Merge lr oktober 2016

Redactioneel

Huisbouw, geen pr graag!

Nieuwe woonmodellen

Het voormalige hoofdkantoor van Philips Lighting in het centrum van Eindhoven (uit 1980) vormde lange tijd een afgesloten enclave in de stad. Diederendirrix heeft deze locatie herontwikkeld door aan de noordzijde te verdichten met woontorens en aan de zuidkant drieënhalve hectare vrij te laten, waar het stadspark komt en het riviertje de Gender opnieuw kan stromen. De structuur van het gebouw en de trappenhuizen zijn behouden, de gevels zijn geopend met grote schuiframen die de woningen laten baden in het licht.

Foto Arthur Bagen

Nederland heeft tot 2040 een miljoen woningen nodig, de pr-machine draait inmiddels op volle toeren. Vriend en vijand zijn het erover eens dat deze woningen niet moeten worden gebouwd in nieuwe grootschalige Vinex-wijken, vergelijkbaar met de gebieden waarmee dit jaar exact 25 jaar geleden een begin werd gemaakt. Een groot deel van de huidige opgave bestaat immers uit de verduurzaming van de bestaande voorraad. Met de herbestemming van onbenutte terreinen en leegstaande gebouwen komen we een heel eind, al zal het niet voldoende zijn.

Ook de overgang van fossiele naar hernieuwbare energie, dus van op gas draaiende naar ‘all electric’ wijken, vraagt om andere woonmodellen.

Maar de belangrijkste reden is dat de generatie in de leeftijd van 25 tot 35 jaar niet meer is geïnteresseerd in het kopen van woningen en auto’s. Voor een deel heeft dat te maken met de financiële crisis van 2008, maar dat is niet het hele verhaal. De ‘millennials’ delen andere waarden dan de ‘babyboomers’. Zo huren ze woningen en investeren ze vooral in ervaringen, op het vlak van verre reizen, extreme sporten en risicovol ondernemen.

Ze streven niet naar voorspoed en stabiliteit, maar zijn op zoek naar flexibele werktijden en onafhankelijkheid van geld en plek.

Het traditionele rijtjeshuis heeft zijn langste tijd gehad, aangezien het niet geschikt is de huidige behoeften en leefstijlen te accommoderen. Aan architecten de opgave deze huizen opnieuw te ontwerpen maar ook modellen voor te stellen hoe deze kunnen worden gefinancierd. De Britse architect Hesselbrand liet in Venetië bijvoorbeeld een huis zien dat niet is ingedeeld in kamers (keuken, woonkamer, slaapkamer, enz.) maar gebieden (licht/donker, nat/droog, enz.) en dat de flexibiliteit bezit alle typen en leeftijden over langere tijd te huisvesten. Het woningvraagstuk heeft geen betrekking op pr-spektakel rond aantallen woningen maar op het huis zelf.

Harm Tilman

de Architect, oktober 2016 | 3

DucoSun Ellips Architecturale zonwering

GRATIS

SEMINAR

‘Frisse Scholen’ Pegasus, Atheneum, Oostende (BE)

Woensdag 9 november

De ellipsvormige lamellen van de DucoSun Ellips zorgen voor een maximum aan diffuus daglicht. De lamellen zijn vast of elektronisch verstelbaar. Dankzij het groot aantal hellingshoeken kan het systeem een ruimte optimaal beschaduwen, ongeacht de glasoppervlakte of de stand van de zon.

GRATIS SEMINAR ‘Frisse scholen’ Woensdag 9 november in het I/O-gebouw HAN (Nijmegen) Meer info & inschrijvingen: www.duco.eu/seminars

Heb jij al kennis gemaakt met ons nieuwe digimagazine?

NIEUW: Gratis voor abonnees

de Meelfabriek, fotograaf, Pieter Helms

de Architect Business digimagazine Hoe haal je business uit markt? Hoe pak je acquisitie nu goed aan?

Welke software en tools heb je nodig? Waarom heb je die keuze gemaakt in het ontwerp en hoe verkoop je dat nu?

Je vindt de antwoorden in de Architect Business, het digitale magazine voor de ondernemende architect. In dit magazine: • helpen we je bij het ondernemerschap • willen we je boeien met pakkende verhalen • gaan we je inspireren met initiatieven om de markt te bewerken • krijg je inzicht in de ontwikkelingen en trends op het gebied van BIM, automatisering en productinnovatie

Beoordeel nu zelf! Gratis voor abonnees van de Architect: deArchitect.nl/businessmagazines

www.deArchitect.nl/businessmagazines

DE AMBITIE OM VOORTDUREND VOOROP TE LOPEN. Staat garant voor een stroom aan innovatieve oplossingen.

Innovatie zit in onze genen en is al 115 jaar een continu proces. Wij blijven onszelf voortdurend nieuwe vragen stellen om zo steeds weer vernieuwende producten in de markt te introduceren. Deze innovaties bieden onze klanten voordeel in hun dagelijkse werk op het gebied van veiligheid en tijdsbesparing. De uitvinding van de koperperstechniek of de ontwikkeling van het SC-Contur zijn maar twee van de vele voorbeelden die hiervan het overtuigende bewijs leveren. Viega. HÜchster Qualität verbunden.

viega.nl/Over-ons

Ik sI jullIe helemaal zItten.

BeIde.

Reflex sI

Voor SI zijn er twee schakelaarprogramma’s: Reflex SI en Busch-balance® SI, klassiek rond of evenwichtig rechtlijnig. uw klanten kunnen kiezen en krijgen SI – beide met hetzelfde veelzijdige assortiment. alles wat u over SI moet weten: busch-balancesI.nl

www.busch-jaeger.nl

Busch-balance® sI

Soprema gaat verder.

Alle know-how en producten voor de complete bouwschil.

Bitumineuze en kunststof membranen, isolatie (vloer, gevel en dak), PMMA kunststofharsen, zonne-energie oplossingen, lichtkoepels, speciale daken, rookextractie‌ Soprema ontwikkelt, produceert en levert alle producten voor de complete bouwschil. Inclusief persoonlijk advies, ontwerp of begeleiding van projectadviseurs. Want Soprema gaat verder. In service, kwaliteit en dienstverlening.

Bel +31(0)515 533000 of mail info@soprema.nl.

soprema.nl BITUMEN

KUNSTSTOF

VLOEIBAAR

ISOLATIE

DAGLICHTSYSTEMEN

ROOKEXTRACTIE

STATION BUSSUM ZUID afgeschuinde keerwanden van 500 cm hoog toegepast als grondkering

WWW.KEERWAND.NL

www.louispoulsen.com/nl

Onze stille kracht Bouwen. Daar ligt onze passie. Van niets iets maken. Samen werken aan projecten waar men dagelijks mee in aanraking komt.

Soms bewust, maar meestal onbewust.

Dát is onze stille kracht.

Three Pendants

Glad afgewerkte keerwanden van de hoogste kwaliteit. U krijgt ze direct uit voorraad geleverd met 15 jaar fabrieksgarantie. Neem

LP GRAND · SKYLINE · PATERA

contact op voor een vrijblijvend 3D-ontwerp.

Uw bouwproject krijgt de aandacht die het

CHRISTIAN FLINDT ∙ JULIE RICHOZ ∙ ØIVIND SLAATTO

verdient, van plan tot en met plaatsing.

Dát is complete ontzorging.

Order free info package via info@louispoulsen.nl

Wesselseweg 132 3774 RL Kootwijkerbroek

T 0342-441050

E info@keerwand.nl

LP_Three Pendant_De Architect_200x270mm.indd 1

15.08.16 09:54

HERONTDEK ESSENTIALS: T E R U G

N A A R

D E

B A S I S

DARLING NEW C-BONDED. NIEUWE TECHNOLOGIE. NIEUW PURISME.

Jeans bestaat uit zes kleuren blauw, van licht naar donker een vertolking van verschillende soorten jeans. De kleuren zijn perfect te combineren en bieden zo de mogelijkheid verschillende, duidelijke zones aan te brengen in het interieur.

Wil jij werken aan toonaangevende projecten bij een energiek en innovatief architectenbureau?

Mei architects and planners is op zoek naar een

technisch ontwerper met BIM-ervaring Ben je ambitieus en heb je een passie voor techniek en architectuur? Houd je van detailleren en heb je ervaring met Revit? Dan is Mei op zoek naar jou!

Mei architects and planners is een internationaal opererend architectenbureau dat is gevestigd in de Schiecentrale in Rotterdam. Het werk van Mei is veelvuldig gepubliceerd en bekroond. Mei is o.a. bekend van transformatieprojecten zoals pakhuis Jobsveem en De Fabriek Delfshaven, het nieuwe McDonald’s paviljoen in Rotterdam en woontoren De Verkenner in Utrecht Lees ook het artikel over De Verkenner op p. 40-45 !

Een innoverende combinatie tussen het keramiek en het meubel. Darling New c-bonded creĂŤert geheel nieuwe, puristische wastafelinrichtingen. Dankzij een door Duravit ontwikkelde revolutionaire technologie worden wastafel en onderbouw op nooit eerder vertoonde manier verbonden.

Het op de millimeter nauwkeurig verwerkte meubel begint precies daar waar het keramiek eindigt. De materialen gaan naadloos in elkaar over en vormen een optische eenheid. Meer info op www.duravit.nl

Bekijk de volledige vacatureomschrijving op onze website:

THE ULTIMATE FLOORING EXPERIENCE A Tarkett Company

www.mei-arch.eu

NATURAL MATERIALS.

Life Science Incubator, Utrecht

Als u kiest voor de massief houten plafond-, wand- of gevelsystemen van Derako, dan kiest u voor duurzaamheid en minimale milieubelasting. Hout is niet alleen volledig biologisch afbreekbaar en goed recyclebaar, maar ook als bouwmateriaal, vrijwel 100% CO2 neutraal. Derako construeert en werkt volgens het Cradle to Cradle principe waarin niet alleen naar onze huidige behoeftes wordt gekeken maar ook naar de mogelijkheden voor toekomstige generaties. In diverse systeemuitvoeringen kan FSC of PEFC gecertificeerd hout worden toegepast. Ook zijn er uitvoeringen die een substantiĂŤle bijdrage kunnen leveren aan de te verkrijgen credits binnen BREEAM en LEED. Voor meer inspiratie bezoek onze website. De adviseurs van Derako denken graag met u mee.

www.derako.com

Solid Wood Systems

ALUMINIUM DAGKANTEN: FUNCTIONEEL EN ESTHETISCH Aluminium was aanvankelijk vooral een functioneel bouwmateriaal; de laatste jaren worden de aluminium bouwproducten van Roval Aluminium steeds vaker toegepast om esthetische redenen. Fraai voorbeeld daarvan vormen de kleurrijke dagkantoplossingen van Integraal

Kind Centrum De Samenstroom in het Brabantse Gemert, een ontwerp van Rinus Roovers Architectuur, die goed aansluiten op de belevingswereld van het kind. Om volop van dit kleurrijke en gevarieerde gevelbeeld te genieten zijn zelfs de omliggende bomen gesnoeid voor een vrij zicht.

Kijk voor meer inspirerende projecten op www.roval.eu 105576_Roval_2.indd 1

Met wie doet je partner het?

Vind je beste match op Bouwberichten.nl

7/28/2016 11:42:32 AM

Inhoud

Thema Woningbouw In de huidige woningbouwopgave is de nodige differentiatie aan het komen. Naast de opmars van de eenpersoonshuishoudens, steken jongeren steeds minder geld in koopwoningen.

Dit dwingt architecten anders te gaan werken, zowel in het bouwproces als met het oog op duurzaamheid en financiering.

