zitten voorwerpen bij uit voormalig stadhouderlijk bezit. De resultaten van het onderzoek betreffen waarschijnlijk slechts een klein deel van het geheel. Voor een vollediger beeld moet gekeken worden naar objecten en archieven van of in het Koninklijk Huisarchief, Huis ten Bosch, de Koninklijke Bibliotheek en het Nationaal Archief. Ook collecties in het buitenland en objecten die tijdens de Bataafse Republiek geveild zijn, moeten nader onder de loep worden genomen. Dergelijk onderzoek kan de relatie tussen het voormalige en het huidige bezit van de Oranjes en het koloniale verleden helder maken.

Marie Christine van der Sman (1957) studeerde geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen en museologie aan de Universiteit Leiden. Zij is oud-directeur van het Haags Historisch Museum, Museum Meermanno-Westreenianum en het Museon.

RaymundSchütz (1964) is rechtshistoricus en werkt bij het Haags Gemeentearchief. In 2016 promoveerde hij op het proefschrift Kille mist. Het Nederlandse notariaat en de erfenis van de oorlog. Hij publiceert regelmatig over onderwerpen als archieven, openbaarheid en de Tweede Wereldoorlog. Met Joëlle Glerum schreef hij de bijdrage over de bestuurlijke betrokkenheid van de Hofstad in: Esther Captain, Gert Oostindie, Valika Smeulders (red.), Het koloniale en slavernijverleden van Hofstad Den Haag (2022).

Raymund Schütz