Kjære bror,
eg har lenge tenkt at eg skulle skriva dette brevet til deg, men eg har ikkje fått det til før, mange gonger har eg prøvd, utan å lykkast, kanskje lykkast eg ikkje denne gongen heller, men eg må prøva, kanskje er det aller siste gongen eg får gjort eit forsøk på å få ut dei orda eg har gått og bore på så lenge. Du var storebroren, du var den som gjekk føre og viste veg, eg var den som dilta etter, ein rævadiltar, ville vel bergensarane noko forakteleg ha kalla meg. For meg var det heilt greitt at du var den som gjekk føre og viste veg, og at eg var den som følgde etter, dei to åra mellom oss var, i seg sjølve, grunn god nok, dessutan var det noko spesielt med deg, du var ein Suveren, ikkje berre var du suveren i det du gjorde i livet, men du førte deg òg som ein, ingen 7
var i tvil om kven som hadde det siste ordet når du var med på leiken. Aller minst eg. Veslebroren. Læresveinen, som du brukte å kalla meg, og ja, eg var din læresvein, ikkje berre var det slik at eg var døypt Svein, men eg var også yngsteguten og dermed den som hadde å innordna seg og læra av deg, storebroren, som bar det stolte namnet Arne. Det var ikkje få gonger du poengterte overfor meg at du var den første og største av oss, du var òg den som bar det sterkaste namnet, ja, du var ørna i flokken, mens eg var guten og læresveinen. Men etternamnet bar vi likt, Rossnos, frå gammalnorsk hross, hest, og nos, nase, Arne og Svein Hestenase, som ungane i den nye gata vår prøvde å klistra på oss då vi flytta inn i firemannsbustaden i Eidesdalen, men det var ikkje eit namn som blei sittande lenge fast ved oss, det sørgde du for alt den første dagen i det nye grannelaget vårt, då du utfordra den mest framfuse av eidesdalingane til tvikamp og sende han heim med det seige, mørke blodet rennande frå hans eigen nase. 8
Vi var brørne, Arne og Svein Rossnos, namna etter det høgste og brattaste fjellet i Odda-dalen, og meir enn meg levde du opp til dette bratte og framfuse i etternamnet vårt, sjølv kunne eg godt heitt Jordal, Eide eller Almerket, eit jamnare og flatare topografisk namn ville ha kledd meg godt, Bakke kunne eg òg ha heitt, Svein Bakke hadde vore heilt fint. Eg ville vera på det jamne, aldri stikka meg fram, eg ville vera som alle andre, følgja flokken, gjerne stå midt i, lytta til dei andre sine synspunkt, svara ja når dei framfuse sa sitt, skifta meining når den sterkaste fekk viljen sin og det viste seg at eg hadde valt feil ståstad. Så lite ein slik veremåte passa deg, du ville alltid vera heilt fremst, eller heilt utanfor, det var ingen mellomting med deg, anten stod du på toppen og var den som bestemte, avgjorde og styrte. Eller du gav jamt faen. Eg veit det var mange som beundra deg for dette, denne evna til å visa vilje, til å vinna, til å nå heilt til topps. Til å vera den som avgjorde det. Mor sa alltid at du hadde ein vilje av stål, 9
og det skal gudane veta, det var slett ikkje lett å vera veslebroren din og ha avvikande meiningar. Difor slutta eg òg med det, eg visste at du visste best, og at du kom til å få viljen din til slutt, for meg var det ikkje så viktig å få rett, det viktigaste for meg var å få vera på lag med deg. Mange gonger såg eg deg samla saman ei handfull kvist, når du ville overtyda flokken vår om at vi måtte stå saman. Står vi kvar for oss, knekk vi som denne kvisten, sa du og braut sund den tynne kvisten du heldt i handa, berre saman er vi sterke, sa du og viste korleis det var umuleg å knekka fleire tynne kvistar når dei var bunta saman. Den kan prøva den som vil, prøv du, sa du og gav kvistbundelen vidare til meiningsmotstandaren din, og det blei som du ville, vi stod saman. Under din vilje. Minnet mitt er ein einsam roar på gløymslas store elv, tida og gløymsla renn fortare og fortare, eg ror og ror for å halda kapp. Og eg veit at eg ein gong kjem til å tapa, at også 10
eg ein dag kjem til å mista alt og bli borte, slik du blei borte for meg. Ein dag reiste du deg frå stolen, gjekk opp på rommet ditt, henta arbeidsbagen din og kjørte på jobb. Eg hugsar det godt, det var tjueårsdagen din, du hadde gledd deg lenge til denne dagen. Endeleg vaksen, som du sa. Eg veit du hadde prøvd det du kunne for å få bytt vekk nattskiftet du skulle ha på Røsteanlegget denne kvelden, men du fekk det ikkje til, ingen ville byta vekk ei frihelg mot eit nattskift på ein fredagskveld, og for det andre skiftlaget som hadde storspring same helga som du gjekk småspring, var det uaktuelt å byta. Du kom ikkje fri. Eg veit det plaga deg, tjueårsdagen var ein stor dag for deg, du hadde gledd deg til å feira med ein skikkeleg fest, men småspringhelg og nattskift sette ein effektiv stoppar for det. Og så var det noko far sa til deg før du drog på jobb, de var saman inne i stova, og eg var akkurat inne på kjøkkenet ein tur. 11
Eg fekk ikkje riktig tak i kva det var, men eg trur det var eit forsøk på å slå ein spøk på at du måtte gå nattskift på tjueårsdagen din. Eg veit at du ikkje svarte han, at du beit det i deg, at du blei stille, så ulikt deg, som alltid brukte å ta igjen. Du sprang opp på rommet ditt, henta arbeidsbagen din og fauk ut døra utan å ta farvel, utan seia god natt, slik du brukte å gjera når du skulle på nattskift. Når eg no tenker tilbake på denne kvelden, er det som om eg ser eit drivkvitt ansikt som vender seg bort frå oss i det du fer av garde. Men kanskje tar eg feil, kanskje er alt dette berre etterrasjonaliseringar, leiting etter teikn som ikkje var der då det skjedde, men som eg påfører i ettertid.