Essays De nieuwe opgave Particulieren als opdrachtgever Vernieuwing uit onverwachte hoek - P 020 Architect als producent Woningbouwopgave na de crisis - P 024 Als blind en verdoofd Wonen: de voorgekookte oplossingen voorbij? - P 028

Cover Laurens en Lena van der Wal van Walden Studio Foto Maarten Kools

3 Redactioneel P 003

Spotlight De jongste projecten

Colofon P 007

De Verkenner in Utrecht Mei architects and planners - P 040 Wintertuinwoningen in Antwerpen (b) Atelier Kempe Thill - P 046 Studentenhuisvesting tu Eindhoven Office Winhov - P 050

Scope P 011 Essays P 020

Spotlight P 040 Issues P 057 Helden P 064 Producten P 068 Projectbezoek P 077 Service P 082

Ontmoeting Naoorlogse wijken

Naoorlogse ontwerpmodellen revisited Herwaardering van ruimtelijke kenmerken - P 034

Inhoud

Ontmoeting P 034

2

5

4

Issues Wat komt kijken bij woningbouw Goed Wonen na de crisis - P 057 Prêt-à-Loger. Energie - P 059 Cocreatie – meer dan luisteren naar bewoners - P 061 Forces for Architecture - P 063

Helden Walden Studio “Met het ‘tiny house’ willen we mensen aan het denken zetten over wonen” Interview met Laurens en Lena van der Wal van Walden Studio - P 064

1 de Architect, oktober 2016 | 5

Colofon

Oktober 2016

Aan dit nummer werken mee Redactieadres Postbus 16262 2500 BG Den Haag Prinses Beatrixlaan 116 2595 AL Den Haag tel (070) 30 46775 architect@bimmedia.nl www.deArchitect.nl

Harm Tilman

Redactie

Gijs Raggers

De Architect is een uitgave van Vakmedianet. Media voor professionals Postbus 16262 2500 BG Den Haag www.bimmedia.nl

Astrid de Wilde

is architect en partner bij egm architecten, verantwoordelijk voor Research & Development. Hij studeerde in 1997 af aan de tu Delft met een eervolle vermelding voor zijn afstudeerproject ‘De Flat’. Gijs won Europan 5 en de internationale prijsvraag ‘Building voor Bouwkunde’ van de tu Delft.

Basisvormgeving Motif: Concept & Design Sake van den Brule Elke Kunneman

Hoofdredactie

Marianne Lahr Eindredactie

Marieke Giele

Redactie

Willem Wopereis Redactie

Hans de Jong

Grafische vormgeving

Kathelijne Koster Uitgever

Maarten Kools 1970 Tilburg

is opgeleid aan de Koninklijke Academie Beeldende Kunsten te Den Haag en zelfstandig fotograaf sinds 2008. Opdrachtgevers zijn onder meer linda, Vrij Nederland, C1000, Ministerie van Volksgezondheid, General Motors, bdo, Univé. Maakt daarnaast ook persoonlijk werk/series.

1973 Appeltern

Andrea Prins

1961 Ingelheim (d) studeerde architectuur in Berlijn en bedrijfskunde aan het ncoi. Ze werkt als onderzoeker, auteur en architect onder andere voor Het Nieuwe Instituut, bonas en Archined. Thema’s zijn de stad, de openbare ruimte, de toekomst van het vakgebied, duurzaamheid en wonen.

Dominique Pieters 1975 Kortrijk (b)

werkt als architectuurjournaliste voor (inter)nationale tijdschriften en uitgeverijen en doceert aan de tu Delft en de ku Leuven (Brussel en Gent).

Vanuit haar jarenlange ervaring als begeleidster voor architectuurreizen, start zij vanaf januari haar eigen architectuurreisorganisatie Planopli.

Bert Karel Deuten

1970, Katwijk aan Zee is medeoprichter van Sputnik Architecten. Typologisch onderzoek vormt een wezenlijk onderdeel van de dagelijkse praktijk van het bureau en is het uitgangspunt voor elke ontwerpopgave. Sputnik Architecten werkt aan woningbouwprojecten in de sociale en vrije sector.

Hanneke Stenfert 1989 Nijbroek

onderzoekt de samenwerking tussen architecten en bewoners in cocreatie, ter afronding van de masterprogramma’s Wetenschapscommunicatie en Architectuur (tu Delft). Daarnaast is ze medeoprichter van Open Kaart, een ontwerpbureau gericht op cocreatie van de leefomgeving.

Jan Portheine 1992 Utrecht

is na zijn studie Bouwkunde aan de tu Delft (2010) begonnen met zijn eigen bedrijf KarTent. Zij maken kartonnen tenten voor festivals en evenementen. Bij Prêt-à-Loger hield hij zich bezig met de buitenarchitectuur, logistiek en sponsoring.

de Architect, oktober 2016 | 7

Scope Nieuws

Smart buildings Revolutie van architecten

De Midden-Inn te Heerjansdam door egm architecten is een smart building met een comfortniveau dat voorbij de wettelijke eisen en binnen het budget voor sociale woningbouw ligt. Foto egm architecten

De komst van smartphones heeft een onmiskenbare impact op onze maatschappij. Onze waarden en normen, ons perspectief op wat mogelijk is en onze dagelijkse gang van zaken worden hierdoor sterk beïnvloed. De smartphone heeft ons leven veranderd. Smart buildings hebben eenzelfde impact op ons vak en werk als architecten.

Onze telefoon is van een stuk hardware gegaan naar een portaal tot services die hun weerga niet kennen.

Mijn stelling is dat onze gebouwen zich ontwikkelen van slim ontworpen ‘stenen’ exemplaren naar smart buildings die niet alleen zorgen voor een omwenteling in de manier waarop we gebouwen gebruiken, maar ook in de manier waarop ze tot stand komen.

Toen Apple in 2007 de iPhone presenteerde, was het concept van de smartphone al tien jaar oud. Dat je met een telefoon kon mailen, internetten en bellen was niets nieuws. De revolutie van de iPhone was dat (heel) jong en (heel) oud er direct mee overweg kon. Techniek verdween naar de achterkant en daarmee ook de angst voor deze techniek. Sterker nog, ze werd een middel om de barrière tussen mens en machine te slechten. Het succes van de smartphone vertaalt zich in een compleet veranderd straatbeeld en ook in de trein, op het terras en aan de ontbijttafel van menig huishouden is de smartphone een vast onderdeel geworden van nieuwe gewoonten.

Smart buildings Wie zoekt naar de betekenis van smart buildings

komt de volgende omschrijving tegen: “Een gebouw dat communiceert met zijn gebruikers waardoor zowel de gebruiker als het gebouw optimaal functioneren.” We laten de sensoren en het Internet of Things en alle andere techniek even voor wat het is.

Wat als smart buildings over tien jaar meer verandering brengen dan smartphones de afgelopen tien jaar? We kunnen dit scenario doorlopen door de consequenties van de samensmelting van hardware, software en service te traceren voor gebouwen.

Het gebouw, de hardware, is geen doel maar een middel. De manier van gebruiken van het gebouw, de software, is slechts een organisatieprincipe. De bijdrage van het gebruik van het gebouw is onderdeel van de uiteindelijke behoefte, de service. We kennen nog slechts waarde toe aan het geheel van

de Architect, oktober 2016 | 11

Scope Nieuws

Door de combinatie van smart technieken is het gebouw duurzamer dan verwacht. En duurzaamheid is meer dan alleen energie. Het gaat ook om thema’s als milieu, gezondheid, gebruikskwaliteit en toekomstwaarde. Foto Matthijs Borghgraef

gebouwen en hun gebruik als onderdeel van een service die aansluit op persoonlijke behoeften.

Zonder dat we weten hoe deze complexiteit precies vormt krijgt, kun je aanvoelen dat een kantoorgebouw in de wei geen antwoord is. Ook een rijtje woningen, nauwkeurig afgestemd op het productieproces van een aannemer, biedt geen antwoord op deze vraag. Daarmee komt een einde aan het proces van specialisatie van het maken van gebouwen zoals dat de afgelopen honderd jaar heeft plaatsgevonden.

Van hardware naar services De vragen die architectenbureaus nu worden gesteld, kunnen niet meer eenduidig met een gebouw worden beantwoord. Het gebouw als ant-

woord is te simplistisch in relatie tot de complexiteit van de vraagstelling. We hebben nog steeds gebouwen nodig, net zoals we nog altijd telefoons gebruiken, maar we groeien van hardware naar services.

Wat betekent dit? Architectuur zal anders met gebouwen bezig moeten zijn. Het gaat niet meer om de stenen omhulsels maar om de service die we aan de gebruikers ervan kunnen verlenen.

Beleving van architectuur wordt maatwerk: personal architecture.

Innovaties lopen altijd voor op de normen die worden gesteld aan zaken. Je kunt dus niet eens bezig zijn met innovatie, wanneer je alleen de norm wilt halen. Je zult de norm moeten ontstijgen.

Dat vraagt om architecten die anders kunnen en willen nadenken over hun vak. Bij egm hebben we

daarom een research- en developmentafdeling met jonge architecten opgericht, die verder gaat dan de traditionele manier van denken. Ze bestaat uit architecten met diverse achtergronden, die niet alleen bouwkunde maar ook filosofie hebben gestudeerd.

Nieuw tijdperk We staan als architecten aan het begin van een nieuw tijdperk. Een tijdperk waarin smart buildings de norm worden, met veel techniek aan de achterkant en focus op een excellente beleving. Deze ontwikkeling biedt een uitgelezen kans om door innovatie en techniek architectuur weer menselijker te maken.

Gijs Raggers

de Architect, oktober 2016 | 13

Scope Nieuws

Boek De pijngrens van de architectuur

Er zijn mensen die volhouden dat de Nederlandse architectuur uiteenvalt in een periode voor de oplevering van Kollhoffs Piraeusgebouw in 1994 en een periode daarna. Die aanname ligt ten grondslag aan Jan Peter Wingenders boek Brick, an Exacting Material. Onderwerp van dit boek zijn de bouwkundige en architectonische merites van de woongebouwen die na Piraeus tot stand zijn gekomen. Impliciet vraagt hij hoe Nederlanders de handschoen hebben opgepakt die Kollhoff hen in 1994 toewierp.

De recente monografie over het werk van Hans Kollhoff en zijn vrouw Helga Timmermann beslaat deze periode en is zwaarder en dikker dan een telefoonboek. Desondanks presenteert het boek slechts een fractie uit zijn portfolio en bevat het geen woord of beeld te veel. De omvang van het boek biedt lezers de unieke mogelijkheid om zich te concentreren op tekeningen, foto’s en teksten.

Het beeldmateriaal is ruim bemeten en symmetrisch op de bladspiegels geplaatst. Soms staan architectonisch idee en gerealiseerd object, tekening en foto direct naast elkaar.

Op het omslag staat een detailfoto van een bouwblok in Keulen. De natuurstenen gevels van een historisch hoekgebouw zijn opgenomen in de door Kollhoff ontworpen nieuwbouw. De gevelbelijning van de nieuwbouw is afgestemd op die van het monument, waardoor vrijheid ontstond voor materiaalvoering, verhoudingen en de volumetrie van het nieuwe ensemble. De precisie van het beeld drukt de lezer op de feiten.

Dit boek gaat over soliditeit, het bouwkundige detail, de waardering van de bestaande stadsarchitectuur en de eigentijdse, precieze samenvoeging van oud en nieuw.

De inleidende tekst is geschreven door Jan Büchsenschuß. Hij vat de

thematiek van de ontwerper adequaat samen. Indien het Kollhoff gaat om het klassieke in de architectuur, dan betreft dat vooral de met dit woord verbonden connotaties , zoals perfect, beproefd en tijdloos.

“Het klassieke, zo definieert Kollhoff, is het wezen van het architectonische, dat een oneindige formele verscheidenheid in zich draagt en dat zich door ontdekking en verfijning op volmaaktheid richt.”

Büchsenschuß haalt criticus Fritz Neumeyer aan om het verlies aan symbolische kracht van het huidige ontwerp te memoreren. De gecertificeerde gevels die door onderaannemers worden geassembleerd, zijn nietszeggend en dwingen ontwerpers tot sculpturale exercities. Kind van de rekening, in deze opvatting, is de coherentie van de straatwand en uiteindelijk de verblijfskwaliteit van de stad. Ook Neumeyer wijst de ambitie om de uiteengedreven werelden van theorie en praktijk samen te brengen als rode draad in Kollhoffs werk aan.

Het grootste deel van het boek bestaat uit projectpresentaties. De toelichtingen zijn van de hand van Hans Kollhoff. Hij doet geen enkele poging om projecten objectief te duiden. De teksten zijn verschillend van toon en opzet. Jargon ontbreekt.

Onderkoeld beschrijft hij de context waarin zijn ontwerpen functioneren, zoals bij het woonensemble aan de Rotterdamse Laan op Zuid: “Onze eerste zorg was om binnen de tot aan de pijngrens geoptimaliseerde Nederlandse woningbouw een architectonische kwaliteit te bedingen die verder gaat dan de korte halfwaardetijd die de verkoopbeelden suggereren.”

Zoals elke grens, scheidt ook deze pijngrens verschillende domeinen.

Er is het domein van de architectuur en dat van de context die de architectuur bepaalt. Het ontwerp valt in het een noch in het ander: het ontwerp is die grens. Met al zijn aandacht voor

contextuele omstandigheden maakt de monografie duidelijk dat Kollhoff geen verzoenende of bemiddelende rol ziet voor het ontwerp. Het ontwerp zet de verhouding tussen beide werelden op scherp. Het klassieke is immers een streven naar volmaaktheid.

Die houding resulteert in zeer verschillende ontwerpen. In Hamburg toverde Kollhoff een stalen kantoorgebouw uit de jaren vijftig om tot een met beton verstevigd skelet met zware gevels, die met decoraties van baksteen en terracotta verwijzen naar de lokale architectuur. Op een bedrijventerrein bij Stuttgart ontwierp hij een showroom voor Mercedes-Benz met omhoog spiralende vloervelden en glazen gevels.

Een juwelier in München kreeg een nauwkeurig ontworpen interieur met quasiantiek timmerwerk. De ontwerpen zijn wendbaar in hun maatschappelijke en fysieke context. De auteur beweegt zich vol vertrouwen in de architectonische canon – meestal laconiek, soms met humor, af en toe experimenterend met de regels van het vak. Wie zou beweren dat Kollhoff dit met speels gemak doet, ziet over het hoofd dat zijn ontwerpen niet vrijblijvend zijn. Het zijn stevige, ongemakkelijke en zelfs

pijnlijke stellingen over de volmaaktheid die de moderne tijd past. Waar komt dit idealisme vandaan?

Een antwoord is te vinden in het artikel ‘Citadini’ dat Kollhoff in Domus publiceerde. “Tot nu toe heb ik de ontwikkeling van de Europese stad vrijwel uitsluitend toegeschreven aan de kracht van het burgerdom. Maar er lijkt iets aan toegevoegd te moeten worden, iets onvermijdelijks: het aristocratische als houding. (…) Aristocratisch is diegene die de minderwaardigheid van de massaconsumptie verafschuwt en die weigert om ‘consument’ te zijn. De aristocratische houding van mijn grootvader die slechts een eenvoudige boer was, heb ik altijd mateloos bewonderd” (Domus 975, december 2013).

Stelt Kollhoff zich zo buiten de libertijnse Nederlandse orde? Het grote aandeel aan Nederlandse projecten in zijn oeuvre suggereert het tegendeel. Hans Kollhoff blijft de lichtzinnigheid van de Nederlandse bouwcultuur uitdagen.

Hans van der Heijden

Hans Kollhoff, Kollhoff und Timmermann Architekten, Bauten und Projekte 2000-2015, Berlijn 2016

LowRes

Kantoor Lilienstraße in Hamburg door Hans Kollhoff

de Architect, oktober 2016 | 15

Scope Architectuur & maatschappij

Detail 19 Klink Meesterproef voor ontwerpers

Bij het betreden van ons nieuwe huis wisten we één ding zeker: de deur-

met een dergelijk elegant object als de deurklink. De klink verdient aandacht.

klinken vervangen we zodra het kan. Iedere deur had een andere klink

Een klink is als een stoel, de meesterproef voor elke meubelontwerper. Het

dan wel knop. Van antiek geel metalig met krullen, tot zwart gothic-achtig

materiaal moet lekker aanvoelen, niet te koud, te glad, te ruw. De vorm is ook

met een flinke sluitplaat en houten lundia knop in lilapaars geschilderd.

van belang: niet te dik, te rond, te hoekig, te kort, te lang, te dun. En de klink

Dat klinkt (let op de woordspeling) wellicht leuk gevarieerd, maar dat was

moet reukloos zijn. Niks erger dan een klink die een luchtje achterlaat op je

het niet. Elke klink an sich was wanstaltig en samen vormden ze geen

hand. En dat je er dan de hele tijd aan moet ruiken. Hm, nee.

bijzonder uniek of spannend, exotisch ensemble. Het was het toppunt van

De mooiste klinken – en knoppen – zijn, natuurlijk – heb je haar weer – te

slechte smaak. En na tien jaar zijn ze dat nog steeds. Het is er namelijk

vinden in Huis Sonneveld te Rotterdam. Daar kun je de hele dag vullen met het

niet van gekomen.

openen en sluiten van deuren en kasten. Bijna vergeten, goede sluitingen! Goede

En nu zien we ze niet meer, die klinken. Dagelijks beroeren we ze ongeïnte-

sluitingen, en het bijbehorende geluid, zijn onmisbaar. Een deurklink dient krachtig

resseerd meerdere malen met hand, elleboog of tanden (een extreem geval van

(maar niet te krachtig) terug te veren tijdens het sluiten en tegelijkertijd met een

vieze volle handen), maar ernaar omzien doen we niet. Daar zijn ze veel te lelijk

soepele, beetje doffe klik in het slot te vallen. Als een fijne kus op de wang. Klinken

voor. Je kunt het wegkijken noemen. We ontkennen de klinken. Tot we na enkele

die blijven hangen, zijn ergerlijk te noemen. Of die juist te krachtig terugveren en

weken terugkomen van vakantie. En dan vallen niet alleen die afzichtelijke

van de elleboog afglijden als je net een schaal rijst in je handen hebt.

klinken op. Maar ook de vlekken op het houtwerk, de plinten die er nooit

Ondertussen zijn we alweer ruimschoots terug van vakantie. De eerste dag

kwamen in de wc, met het bijbehorende, afbrokkelende stucwerk, en het vette

heb ik woest hakkend doorgebracht in de tuin waar het klimop alles had

plafond in de keuken. Wat ook opviel, na twee weken Engeland, was de extra wc

verdrongen. Dat was me voor de vakantie niet opgevallen. Intussen zijn we aan

die er nog steeds niet is in de badkamer. Dat kwam vooral door de penetrante

de deurklinken alweer gewend en kunnen we er een jaartje tegenaan door er

ammoniageur die uit de volle plaspot kwam. Vergeten.

niet naar te kijken.

Alles went. Maar eigenlijk kan het natuurlijk niet, zo achteloos omspringen

Cartoon Pieter Bedaux

16 | de Architect, oktober 2016

Marjolein van Eig

Thema

Woningbouw Foto Jeroen Musch Woontoren De Verkenner door Mei architects and planners In de huidige woningbouwopgave is de nodige differentiatie aan het komen. Naast de opmars van de eenpersoonshuishoudens, steken jongeren steeds minder geld in koopwoningen. Dit dwingt architecten anders te gaan werken, zowel in het bouwproces als met het oog op duurzaamheid en financiering.

De jonge Walden Studio herziet in een idealistisch gedachteexperiment de traditionele kijk op wonen met behulp van een ‘tiny house’ op wielen.

Bij de aanpak van naoorlogse wijken pleit een groeiende groep architecten en stedebouwkundigen onder leiding van kaw voor een herwaardering van de wijkopzet en de architectonische ontwerpoplossingen.

In de Utrechtse wijk Kanaleneiland markeert De Verkenner, naar een ontwerp van Mei architects and planners, een poging om de samenstelling van de bevolking te diversifiëren en geschikt te maken voor verschillende doelgroepen.

de Architect, oktober 2016 | 19

Essays

Thema: Woningbouw

Particulieren als opdrachtgever

www.home.by.me De digitalisering rukt op in de particuliere markt. Met deze online tool kan iedereen zijn eigen interieur ontwerpen. Het verdienmodel zit in de links naar online aanbieders van meubilair.

Vernieuwing uit onverwachte hoek

2

Hoeveel architecten zijn hun bureau niet begonnen met het ontwerpen van een verbouwing of nieuwe woning voor hun ouders, een oom, tante of goede kennis?

En welke beroemde architecten hebben geen iconische villa op hun naam staan, zoals Falling Water van Frank Lloyd Wright, Villa Savoye van Le Corbusier of recenter het Möbius huis van un Studio? Toch lijkt een zweem van schaamte te hangen rond de particuliere opdrachtgever. Het wordt hoog tijd om met dit beeld te breken. Architecten kunnen veel leren van de bureaus die zich op deze markt begeven.

Tekst

Alijd van Doorn

Particuliere opdrachtgevers vormen van oudsher de grootste markt voor architecten. Nu de crisis wegtrekt, wordt in dit segment op jaarbasis inmiddels bijna driehonderd miljoen euro omgezet. Dat is het dubbele van de omzet die uit het bedrijfsleven komt, drie keer zoveel als architecten bij ontwikkelaars verdienen en vier keer zoveel als overheidsopdrachten gezamenlijk opleveren. Alleen zakelijk gezien is dit al voldoende reden om de particuliere opdrachtgeversmarkt serieus te nemen.

Particulieren hebben per saldo minder geld te besteden dan bedrijven, terwijl de projecten relatief intensief zijn. Alleen met een slimme aanpak kun je voldoende winst maken op deze projecten. Succesvolle bureaus als eve Architecten (sinds 2001) of Livingstone (sinds 1983), beide met dertig medewerkers die 150 particuliere opdrachtgevers per jaar bedienen, maken duidelijk dat je in deze markt een solide praktijk kunt opbouwen.

De zakelijke en professionele drijfveren van architecten sluiten niet als vanzelf op elkaar aan. Een van de belangrijkste graadmeters van succes is voor architecten de goedkeuring die ze ontvangen van hun vakgenoten. Mogelijk wringt hier de schoen en is dit de reden dat het bouwen voor particulieren niet ‘credible’ genoeg is. Wellicht is dat te wijten aan het spanningsveld tussen het idee van de architect als kunstenaar en het in hoge mate dienstverlenende karakter van de particuliere markt. Edwin van Elk en Bas Heitkamp van eve Architecten spreken dit letterlijk uit: “Wij zien onszelf als echte dienstverleners. En dat betekent dat ons kunstenaarschap ondergeschikt is. Die houding hebben wij in zowel onze particuliere projecten als op de zakelijke markt.”

Tegelijkertijd biedt een particuliere woonopdracht voordelen waar architecten op andere markten slechts van kunnen dromen. De belangrijkste daarvan is het contact met de eindgebruiker. In een tijd waarin de architect als bouwmeester terrein aan het verliezen is, biedt een particuliere opdracht een aanzienlijk grotere kans op een volledige opdracht.

Bovendien halen architecten die zich specialiseren op deze markt, veel voldoening uit hun werk. Van Elk en Heitkamp: “Als een woning uiteindelijk gereed is en de opdrachtgever er naar alle tevredenheid woont, is dat de mooiste waardering die je kunt krijgen.”

Ook architecten die zich hierop niet willen specialiseren, kunnen leren van het ondernemerschap van de architecten die wel deze keuze hebben gemaakt. Door te kiezen voor een duidelijke klantgroep breng je voldoende focus aan in je dienstverlening en creëer je nieuwe mogelijkheden op het vlak van samenwerking, marketing en communicatie.

Het begint met klantfocus

De meeste architecten werken aanbodgericht: ze weten vooral welke (ontwerp)visie ze willen uitdragen en wachten af welke opdrachtgevers zich aangesproken voelen door hun boodschap. Waarde creëren begint echter bij het onderkennen van de wensen, zorgen en dromen van je klanten. Door je te richten op een klantgroep kun je in veel grotere mate de vraaggerichte diensten ontwikkelen.