12
Eg må få til dette no, det er så mange ting eg skulle ha spurt deg om, det er så mange ting eg lurer på, tida er knapp, stadig knappare blir tida. Minnet mitt er blitt ein sil, eg må stadig fylla i hola for at ikkje alt skal gå tapt, dag for dag glefsar tida i seg betar av minnet mitt. Til det ein dag er heilt tomt. Og eg ikkje lenger er meg. Då kan eg heller ikkje fortella om deg. Og det er det eg vil. Du veit det kanskje ikkje, men i løpet av det omstreifande og rotete livet mitt har eg klart å skaffa meg to søner. Dei er båe vaksne no, fødde med om lag same aldersforskjell som oss to, og det finst fleire likskapar mellom dei og oss, den eldste har eg namna etter deg, slik at han òg ber namnet Arne, den yng13
ste har eg, gudane forby, sjølvsagt ikkje namna etter meg sjølv, det får då vera grenser for forfengelegheit, sjølv om det kunne vera freistande å lata namna våre leva vidare i neste generasjon, har eg valt å namna han Sverre, slik at initialane mine, våre, lever vidare om ikkje anna, AR og SR som den gongen vi var saman. Eg har mange gonger prøvd å fortella dei om deg, men eg får det ikkje til, det er som om det eg prøver å fortella, blir til eventyr, til dikt og fanteri, eller det blir altfor alvorleg, det når ikkje fram til dei, dei forstår ikkje, og likevel, eg har forbanna meg på at dei skal læra å kjenna sanninga om deg, om oss, før eg går ned. Eg har kome fram til at eg vil gi dei deg gjennom dette brevet eg skriv til deg, om deg, om oss. Om det livet vi levde saman før vi blei skilde. Før det er for seint må eg gjera det, før tida blir borte, før minnet har runne i hav og eg ikkje lenger maktar å ro.
14
Den natta du blei borte, gjekk alt sund for oss, fram til dess hadde vi hatt ein heim saman, då du gjekk, fall huset vårt saman, det var som om alt rakna, mellom oss, rundt oss, i oss. Eg hadde kjent meg så heime i det livet vi levde saman. Utan deg fall alt frå kvarandre. Eg hadde berre månader igjen på yrkesskulen då du fór, det blei med det, før eitt år var gått, var mor flytt ut, eitt år seinare drog eg også, og far sat igjen åleine. Eg trur han klandra seg for dei orda han gav deg med på jobb den siste kvelden vi såg kvarandre, eg veit jo ikkje akkurat kva han sa, og han har sjølv aldri nemnt det med eit ord, men noko var det jo, det såg eg jo på deg då du drog. Aldri trur eg det hadde skjedd, det som skjedde, 15
om ikkje du hadde reist på jobb i sinne den gongen, og det trudde nok ikkje far heller. Mor reiste, du var borte, og til sist reiste eg òg, kva anna kunne eg gjera? Sidan har eg reist og reist, eg vil alltid ut, eg vil alltid bort, eg er alltid på leit, mange gonger har eg tenkt: Her er det, her er det eg høyrer til, men så går det over, det kan vera ein ny jobb, ein ny by, det kan vera ei ny forelsking, ei ny kvinne, eit nytt ekteskap. Og kvar gong går det over, eg tenker at eg endeleg har funne heim, at eg har roa meg, at det er her eg høyrer til, at eg har lykkast med å gjera heilt det som ein gong gjekk sund. Og så vaknar eg ein morgon og kjenner meg framand, delt, som ein vandrande Kain, åleine på jordas steinete overflate. Eg har alltid tenkt at min plass i verda, min heim, finst ein stad der ute, at viss eg berre leitar lenge nok, viss eg berre reiser langt nok bort, viss eg berre er iherdig nok i leitinga mi, så kjem eg ein gong til å roa meg, så kjem eg til å finna heim. Slik har mitt liv forma seg, som ei livslang reise bort i håpet om å finna heim, først no, slått til bak16
ken av alder og sjukdom, ser eg at den heimen eg heile tida har leita etter, er den heimen som braut saman då du blei borte. Difor må eg skriva deg inn att i livet mitt, prøva å gjera livet mitt heilt gjennom å henta deg fram frå gløymsla. Kanskje er det blitt umuleg for meg å finna heim, kanskje er det blitt for seint, men eg gjer eit siste forsøk med dette brevet.