Onderscheidende kenmerken voor particulieren zijn dat ze emotioneel betrokken zijn bij het proces, dat ze geen ervaring hebben met ontwerp- en bouwprojecten, dat ze niet goed weten welke wensen bij welk budget passen en soms niet eens goed weten wat ze zelf willen. Meestal zijn ze op zoek naar een unieke woning die ze als een handschoen past, die energiezuinig en energievriendelijk is, en die op tijd en binnen het budget wordt gerealiseerd. Ze zijn onzeker over het bouwproces en de kosten die dat met zich meebrengt.

Van een architect verwachten ze dat hij persoonlijke aandacht en service biedt, helder en transparant is over het proces, de wet- en regelgeving kent en op tijd en binnen budget ontwerpt, maar ook dat hij een visie heeft op de verkoopbaarheid van de woning op lange termijn.

Dienstverlening: specifieke producten voor een diverse marktvraag

Binnen de focus die je aanbrengt, kun je onderscheidende diensten ontwikkelen. Zo kun je je specialiseren in een bepaalde niche, ontwerp- of bouwstijl. Bloem en Lemstra richten zich bijvoorbeeld op de luxe villabouw met een herkenbare signatuur, terwijl Lisette Schoenmaker zich profileert als ‘de verbouwingsarchitect’.

Daarnaast is een onderscheid te maken tussen full service bureaus zoals Livingstone en eve Architecten en niches in de dienstverlening zoals Cindy Vissering als Do it Yourself architect. Eve Architecten ontwerpt en begeleidt het hele ontwerp- en bouwtraject voor particulieren. Het bedient ook de zakelijke markt. Livingstone richt zich exclusief op de particuliere woningbouw. Hun dienstverlening strekt zich uit tot de bouw van unieke vrijstaande villa’s en twee-onder-eenkapwoningen op maat. De bouw wordt uitgevoerd met vaste bouwpartners. Ze begeleiden hun opdrachtgevers vanaf de eerste schets tot en met de oplevering. Alle onderdelen, vanaf de keuze van de baksteen tot aan die van de keuken, de open haard, het interieur en de tuin, komen aan bod voordat de bouw start.

Voorbeelden van gerealiseerde projecten van Livingstone

20 | de Architect, oktober 2016

de Architect, oktober 2016 | 21

Essays Particulieren als opdrachtgever

Thema: Woningbouw privaat

BNA waardekaarten 2015 De Waardekaarten van de bna helpen architecten om in verschillende markten hun waarde scherper te definiëren. Er is ook een waardekaart over de particuliere woonbeleving.

Ontwikkelaars Corporaties

Particulieren CPO's incidenteel

Bouwboek.com is een online platform dat architecten, bouwbedrijven, bouwlocaties en toekomstige opdrachtgevers bij elkaar brengt. Men kan kiezen uit een breed aanbod van woningontwerpen onder architectuur, en leest direct hoeveel het kost om deze te laten bouwen.

professioneel

Bouwboek

publiek

komen ze tot verfrissende communicatiemodellen en -methoden. Bij eve Architecten ontdekten ze dat bij de keuze van een architect zaken als beleving en het hebben van een thuisgevoel belangrijk zijn. Daarom hebben ze dit gevoel doorgevoerd in het kantoorpand en de manier van ontvangen van klanten maar ook in concrete sfeerkamers waar opdrachtgevers inspiratie opdoen. Ook bij Livingstone is de showroom met diverse, volledig ingerichte modelwoningen op ware grootte, onderdeel van de kantoorruimte. Bezoekers kunnen hierin rondlopen, inspiratie opdoen en een gevoel van sfeer en luxe beleven. Een andere terugkerende marketingtool is het zogenoemde inspiratieboek dat meestal gratis (online) te verkrijgen is.

Meer dan in de business-to-business markt, verloopt het contact met particuliere opdrachtgevers via social media. Daarom hebben architecten in deze markt een toegankelijke website en maken ze gebruik van Facebook en Pinterest. Voor grotere bureaus zoals Livingstone en eve Architecten zijn Google AdWords geëigende publiciteitskanalen. De eenmansbureaus richten zich op het vergaren van bekendheid onder een grotere klantenkring door het schrijven van blogs. De site www.jeeigenhuisontwerpjezelf.nl van Vissering en de blog van Lisette Schoenmaker zijn hier voorbeelden van. Met titels als ‘In vijf stappen een ontwerp voor je eigen gevel’ of ‘Koel huis in een hete zomer’ presenteren zij zich als experts op hun vakgebied. Aan het versterken van je online presence en het je positioneren als specialist in plaats van generalist, kun je ook op andere markten veel hebben.

Collectieve marketingvehikels

Eve Architecten werkt op zowel de particuliere als de zakelijke markt. Circa 65 procent van de opdrachten komt uit de particuliere markt.

“Hierdoor zijn er nooit financiële verrassingen tijdens de bouw”, zegt Richard Martens.

Cindy Vissering startte haar bureau in 2014. Hiermee helpt ze particulieren om zélf hun eigen huis te ontwerpen. Vissering: “Ik word enthousiast als mensen de vrijheid voelen om iets anders te doen en naar hun diepste woonwensen en manier van leven durven kijken. Vaak hebben ze die wensen zelf nog niet helder of ze weten niet hoe ze deze in een ontwerp kunnen vertalen. Tijdens mijn workshops komt het voor dat deelnemers heel snel bezig gaan met het bedenken van een indeling, terwijl ze nog niet helder hebben wat ze écht willen. Ik wil particulieren helpen hun eigen wensen helder te krijgen en te vertalen in een ontwerp.” Volgens Vissering realiseren veel architecten zich niet dat het bewustwordingsproces veel tijd kost, iets wat vaak niet in het honorarium terug te vinden is. Door voor kleine honoraria dit proces uitsluitend te begeleiden zonder zelf direct de pen in de hand te nemen, ontwikkelde ze een profijtelijk verdienmodel.

Ook De Verbouwingsarchitect speelt met haar aangepaste dienstenpakket in op de beperkte budgetten van particulieren. Een voorbeeld is het ‘schetsgesprek plus’. Voor een kleine duizend euro krijgt een opdrachtgever een bezichtiging, een voorstudie, een persoonlijke schetssessie, een digitaal werkboek en een checklist om zelf mee aan de slag te gaan. Deze specifieke, op de vraag gerichte dienstverlening en de vaste prijzen zijn kenmerkend voor de particuliere markt, maar kunnen ook in andere segmenten worden toegepast.

Marketing en communicatie: online expert presence

Je kunt je boodschap beter communiceren als je een heldere doelgroep definieert.

Omdat architecten in de particuliere sector zich richten op de behoefte van de klant,

22 | de Architect, oktober 2016

Door je te richten op een herkenbaar marktsegment, kun je jezelf gemakkelijker verbinden aan collectieve vehikels en je eigen bureau beter voor het voetlicht brengen. Een voorbeeld zijn de Architectenwinkels van de bna in onder andere Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Groningen en Den Bosch. Deze winkels laten consumenten laagdrempelig kennismaken met architecten en hun diensten. Een bezoeker kan tijdens een spreekuur gewoon binnenlopen en zijn vragen stellen. Sinds de oprichting in 2011 is het totale aantal winkels gegroeid naar 21. Tevens staan ze tegenwoordig op de vt Wonen & Designbeurs in de rai. Vorig jaar zijn op de stand driehonderd gesprekken gevoerd.

Ook online zijn platforms te vinden waaraan verschillende architecten zich hebben verbonden. Op de website Bouwboek.com kunnen particulieren zich oriënteren op verschillende architecten en ontwerpstijlen. Door te filteren op woningtype, omvang en bouwbudget krijgen zij een overzicht van passende, onder architectuur gerealiseerde woningen. Wat opvalt is dat niet de architect maar de woning zelf via deze website wordt verkocht. Ontwerpen die ooit een unieke oplossing boden voor een specifieke vraag, worden hier gepresenteerd als semicataloguswoningen.

Relevantie voor andere markten

Op de particuliere markt nemen architecten nog altijd een positie in als vertrouwenspersoon en bouwmeester. Het is een van de laatste markten waar je als architect direct met de eindgebruiker aan tafel zit. Architecten die zich op particulieren richten, kunnen bedrijfsmatig voorbeeldstellend zijn. Door de focus op een specifieke doelgroep is het mogelijk om de wensen, dromen en angsten van klanten goed in beeld te krijgen en daar passende diensten voor te ontwikkelen.

De transparantie in de prijsstelling op de particuliere markt is een van de kenmerken waaraan ook in andere segmenten behoefte is. In de communicatie helpt de focus op een klantprofiel om je boodschap goed over te dragen. Daarnaast lopen architecten die zich richten op particulieren voorop als het gaat om het inzetten van klantgerichte websites en het gebruik van social media. Ten slotte biedt het werken in een specifiek segment de mogelijkheid om de krachten te bundelen, met name op het gebied van marketing en pr.

Cindy Vissering van diy architecten lanceert ‘Bouw jouw droomhuis’ op de Eigen Huis beurs maart 2016.

de Architect, oktober 2016 | 23

Essays

Thema: Woningbouw

Architect als producent

Woningbouwopgave na de crisis

Nu de economische crisis aan het wegebben is en beleggers weer investeren in de woningbouw, kunnen architecten op dit terrein serieuze opdrachten verwerven, voorbij de schetsontwerpen die in de afgelopen periode werden gevraagd. Door de hoge tijdsdruk is er echter weinig tijd jonge architecten op te leiden, terwijl de meer ervaren architecten op freelance basis werken en geen langdurige contracten aangaan.

Reijer Pielkenrood pleit voor een nieuwe manier van werken waarbij het architectenbureau de rol van producent op zich neemt.

Tekst

Reijer Pielkenrood

Omdat de hypotheekrente laag is en beleggers bereid zijn te investeren in de Nederlandse huursector, zijn de vooruitzichten voor de woningbouw gunstig te noemen. Vooral pensioenfondsen zien in woningbouw een veilige en goede investering. Dit heeft tot gevolg dat de projectontwikkelaars weer druk in de weer zijn met het maken van plannen.

Dat is goed nieuws voor architecten. Ze kunnen steeds meer opdrachten verwerven voor serieuze projecten die verdergaan dan alleen een schetsontwerp. Beleggers herinneren zich de goede tijden van voor de crisis en willen de geleden verliezen goedmaken.

Deze honger naar winst zorgt voor zeer krappe planningen en leidt tot hoge tijdsdruk.

Schetsontwerpen worden nauwelijks nog gemaakt. Het voorlopig ontwerp moet direct al een definitief ontwerp zijn en het definitief ontwerp is inmiddels bijna een bestek.

Neveneffect van de crisis

Aangezien budgetten en tijd in de woningbouw krap zijn, heb je getalenteerde en ervaren mensen nodig om de ontwerpkwaliteit hoog te houden. Je zou denken dat het in deze tijd niet moeilijk zal zijn om geschikte kandidaten te vinden, maar het tegendeel is het geval. Tijdens mijn werk stuit ik steeds meer op een hinderlijk neveneffect van de crisis. Ik bemerk dat vooral jonge architecten nog maar weinig ervaring hebben kunnen opdoen in de fasen na het schetsontwerp.

Parate kennis op het gebied van woningbouw ontbreekt vaak helemaal, doordat er de laatste jaren geen huis is gebouwd. Tijdens de crisisjaren zijn hooguit papieren projecten gemaakt en werd verdere uitwerking niet gevraagd. Iedere keer kreeg je een contract per fase en moest je maar afwachten of je de volgende fase ook weer mocht meedoen.

Junior architect

Waarom huur je dan geen ervaren architecten in, hoor ik je denken? Als bureau wil je voorkomen dat je dure krachten moet inhuren, als je werkvoorraad niet verder reikt dan vier tot acht maanden. Door de wisselende geldstromen is het op dit moment moeilijk in te schatten hoe lang je iemand nodig zult hebben.

Wanneer in personeelsadvertenties wordt gevraagd naar een junior architect, dan weet je al hoe laat het is. Dit betekent doorgaans dat wordt gezocht naar een goedkope kandidaat die genoegen neemt met een contract van drie tot zes maanden. Het nadeel van deze jonge architecten met gebrek aan woningbouwervaring is dat ze veel begeleiding nodig hebben. Door steeds kortere contracten aan te bieden, is het verloop onder het personeel groot, met kennisverlies tot gevolg.

Ervaren architecten

Architecten met tien jaar ervaring of meer komen op dit moment moeilijk aan de bak.

Zij zijn door de gedwongen terughoudendheid van de architectenbureaus genoodzaakt om freelance te werken. Wanneer je hen inhuurt betaal je natuurlijk wel meer, maar ze zijn veel flexibeler inzetbaar. Je hoeft geen software aan te schaffen, en je hebt geen rompslomp aan salarisadministratie en opleiding.

Een nadeel hiervan is dat de freelancer zijn eigen agenda heeft. Wanneer een opdracht stil komt te liggen dan zijn zij alweer met een andere klus elders bezig. Als de opdracht dan weer gaat lopen, blijkt het vaak moeilijk te zijn de freelancer die alles van het project afweet, weer terug te krijgen.

Nieuwe manier van werken

Er zijn steeds meer opdrachten, maar het ontbreekt aan continuïteit. Jonge architecten beschikken niet over de juiste ervaring en door de tijdsdruk van je opdrachtgevers is het moeilijk ze goed op te leiden. De meer ervaren architecten werken op freelance basis en

24 | de Architect, oktober 2016

zijn voorlopig te duur om langere contracten aan te bieden. Misschien zorgt dit staartje van de crisis toch nog voor een nieuwe manier van werken. Waaruit bestaat deze?

Architecten, stedebouwkundigen en ander creatieve disciplines worden specifiek geselecteerd op basis van hun talent en werken met korte contracten of op freelance basis voor de duur van een project. Het architectenbureau zoals we het nu kennen, verandert van opzet en wordt een faciliterend platform dat de rol van producent op zich neemt. Zoals in de filmwereld, waar een producent zelf de verantwoordelijkheid neemt voor de financiering, de regie en het initiëren van een project.

Paleiskwartier in Den Bosch, vogelvluchtperspectief van het woningblok Belvédère door noahh.

Flexibilisering juist het probleem

Op een eerdere versie van dit pleidooi kreeg ik als reactie dat flexibilisering niet de oplossing is, maar juist het probleem vormt. Een groot aantal bureaus in Nederland zou werknemers als een lastige kostenpost zien en wenst niet te investeren in nieuw talent.

Gesteld wordt dat het onderscheidende vermogen van een architectenbureau juist in de mensen zit. Passie, toewijding en visie krijg je door risico’s te nemen en je mensen meer zekerheden te bieden.

Mijn idee over het nieuwe architectenbureau gaat niet uit van het ouderwetse kantoor met werknemers in een pand, maar juist van een creatief platform dat geleid wordt door

de Architect, oktober 2016 | 25

Essays Architect als producent

Thema: Woningbouw

Superlofts Architecten zijn steeds vaker betrokken bij bouwgroepen (cpo). Marc Koehler Architects ontwikkelde hiervoor het concept ‘Superlofts’. Met deze grote flexibele woningen kunnen bewoners hun eigen droomloft samenstellen binnen een vast ruimtelijk en financieel kader. De eerste lofts zijn inmiddels gerealiseerd in de Houthaven in Amsterdam.

Binnentuin van de terraswoningen in het Paleiskwartier in Den Bosch

SloHo Space&Matter werkt aan verschillende ‘Community Buildings’. Op proactieve wijze zoekt het bureau naar mogelijke participanten voor bouwgroepen om in te schrijven op beschikbare kavels. Het voordeel van collectieve zelfbouwprocessen is dat naast individuele woonwensen ook collectieve wensen gerealiseerd kunnen worden zoals een sauna, moestuin of atelier.

een visionair architect. Zzp’ers en andere zelfstandigen worden niet de kern van het personeelsbestand, maar werken juist op basis van de projectduur met elkaar en gaan daarna hun eigen weg.

Budget

Een andere lezer gaf aan dat er budget moet zijn om talenten te kunnen betalen. Hij refereert aan een uitspraak van de Amerikaanse architect Frank Lloyd Wright die zei dat goede architectuur geld kost. Daar heeft hij een punt. In mijn optiek gaan architecten meer risico nemen en krijgen ze meer verantwoordelijkheden. Redenerend dat meer risico ook een hogere beloning en daarmee betere architectuur oplevert. Architecten gaan zelf in bestemmingsplannen op zoek naar potentiële projecten en benaderen vervolgens vastgoedeigenaars.

Als dat tot een overeenkomst leidt, is de volgende stap om in samenwerking met ontwikkelaars visies te ontwikkelen en een team van creatieve disciplines onder regie van de architect op te zetten. Om de kwaliteit te bewaken vallen adviseurs die in een later stadium worden ingehuurd, ook onder de verantwoordelijkheid van de architect. Vooral in de transformatie van bestaande gebouwen naar woningen in de grote steden zie ik grote kansen. Er is immers vaak meer mogelijk dan een eigenaar zich kan voorstellen.

In de praktijk

Op dit moment zijn wij bezig met een woningbouwproject in het Paleiskwartier te Den Bosch. We hebben in een vroeg stadium samen met de ontwikkelaar en de stedebouwkundige een ambitieuze visie ontwikkeld. Geen gesloten bouwblok met een binnentuin, maar een kamstructuur met terrassen die op het landschap uitkijken.

Nu de opdracht concreet is geworden, hebben we voor het project een team van bimspecialisten ingehuurd om het plan verder uit te werken. Hoewel het ontwerpproces verder vrij traditioneel verloopt, ben ik ervan overtuigd dat we door vroeg risico te nemen en in de initiatieffase nauw samen te werken, nu een gewaagder ontwerp hebben. Ook in acquisitie nemen wij het initiatief en nodigen we specifiek geselecteerde bureaus of zelfstandigen uit om ons aan te vullen op gebieden waarop wij zelf geen ervaring hebben.

Wanneer de acquisitie is gewonnen, wordt het ontwerp onder onze regie met het team aan specialisten verder uitgewerkt. Zo niet, dan gaat ieder zijn eigen weg en werken we hopelijk in de toekomst weer eens met elkaar. Iedereen heeft zijn eigen rol en voelt zich tegelijkertijd verantwoordelijk voor het geheel.

Deze manier van werken heeft zeer verrassende situaties opgeleverd waarbij we bijvoorbeeld samenwerkten met een visualisatiebureau uit Hamburg of een akoestisch expert uit Parijs. Dit alles doen we vanuit een creatieve locatie met flexplekken en een enthousiast, jong en wisselend team.

Reijer Pielkenrood schrijft blogs voor de Architect. Een eerdere versie van dit essay verscheen onder de titel ‘Staartje’ op onze site. Lees hier ook de reacties op zijn pleidooi: www.dearchitect.nl/blogs/bloggers/reijer-pielkenrood.html

26 | de Architect, oktober 2016

de Architect, oktober 2016 | 27

Essays

Thema: Woningbouw

Als blind en verdoofd

Wonen: de voorgekookte oplossingen voorbij?

Plattegronden van nieuwbouwwoningen, van naoorlogs tot nu, bieden weinig verrassingen.

Waar je ook komt, het ruimteprogramma en zelfs de indeling zijn te voorspellen. Alleen het aantal vertrekken varieert naar rijkdom of status van de bewoners. Initiatieven als het KeuzeWonen veranderen daar weinig aan. Over het wonen blijken we niet werkelijk na te denken. En dat terwijl de woning de meest persoonlijke ruimte is, onze plek, thuis.

Wonen is zo gewoon dat we er nauwelijks bij stilstaan. Woning en thuis hebben voor ons nagenoeg dezelfde betekenis. Beide zijn alledaags en vanzelfsprekend, en we denken precies te weten wat we eronder verstaan. De Franse schrijver Georges Perec zocht juist naar de elementaire betekenis achter het gewone. Hij vond het alledaagse niet vanzelfsprekend.

Zijn boek Espèces d’espaces, in het Nederlands Ruimten rondom, is een amusante, uitputtende en bij vlagen vertwijfelde zoektocht naar de betekenis van heel gewone ruimten: het bed, de kamer en het appartement. “Want wat we alledaagsheid noemen is niet vanzelfsprekend maar ondoorzichtig: een soort van blindheid, een soort verdoving”, scheef hij in Ruimten rondom. Om toch door te dringen tot het alledaagse, onderzocht Perec ruimte op een persoonlijke, associatieve manier.

De flaneur

Het vanzelfsprekende onderzoeken, dat begint met de taal. Thuis is de ‘woning waar je woont’, zegt de online dictionaire woorden.org.2 Dit lijkt een merkwaardige taalkundige verdubbeling. Maar hiermee zeggen de lemmaschrijvers dat de brug waaronder je woont geen thuis is. Hetzelfde gaat op voor het verblijven in een hotel. Dit laatste werd in ieder geval door Jean-Paul Sartre en Simone de Beauvoir anders opgevat. Zij waren jarenlang thuis in eenvoudige hotelkamers, ieder zijn eigen vertrek, trouwens, en vaak ook nog op verschillende verdiepingen. En dat had niets met armoede te maken. Wel met onafhankelijkheid. De Beauvoir had geen zin in het huishouden; ze vond dat ze belangrijker werk te doen had.

‘Thuis’ is dus niet per se een woning, het is de plek waar je te huus, te huse3 bent. Het kan de eigen kamer zijn, als opgroeiend kind, de plek waar je stiekem thee en likeur drinkt met je beste vriend en huilt onder de deken. Als studente in Berlijn woonde ik vele jaren samen met een vriendin. We hadden elk een kamer, deelden de keuken, maar een douche hadden we niet, laat staan een badkamer. De keukentafel was het emotionele centrum: zu Hause. En die keuken had niet eens verwarming.

Ook de Duitse filosoof Walter Benjamin was geïnteresseerd in het vanzelfsprekende.1 ‘Verstrooid’ noemde hij onze terloopse en vaak halfbewuste aandacht voor alledaagse handelingen, dingen en ruimten. Daarbij merkte hij op dat juist het alledaagse cruciaal is voor ons leven; zonder deze dingen zouden we immers

Tekst

niet kunnen bestaan. Verstrooidheid heeft voor Benjamin daarom een uiterst positieve betekenis: zo

De woorden en de dingen

Andrea Prins

beleven we het vanzelfsprekende. In deze samenhang sprak hij ook over de bouwkunst: we bewegen ons

De woorden en de dingen. Waar komen de woorden voor onderdelen van huizen, zoals ‘kamer’, ‘keuken’ of

verstrooid-vanzelfsprekend in en door ontworpen ruimten. Bijzonder is dat Benjamin tijdens zijn hele en

‘meubel’, eigenlijk vandaan? Maarten Jan Hoekstra schreef een intrigerende geschiedenis van het Wonen

veel te korte leven door de ruimten van de stad flaneerde en over zijn observaties van het alledaagse

in woorden door de eeuwen heen. De Romeinen deelden de binnenruimten in in ‘camerae’. Ook de

schreef – die juist zo bijzonder waren dat ze ons vandaag nog fascineren.

‘cucina’ werd een aparte ruimte en was niet meer onderdeel van een houten of lemen hal die daarvoor het

Verder lezen? Georges Perec, Ruimten rondom, Amsterdam 2008 (Parijs 1974). Walter Benjamin, Kleine

onderkomen vormde. Een meubel was ‘mobiel’, bewegelijk, en werd daadwerkelijk van huis tot huis of van

filosofie van het flaneren. Passages, Parijs, Baudelaire, Amsterdam 1992, vertaling van enkele passages uit

kamer tot kamer verplaatst. Cultuurhistoricus Herman Beliën kiest een andere invalshoek: hij omschrijft

Das Passagen Werk, Frankfurt am Main 1983.

de invloed van ‘beschaving’ op de ontwikkeling van ruimten. Denk bijvoorbeeld aan het ontstaan van de ‘gang’ om de leefsferen van familie en personeel te ontkoppelen. Dienstboden hoorden effectief, maar toch onzichtbaar, te werken.