17
Eg forstår ikkje dette, det er ikkje muleg for meg, eg klarer ikkje å ta det inn, det får ikkje plass i medvettet mitt, det eg ikkje forstår, er korleis du som alltid gjorde alt rett, på éi natt kunne gjera alt feil. Du hadde vore der heile livet mitt, du var storebroren, den beste av oss, du gjorde aldri feil, heile livet mitt hadde du vore der og passa på meg, vist meg kva veg eg skulle ta, lært meg forskjellen på rett og galt, støtta meg når det rette valet kjendest for vanskeleg å ta for meg åleine, sjølv var du aldri i tvil, du visste instinktivt kva som var rett, du gjorde rett, og du fekk rett. Og likevel gjekk alt galt. Du hadde alt, og du mista alt, korleis kunne det i det heile skje? Knapt eitt år tidlegare var du blitt kåra til skulens beste elev, du var den gymnasiasten dei meinte 18
hadde det beste grunnlaget for å driva det til noko i livet, du var eit stort politisk talent, du kjende alle, alle kjende deg, alle sa at du hadde framtida føre deg, at du kunne nå så langt som helst, så langt du berre ville, det var ingen grenser for deg, meinte dei, berre du sjølv kunne setta dine eigne grenser. Og den grensa valde du tjueårsdagen din til å setta. Eg fattar det ikkje, vrir hjernen min for å forstå det som skjedde denne natta, og eg maktar det ikkje, eg vik tilbake, vik unna, feigar ut. Og eg veit eg ikkje må vika, eg veit eg ikkje må tre til sides denne gongen også, eg veit eg må vera modig, eg blir ikkje gitt fleire sjansar til å forstå, og det er det eg vil, forstå, kvifor det skjedde med deg, kvifor du ikkje sa noko, ja, det er desse spørsmåla om «kvifor?» eg har tumla med i alle desse åra, og som eg enno ikkje har funne noko skikkeleg svar på, dette store spørsmålet «kvifor?» som alle ser ut til å stilla seg i slike situasjonar, og som dei prøver, det dei kan, å finna eit godt nok svar på, eg har, på alle desse åra, ikkje klart å finna eit svar som eg kan slå meg til ro med, difor ror eg endå ein gong den fossande minneelva i håp om å få tak på det 19
som eg den gongen ikkje fekk til å sjå, det eg ikkje kunne eller ville sjå. Eg har tenkt på det i det siste, at det må ha vore noko med det far sa til deg før du reiste på jobb denne bursdagskvelden, det var dei siste orda nokon i vår familie veksla med deg, difor tenker eg at dei må ha vore avgjerande på eit eller anna vis. Gong etter gong prøver eg å henta fram dei orda som fall inne på stova mellom deg og far, og som eg vagt høyrde gjennom kjøkkendøra, og eg meiner at han sa noko slikt som: «Klarte du ikkje å ordna deg fri på bursdagen din?» eller «Blir fint å gå nattskift på tjueårsdagen». Eg trur det var det han sa, for meg verkar det som om han prøvde å fleipa litt med deg, eldstesonen som brukte å få til alt, berre ikkje dette enkle, å byta skift på tjueårsdagen sin, men det må ha vore meir, desse orda kan, i seg sjølve, umuleg ha kutta djupt nok til å setta i gang eit slikt ras av hendingar som denne natta skulle koma til å innehalda. Eg veit jo at du så gjerne ville vera stor, du hadde arbeidd hardt, lagt stein på stein, og du var på veg 20
bort, berre ein siste runde med skiftarbeid stod att, før verda stod open med studium og politisk arbeid som skulle løfta deg høgt over livet som rundskiftarbeidar i skorsteinsindustrien. Og så gjekk alt over styr, alt du hadde bygd, alt du hadde skrapa saman, gjekk med i eitt einaste nattleg ras, og eg forstår det ikkje, kvifor stoppa du ikkje opp og steig til sides då du såg at det gjekk utforbakke, kvifor berre fortsette du? Du som var den klokaste av oss, du som var den flinkaste og mest veltenkte av oss, du som brukte å seia om deg sjølv at du var den utvalde, at du var kongen. Og så fall alt saman.
21