Verder lezen? Maarten Jan Hoekstra, Wonen in woorden door de eeuwen heen, Amsterdam 2009.

Krijn de Koning, Werk voor Kiscali Museum, Budapest 2008

Herman Beliën, Huis, tuin en keuken, Amsterdam/Antwerpen 2000.

Voor projectontwikkelaars is het bekende het enige voorstelbare. Als we hen mogen geloven, is het rijtjeshuis het ultieme thuis, zo perfect dat zelfs de hipster erin wil wonen en dat er “hoogstens nog iets op detailniveau aan te verbeteren” valt, citeert journalist Bernard Hulsman Friso de Zeeuw in een nrc-artikel.4 Bij verschijnen van het artikel was De Zeeuw directeur Nieuwe Markten bij gebiedsontwikkelaar bpd, het voormalige Bouwfonds. De uitspraak is symptomatisch. Nu de economie weer op lijkt te krabbelen én huizen dringend nodig blijken te zijn, vallen de projectontwikkelaars in herhaling.

Letterlijk, stramien na stramien, en figuurlijk, alsof niets anders bestaat. De Zeeuw is sinds tien jaar praktijkhoogleraar Gebiedsontwikkeling aan de tu Delft,5 mede verantwoordelijk voor het opleiden van de volgende generatie bouwkundigen. Het is te hopen dat de jonge mensen over meer fantasie beschikken.

Thuis kun je alleen of met meerderen zijn. In de eenduidige wereld van de rijtjeshuisprojectontwikkeling ben je met meerderen en voer je alle activiteiten netjes in de bijbehorende kamers uit. In de slaapkamer op de bovenverdieping slaap je of ben je met je geliefde, het kind speelt in de kinderkamer, in de badkamer verzamel je cosmetica, de berging is altijd te klein en als je geen tweede kind hebt, richt je een werkkamer in met je computer en papieren. Beneden is de hal voor je jassen, de wc voor je bezoekers, koken doe je in de keuken en in de woonkamer… Ik moet eerlijk toegeven dat ik nog steeds niet

28 | de Architect, oktober 2016

de Architect, oktober 2016 | 29

Essays Wonen: de voorgekookte oplossingen voorbij?

Urby Staten Island Het Amsterdamse bureau Concrete is betrokken bij het ontwerp voor een groot woningbouwproject in New York. Urby Staten Island richt zich op jonge een- en tweepersoonshuishoudens. De negenhonderd appartementen zijn klein, maar bieden dankzij slimme inrichting veel comfort. Naast de private woning kun je als bewoner gebruikmaken van gemeenschappelijke ruimten.

Zo wordt sociale interactie gestimuleerd.

Krijn de Koning, Werk voor Demisch Danant, New York, 2010

weet waarvoor een woonkamer dient. Wij hebben thuis geen televisie en geen salontafel.

Onze gasten ontvangen we in de keuken. In onze grootste kamer, op tekening de woonkamer, werken we on- en offline, slapen van tijd tot tijd onze vrienden en staan onze boeken. Het is een werk-gasten-bibliotheek, die via een diagonale verbinding een visuele eenheid met de keuken vormt. Die dan weer vaak mijn kantoor is. Zó zou het moeten zijn: variabel te gebruiken vertrekken. Keuzevrijheid is een van de modewoorden van de afgelopen tien jaar. Waarbij die vrijheid in de praktijk betekent dat de toekomstige bewoners de geplande gipswandjes iets mogen verschuiven. Individualisme is, wat de nieuwbouw betreft, vooral een mythe. Geen mythe maar aantoonbaar is het feit dat een gemiddeld huishouden volgens het Nationaal Kompas Volksgezondheid nog maar 2,2 personen omvat.6 En een derde van alle huishoudens bestaat uit één persoon, de tendens is stijgend.

Dat zijn studenten en hipsters, de stagegeneratie maar ook een groeiend aantal oudere mensen. Wat moeten zij met het drie-slaapkamers-woonkamer-keuken-huis van onze ontwikkelaars, dat dan ook nog ergens ver buiten de stad komt te staan? Om nog maar niet te spreken over vluchtelingen, een bevolkingsgroep die op deze arbitraire plekken nog sterker ontheemd zal raken. Steeds meer mensen gaan in de stad wonen. Natuurlijk heeft dat zijn nadelen; in steden als Londen zijn die inmiddels overduidelijk. Omdat het wonen duur is, moeten mensen genoegen nemen met minder vierkante meters. Hoe je van de nood een inventieve én elegante deugd maakt, is te zien in Japanse ontwerpen. Alles is licht en variabel. Meubels worden echt weer ‘mobili’. Als woningen klein zijn, verandert niet alleen de inrichting, geeft Maarten Hajer, hoofdcurator van de laatste iabr, terecht aan.7 Woonfuncties verplaatsen zich van de woning naar de stedelijke ruimte. Het ‘Kaffeehaus’ is weer terug, alleen heet het nu anders. ‘Thuis’ wordt ruimer. Hierover nadenken is hip en vooral nuttig, niet het verder bouwen aan suburbia.

Échte keuzen Natuurlijk valt niet alleen in Japan inspiratie op te doen. Onze eigen geschiedenis is er vol van. Bill Bryson vertelt een geschiedenis van het wonen door de lezer mee te nemen op een wandeling door de kamers van zijn eigen huis, een Engelse pastorie. In zijn verhaal komen we huizen zonder ramen tegen, vertrekken Noten

benoemd naar de tijd van de dag waarin ze gebruikt werden en kamers voor meerdere doeleinden tegelijk.

1. René Boomkens, ‘Walter Benjamin. Profeet van het internet-

Witold Rybczynski onderzoekt de betekenis van het woord ‘comfort’ door de eeuwen heen. We zien ruim-

tijdperk’, de Groene Amsterdammer ,15-8-2008.

ten voor intimi en representatie, voor rust en genot, nostalgisch of nuchter. De hotelkamers van Sartre en

2. www.woorden.org/woord/thuis; geraadpleegd op 16-8-2016.

De Beauvoir komen voort uit het idee van de serviceflats, bedacht in de Sovjet-Unie. Ook in Engeland

3. Middelnederlands, www.etymologiebank.nl/trefwoord/thuis;

bestaan ze. Ze bieden eindeloze mogelijkheden om te wonen.

geraadpleegd op 16-8-2016.

Verder lezen? Bill Bryson, Een huis vol. Een kleine geschiedenis van het dagelijks leven, Amsterdam 2010.

4. Bernard Hulsman, ‘Zelfs de hipster wil een rijtjeshuis’, nrc-

Witold Rybczynski, Home. A short History of an Idea, New York 1986. Simone de Beauvoir, De tweede sekse,

Handelsblad, 19-1-2016; www.nrc.nl/next/2016/01/19/zelfs-de-hip-

Utrecht 2008 (Parijs 1949)

ster-wil-een-rijtjeshuis-1578188; geraadpleegd op 20-2-2016.

5. www.frisodezeeuw.nl/tu-delft; geraadpleegd op 16-8-2016.

6. www.nationaalkompas.nl/bevolking/huishoudens/huishoudenssamenstelling-samengevat; geraadpleegd op 16-8-2016.

Voor bevolkingsontwikkeling en -prognose zie ook: http://statline.cbs.nl/Statweb/dome/default.aspx.

7. Beitske Boonstra, ‘The Next Economy: een sneak preview met Maarten Hajer, hoofdcurator IABR’, Archined, 22 februari 2016. Zie: www.archined.nl/2016/02/the-next-economy-een-sneak-preview-met-maarten-hajer-hoofdcurator-iabr; geraadpleegd op 16-8-2016.

30 | de Architect, oktober 2016

Thuis kan dus groter of kleiner dan de woning zijn. Het wonen zelf is zo belangrijk dat ‘wonen’ en ‘leven’ in het Engels hetzelfde woord zijn. Waarom moeten alle woningen eigenlijk de overbekende samenstelling van kamers hebben? Wat valt te denken van een woning met een aantal even grote vertrekken? Een huis zonder woonkamer? Met een ochtend- en een avondkamer? Toegegeven: er zijn andere aanzetten, maar die blijven in de marge. Waarom nemen we toch voor het allergrootste deel die voorgekookte oplossingen als vanzelfsprekend aan? Een woning is meer dan handelswaar. Wonen is te belangrijk om het aan onze ontwikkelaars over te laten.

Advertorial

Advertorial

Diederendirrix geeft Philips Lighting nieuwe glans

Reynaers Schuifsysteem

“De power van het glas zorgt ervoor dat je je bijna nietig voelt in de omgeving en deze maximaal ervaart” Paul Diederen, diederendirrix architecten

Een paar jaar geleden vertrok Philips Lighting vanuit het centrum van Eindhoven naar de High Tech Campus, maar de lege omgeving vond al snel een nieuwe invulling. Het voormalige hoofdkantoor en parkeerterrein werden door architect Paul Diederen van diederendirrix architecten getransformeerd tot een luxe wooncomplex met omringend park.

“H

et uitzicht vanuit dit gebouw is geweldig”, vertelt Diederen tijdens een rondleiding. “Aan de ene kant ligt het Philips Stadion, aan de andere zijde het stadscentrum en op de achtergrond zie je constant de groene Brabantse omgeving.” Het betrekken van zowel die verre als nabije omgeving was belangrijk, legt hij uit. “We wilden dat niet alleen het hoofdkantoor een gedaanteverandering onderging, maar ook het Emmasingelkwadrant moest een nieuwe dynamiek krijgen. Ik ben er namelijk van overtuigd dat een transformatie iets moet geven aan de stad, iets toevoegen.

Door de Gender – een riviertje dat onder het terrein stroomt – letterlijk boven water te halen in het Emmapark én in de plint van Philips Lighting ruimte te reserveren voor horecagelegenheden en een supermarkt, wordt het een levendig punt waar iedereen welkom is. Dat geeft extra waarde aan de stad, maar komt ook de woonkwaliteit van het gebouw ten goede.”

Maximale beleving De opvallende gouden ramen geven Philips Lighting de glans terug uit vervlogen tijden. De okerkleurige tint die Diederen aantrof in het grindbeton in de gevel vormde zijn inspiratie. “De oorspronkelijke kleur wordt door de kozijnen en travertinpanelen extra benadrukt.

Waarbij de kleine kleurverschillen van de geanodiseerde aluminiumkozijnen het gevelbeeld extra verlevendigen. Bovendien vormt het gebouw door die gouden gloed een geheel met zijn omgeving”, vertelt hij over de kleurkeuze.

De power van glas In de 616 loftappartementen en

32 | de Architect, oktober 2016

penthouses die diederendirrix creëerde, ervaren bewoners de stad van heel nabij. Diederen: “De power van het glas zorgt ervoor dat je je bijna nietig voelt in de omgeving en deze maximaal ervaart.

Daarnaast wilden we optimaal profiteren van het daglicht. Daarom zijn de gesloten geveldelen vervangen door grote ramen van drieënhalf bij vier meter, zodat er in het hele appartement voldoende licht is, zelfs op de vides.” Het uitzicht wordt bovendien niet onderbroken door verticale raamstijlen.

“Bewoners kunnen de ramen naar beneden schuiven, zodat het buitengevoel doordringt in het interieur. Het onderste deel van het raamsysteem dient dan als balustrade.”

Robuuste vormgeving Verticaal schuivende raamsystemen van deze grote afmetingen zijn geen gemeengoed in de woningbouw. Op verzoek van de gevelbouwer en architect heeft Reynaers de schuifpui (cp130-evs) doorontwikkeld, zodat hij aan de strenge eisen van dit project voldoet. De ramen zijn liggend geplaatst, voorzien van speciale motoren inclusief vingerveilige besturing én kregen een lekdorpel om inregenen op de kierstand te voorkomen. Vervolgens zijn ze bij Reynaers in België getest op winden waterdichtheid. Dat de profielen – die bestand zijn tegen een hoge windbelasting – een diepte hebben 76 millimeter, is bovendien is volgens Diederen een pré. “Door die robuuste vormgeving oogt de gevel spannender. Kijk je loodrecht op het gebouw dan is de gevel glad, maar vanuit een hoek gezien geven de ramen extra dieptewerking.”

de Architect, oktober 2016 | 33

Ontmoeting

Thema: Woningbouw

Naoorlogse ontwerpmodellen revisited

Herwaardering van ruimtelijke kenmerken

3

Naoorlogse woonwijken roepen associaties op met repeterende bouwblokken, armoedig materiaalgebruik en verwaarloosd groen. Bovendien zijn ze het toneel van leegstands- en leefbaarheidsproblematiek. Al sinds de jaren negentig wordt gezocht naar een effectieve aanpak om deze wijken te herstructureren. Tot nu toe hecht men opvallend weinig waarde aan het behoud van de ruimtelijke kenmerken uit de naoorlogse periode. Een groeiende groep architecten en stedebouwkundigen pleit voor een herwaardering van de wijkopzet en de architectonische ontwerpoplossingen uit de naoorlogse periode.

Tekst

Alijd van Doorn Beeld

Sebastian van Damme

Van grootschalige vernieuwing

schijnlijk gebrek aan respect voor de

lossing, maar verwoest de veelal zeer

naar microchirurgie

historische waarden. Vastgoedstrateeg

subtiele architectonische detaillering. In

De discussie rondom de aanpak van

Bregit Jansen van HaagWonen wijt dit

plaats daarvan wordt nu vaak gekozen

naoorlogse wijken is niet nieuw. Al in

aan de beperkte budgetten. “We hech-

voor het toepassen van buitenisolatie

de jaren negentig ontwikkelden zich

ten veel waarde aan uitstraling, maar we

met steenstrips. Jansen: “Als ik mijn

hier socio-economische problemen

kunnen niet alles.“ De corporatie zoekt

architectuurhistorische hoed opzet

door een groeiende migrantenstroom

nu naar een gulden middenweg, die

denk ik ‘dat kan toch niet’, maar het iso-

en het wegtrekken van de bestaande

Jansen munt als het ‘vloeiend en zacht

leren aan de binnenzijde is gewoonweg

bevolking. In deze periode vond ook

omgaan’ met de historische waarden

te kostbaar.”

de bruteringsoperatie plaats waarmee

van de complexen.

Een ander voorbeeld dat ze noemt is

de corporaties werden geprivatiseerd.

Ze geeft de aanpak van gevelisolatie

het toepassen van een kleurenwaaier

Dat was het begin van de stede-

als voorbeeld. Het aan de buitenzijde

die is ontwikkeld op basis van historisch

lijke vernieuwing. Stedebouwkundige

isoleren met gevelisolatie en stuc-

kleurgebruik in Den Haag. Bij een

voor de oorspronkelijke kleur van het

Architect als hoeder van naoorlogse

naoorlogse wijk waarbij het bestaande

Met architectonische ingrepen die

Wouter Veldhuis (must): “De wonin-

pleister is de meest betaalbare op-

renovatie kiest men dan niet per se

betreffende complex, maar wel voor

architectonische waarden

in ere wordt gehouden.

verwijzen naar de vormentaal van

gen waren inmiddels afgeschreven,

een kleur die uit de Haagse historie

“Architecten hebben zelf hard mee-

Deze werkwijze waarbij het bestaande

de omringende bebouwing, zoals de

waardoor het sloop-nieuwbouwmodel

en de betreffende bouwperiode komt.

gewerkt aan het in diskrediet brengen

een belangrijk uitgangspunt is, past

schoorstenen en de gevelritmiek met

“Recent hebben we voor het vervan-

van het naoorlogse gedachtegoed”,

kaw niet alleen bij renovatieprojecten

grote ramen, gaan de nieuwbouw-

de woningen werden ook de waarden

gen van kozijnen toch voor kunststof

stelt Veldhuis. Volgens hem zagen de

toe. Ook bij herstructurering en zelfs

woningen bijna onzichtbaar op in hun

van de stedebouwkundige structuren

gekozen. Welstand was niet onverdeeld

babyboomers in de stedelijke vernieu-

in uitbreidingsprojecten zoekt kaw

omgeving. Het appartementencomplex

afgeschreven.” Tijdens de stedelijke

positief. Maar het is bedrijfsmatig

wingsdrang ook een kans om af te re-

aanknopingspunten in naoorlogse ont-

in het centrum van de wijk verwijst naar

vernieuwing was het adagium om let-

onverantwoord om leeg te lopen op

kenen met hun voorgangers. Binnen de

werpmodellen. Voor de Zeeheldenbuurt

de Bossche School, waardoor het toch

terlijk en figuurlijk te breken met het

de exploitatie. Ook in de toekomst

huidige beheeropgave is er aanzienlijk

in Den Bosch bijvoorbeeld ontwierp het

een couleur locale krijgt. Van oudsher

oude. Bestaande complexen werden

moeten we voldoende inkomsten

minder ruimte voor architectonische

bureau 150 nieuwe eengezinswoningen

leven mensen hier aan de buitenzijde.

rücksichtslos vervangen door moderne

genereren om passende, betaalbare en

statements. “Toch zie je ook hier vaak

en een appartementencomplex. Von

Daarom koos kaw voor een oriënta-

gebouwen die in niets herinneren aan

goed onderhouden woningen aan te

dat architecten krampachtig hun eigen

Meding: “We hebben eerst gekeken hoe

tie van de balkons aan de buiten- in

de idealen waarmee deze wijken ooit

kunnen bieden aan mensen die

toevoeging willen doen, bijvoorbeeld

de buurt is opgebouwd. Die maat en

plaats van de binnenzijde. De balkons

zijn gebouwd.

daar zelf niet of moeilijk in kunnen

in de vorm van modieuze luifels”, stelt

schaal hebben we aangehouden. In de

hebben ook architectonisch betekenis

In 2008 bracht de economische crisis

voorzien.”

Reimar von Meding, partner bij kaw

ring hebben we de eengezinswoningen

als schaalelement in relatie tot de oor-

een abrupt einde aan de grootschalige

Deze verhalen zijn niet uniek voor

architecten. Met de naoorlogse archi-

gepositioneerd. In plaats van de wonin-

spronkelijke laagbouw op deze plek.

herstructureringsprojecten. Versterkt

HaagWonen. Alle corporaties worstelen

tecten deelt het bureau een fascinatie

gen simpelweg dertig procent groter

In het ontwerp voor de uitbreiding

door de politieke druk vond een rigou-

met dezelfde problematiek. Geld is

voor rationele architectuur met een

te maken dan de bestaande, hebben

van de naoorlogse wijk Wielewaal in

reuze omslag plaats naar beheer en

echter niet de enige factor die een rol

hoge mate van detaillering. Von Meding

we ze binnen de bestaande contouren

Rotterdam maakt kaw gebruik van een

onderhoud op complexniveau. Wat het-

speelt. Ook de naoorlogse vormentaal

hoort bij een groeiende groep architec-

ontworpen. Hierdoor ontstaan nieuwe

aantal thema’s uit de naoorlogse wo-

zelfde is gebleven als in de periode van

wordt niet door iedereen gewaardeerd.

ten en stedebouwkundigen die zoekt

typologieën, die bijzonder geschikt

ningbouw. Binnen de gegeven stempel-

naar een transformatiemodel van de

zijn voor starters.”

vorm is een structuur opgezet uit vier

voor de hand lag. In de slipstream van

de stedelijke vernieuwing, is een ogen-

34 | de Architect, oktober 2016

Wielewaal in Rotterdam door kaw met een horizontaal systeem van balkons

Rond de gemeenschappelijke hof staan vier losse volumes.

de Architect, oktober 2016 | 35

Ontmoeting Naoorlogse ontwerpmodellen revisited

Thema: Woningbouw

Complex 40, Overtoomse Veld in Amsterdam “We zijn gaan kijken wat er al was. Zo kwamen we erachter dat er eigenlijk een heel mooi patroon in de kozijnen zat. Ook de plattegronden waren met 85 vierkante meter met een balkon fantastisch. Zie dat nog maar eens te vinden in de sociale woningbouw. Het enige dat we hebben gedaan, is de oorspronkelijke kozijnen en kleurstellingen teruggebracht. De balkons zijn in de bestaande vormentaal, detaillering en aansluiting ontworpen.” Reimar von Meding

De Zeeheldenbuurt in Den Bosch door kaw voegt nieuw programma toe met respect voor bestaande structuren.

36 | de Architect, oktober 2016

Complex 40, Overtoomse Veld in Amsterdam “De ontsluiting op de begane grond is wel onder handen genomen. De portieken zijn aangepast.

De bergingsdeuren zijn met de entree samengevoegd, waardoor je in plaats van heel veel verschillende entrees een overzichtelijke situatie krijgt. De relatie met de binnenhoven is verbeterd door de buitenranden van de hoven te formaliseren en de beganegrondwoningen zo te organiseren dat ze openslaande deuren naar buiten hebben.” Reimar von Meding

losse volumes rondom een gemeen-

“Als je verstand hebt van woningbouw

schappelijke hof. In de vormentaal van

en rationeel ontwerpt, hoeven de archi-

de gevel is een horizontaal systeem van

tectonische grondbeginselen helemaal

balkons die zijn ingevuld met penanten.

niet ter discussie te staan. Als je duide-

De galerij leunt op de penanten, zoals

lijk vertelt wat je wilt hebben, vinden

je ook in veel jaren vijftig woningen in

de meeste aannemers dat prima”, zegt

Pendrecht tegenkomt. Door de gedeel-

Von Meding. Ook Veldhuis vindt het

telijke afscherming van de galerij ont-

naar voor schuiven van de aannemer in

staat een kwalitatieve buitenruimte in

het proces een kwalijke zaak, omdat hij

plaats van een onaangename verkeers-

in die rol te veel vrijheid krijgt. Volgens

route. Een ander klassiek naoorlogs

hem kunnen we uit de naoorlogse pe-

thema is het toepassen van gevelkunst,

riode inspiratie putten voor wat betreft

in de vorm van ingemetselde projectie

de samenwerking met de industrie om

van een Wielewaal. Volgens Von Meding

snel stevig en duurzaam te bouwen. Dat

is het bij deze projecten steeds een

gaat over de manier waarop destijds de

zoektocht naar een balans tussen het

techniek in bouwsystemen werd geïn-

bestaande en het nieuwe. “Je kunt een

tegreerd, maar ook over het stroom-

nieuwe typologie niet oplossen met

lijnen van de keten.

oude vormen.” Dat wil vervolgens niet

Bij HaagWonen lopen de eerste pilot-

zeggen dat toevoegingen van een an-

projecten waarbij de aannemer een

dere planeet komen. Door voort te bou-

deel van het ontwerptraject voor zijn

wen op naoorlogse ontwerpthema’s,

rekening neemt. Bregit Jansen ziet hier

vindt Von Meding aansluiting bij de

wel een spanningsveld: “Je kunt niet

beeld dat architecten alleen het esthe-

voor elkaar.” Met zestig tot zeventig

bestaande stedebouw én het bestaande

tegen een aannemer zeggen dat hij

tische deel verzorgen, werkt volgens

procent uitgeefbare grond noemt

gebruik. Toch ligt in het gebruik van

rekening moet houden met cultuur-

hem tegen om deze rol uit te voeren.

hij de stad van nu armoedig. Wat we

naoorlogse vormentaal niet de essentie

historische waarden. Je moet veel con-

“Nog erger is dat architecten dit beeld

volgens Veldhuis kunnen leren van de

van zijn ontwerphouding. Von Meding:

creter zijn, bijvoorbeeld dat de originele

zelf in stand houden”, zegt hij.

naoorlogse stedebouw, is het geloof

“De naoorlogse woningbouw komt

raamindeling en detaillering zo veel

niet voort vanuit een vormentaal, maar

mogelijk moet worden aangehouden.

Actualiteit van de naoorlogse

sequenties van privé naar openbaar.

vanuit een programma. Het is vooral de

Maar om te bepalen welke historische

modellen

Zo ontstaat ruimte waar gemeenschap

houding van het ontdekken van patro-

elementen cruciaal zijn is kennis en

Het is één ding om bij herstructuring

wordt ontwikkeld.” De behoefte aan dit

nen in het gebruik en het van daaruit

kunde en onderzoek nodig. En daar is

van naoorlogse wijken rekening te hou-

soort plekken is in zijn ogen actueel,

ontwikkelen van een vorm waarvan ik

vaak geen geld voor.”

den met de bestaande kwaliteiten uit

getuige de opkomst van de cpo’s.

denk dat we die als architecten opnieuw

Het betrekken van de architect in een

de omgeving. Een vervolgvraag is of de

Veldhuis merkt op dat naoorlogse

moeten omarmen.”

traditioneel proces lijkt wat dat betreft

naoorlogse structuren an sich actueel

wijken de enige stedebouwkundige

een logische keuze. Volgens Von

zijn. Volgens Von Meding en Veldhuis

structuren zijn die grote ruimtevragers

De rol van de architect

Meding zijn architecten bij uitstek in

is dat het geval. Von Meding: “Ook nu

kunnen accommoderen, bijvoorbeeld

Dat er geen geld is voor het realise-

staat om historische en architectoni-

speelt een discussie over betaalbaar-

als het gaat om klimaatadaptatie.

ren van dit soort kwaliteiten, noemt

sche analyses uit te voeren, maatschap-

heid, beschikbaarheid en het recht

Veldhuis denkt dan ook dat naoorlogse

Von Meding een schijndiscussie. “Wij

pelijke patronen te ontdekken en van

van mensen om in de stad kwalitatief

wijken, zeker wanneer ze goed op

realiseren dit soort projecten binnen de

daaruit ontwerprichtingen te bepalen.

te wonen. De principiële route van de

de binnenstad zijn aangesloten, de

budgetten voor sociale huur.” Volgens

Ook in het proces kunnen architecten

naoorlogse architecten biedt hiervoor

potentie hebben om te transformeren

Von Meding lukt dit alleen als je hier als

volgens Von Meding een belangrijke

aanknopingspunten.”

tot aantrekkelijke stedelijke woon-

architect het voortouw in neemt. Het

rol vervullen: ”We zijn geen opbouw-

Veldhuis vindt dat de opzet van de na-

milieus voor nieuwe stedelingen en

leidt in zijn ervaring zelden tot meer-

werkers, maar we doen veel onderzoek

oorlogse wijk als geheel herwaardering

starters die op zoek zijn naar goede,

waarde om aannemers vroeg in het pro-

aan de voorkant, zodat we een gevoel

verdient. Het valt hem op dat corpora-

betaalbare woningen en ruimte voor

ces te betrekken. In de Zeeheldenbuurt

krijgen voor wat gaande is.” Willen

ties onzeker zijn over de kwaliteit van

het collectief. De naoorlogse structuren

is een traditioneel proces gevolgd en

architecten deze rol pakken, dan moet

de naoorlogse wijken. Volgens hem is

blijken ook nog eens heel adaptief voor

kon alles gebouwd worden zoals het

volgens Von Meding wel een imagover-

dat niet nodig. “De ruimte vormt een

nieuwe woonvormen. De Klusflat aan

was bedacht.

andering plaats vinden. Het algemene

luxe uit die tijd en krijg je nu niet meer

de Amsterdamse Klarenstraat noemt

in het collectief. “Alles is ontworpen in

de Architect, oktober 2016 | 37

Ontmoeting Naoorlogse ontwerpmodellen revisited

Thema: Woningbouw

Klusflat Amsterdam Een voorbeeld van de bouwkundige en programmatische adaptiviteit van de naoorlogse woonwijk is de collectieve Klusflat in Slotervaart door Van Schagen met Slokker bouw. Hier zie je hoeveel je kunt met de casco’s die het tunnelen uit de naoorlogse periode hebben opgeleverd.

Door de combinatie van een gunstige ligging, scherpe prijs en geboden vrijheid woont er nu een doelgroep in Slotervaart, die er anders niet snel was gaan wonen.

Begane grond

Woningtype 1

3

3

2

4

4

2

2

keuken 2 slaapkamer

4

2

1

1 w oonkamer/

3

2

2

1 5

3 berging

4 badkamer 5 balkon

1 De oriëntatie van de balkons is aan de buitenzijde. Ze worden ook ingezet als schaalelement in relatie tot de laagbouw.

5

Eerste verdieping

Tweede verdieping

Begane grond

Woningtype 2

1

4 3

3

2 2

1

4

2 5

Begane grond

38 | de Architect, oktober 2016

Eerste verdieping

4

3 2

1

2

2

5 Tweede verdieping

Eengezinswoningen in de Zeeheldenbuurt

hij een goed voorbeeld van de manier

gens Alkemade in de naoorlogse wijken

naoorlogse wijken. “Er is meer vrijheid,

ook onze binnensteden interessant.”

waarop de naoorlogse wijk moderne

grote problemen. Vereenzaming bij

radicaliteit en lef nodig om tot een

Een voorbeeld van hoe hij daar zelf

woonprogramma’s kan accommoderen.

ouderen is er daar een van. De fysieke

wezenlijke vernieuwing te komen“,

mee omgaat is het opslaggebouw aan

omgeving heeft hier direct invloed

stelt Alkmade. Bovendien was de

de Boulevard MacDonald in Parijs. Het

Andere visie

op. Alkemade: “De organisatie van

aanpak in het verleden te veel gericht

bestaande gebouw bleef behouden.

Rijksbouwmeester Floris Alkemade

het publieke domein is heel bepalend

op gebouwniveau. De prijsvraag die

Door een bewerking van de gevels, het

heeft een nadrukkelijk andere visie. Zijn

voor het gedrag van ouderen. Fysieke

de Rijksbouwmeester later dit jaar

toevoegen van een aantal bouwlagen

observatie is dat de woonwijken uit de

barrières zoals een te hoge stoeprand

uitschrijft voor het ontwikkelen van

en door zelfs een heel nieuw plein

naoorlogse periode alle gebouwd zijn

kunnen al aanleiding zijn om binnen

nieuwe leefomgevingen met een na-

uit het enorme gebouw te hakken,

op basis van een achterhaalde logica.

te blijven.” De levensverwachting in dit

druk op zorg, is daarom wat hem betreft

ontstaat een totaal nieuwe context.

Het gezin als hoeksteen van de samen-

soort wijken ligt tot wel negen jaar lager

ook expliciet een stedebouwkundige

“Het mooie van deze benadering is dat

leving is vervangen door een demo-

dan in andere wijken. Volgens Alkemade

opgave. In zijn ideaalbeeld voeg je aan

zaken die slecht functioneren door

grafie waarbij meer dan veertig procent

is dit een symptoom dat de vorm van de

de bestaande structuren een nieuwe

gerichte ingrepen zelfs binnen dezelfde

alleenstaand is, de geboortegolf heeft

naoorlogse wijk niet meer in staat is om

laag met andere karakteristieken toe.

vorm een totaal andere betekenis en

plaatsgemaakt voor vergrijzing en de

de te maatschappelijke behoefte van nu

Alkemade: “Doorbouwen op de

waarde krijgen. Dat is ook een vorm van

middenklasse maakt plaats voor een

te accommoderen.

oorspronkelijke ambities met andere

duurzaamheid en respect voor eerdere

scherpe tweedeling in de samenleving.

Hij stelt dat we tot nu toe te voorzichtig

vormen kan spannend zijn. Juist het

idealen. We moeten radicaal durven

Deze ontwikkelingen veroorzaken vol-

zijn geweest met fysieke ingrepen in

toevoegen van nieuwe lagen maakt

zijn”, aldus Floris Alkemade.

de Architect, oktober 2016 | 39

Spotlight

Thema: Woningbouw

Woontoren als symbool van verandering De Verkenner in Utrecht door Mei architects and planners

4

In de Utrechtse wijk Kanaleneiland markeert een woontoren de nieuwe ontwikkelingen. Om de samenstelling van de bevolking te diversifiëren wordt hier het woningaanbod aangevuld. Tussen de strakke naoorlogse blokken rijzen bakstenen appartementencomplexen en rijwoningen op.

De woontoren van Mei architects and planners piekt hier boven uit.

Door variatie in het type woningen is het gebouw geschikt voor verschillende doelgroepen.

Tekst

Jaap Evert Abrahamse Beeld

Jeroen Musch

In het zuidwesten van Utrecht ligt tussen het Amsterdam-Rijnkanaal en het Merwedekanaal de wijk Kanaleneiland. Deze dateert uit de periode na de Tweede Wereldoorlog, toen Utrecht sterk begon te groeien. In 1954 werden grote delen van de buurgemeenten geannexeerd, waarmee het grondgebied van de stad verdubbelde in oppervlakte. Op dat nieuw verworven gebied werd in hoog tempo een reeks grootschalige uitbreidingswijken gepland en gebouwd. Kanaleneiland werd in 1957 ontworpen door C.M. van der Stad, was een van die wijken: een woongebied ontworpen op modernistische leest, met stempels en stroken, waarbinnen een strenge

scheiding van functies werd doorgevoerd en grootschalige bouw in prefab plaatsvond.

De wijk was begin jaren zeventig klaar en bestond vooral uit middelhoogbouw en hoogbouw; door het ontbreken van ruimere eengezinswoningen was de middenklasse sterk ondervertegenwoordigd.

Samen met de teruggang in het voorzieningenpeil leidde dat al vrij snel na de voltooiing van de wijk, in de jaren tachtig, tot achteruitgang. Sinds 2000 wordt Kanaleneiland met zijn fysieke, sociale en economische problematiek door de rijksoverheid beschouwd als probleemgebied. Later werd de wijk opgenomen op de lijst van zogenaamde Vogelaarwijken, waarin tussen 2007 en 2013 honderden miljoenen euro’s zouden worden geïnvesteerd.

Daarbij vond onder meer grootschalige sloop en nieuwbouw van woningen plaats. Het omstreden Vogelaarprogramma heeft inmiddels plaats gemaakt voor een aanpak waarin de gemeente Utrecht streeft een proces van ‘gentrification’ op gang te brengen. Maar tegelijkertijd wordt er in Kanaleneiland ook nog veel nieuwbouw gerealiseerd. Het meest in het oog springende project is de pas opgeleverde woontoren De Verkenner.

Om een bijdrage te leveren aan het doorbreken van de eenzijdige bevolkingsopbouw van de wijk heeft de opdrachtgever van dit gebouw, de woningcorporatie Mitros, gekozen voor een mix van woningtypen. Het complex bevat in de plint negen woon-werkwoningen, daar boven 71 huurwoningen in de vrije sector, en vijftien woningen voor een specifieke doelgroep: autistische jongeren die begeleid zelfstandig wonen.

Met De Verkenner heeft Kanaleneiland een nieuw, gezichtsbepalend element op een zeer prominente locatie, gelegen aan de centrale toegangsas die het noordelijk en het zuidelijk deel van Kanaleneiland

40 | de Architect, oktober 2016

van elkaar scheidt. Hier was aanvankelijk een nieuw kantoor van Mitros gepland. Toen dat project werd geschrapt, bleef de lokatie over voor woningbouw.

In opdracht van Mitros ontwikkelde het Rotterdamse bureau Mei architects and planners de woontoren De Verkenner binnen de voor het kantoor bedoelde stedenbouwkundige envelop.

Op een plint van drie lagen staat de toren, vijftig meter hoog, als krachtig accent binnen de blokkenstructuur van Kanaleneiland.

De woontoren staat op de hoek van een bouwblok met laagbouw. De opzet van de modernistische wijk, met zijn zeer ruim bemeten wegenstructuur, en de ligging van de woontoren ten opzichte van de ringweg, leiden ertoe dat de buitengevels van het complex een zware geluidsbelasting hebben.

De gevels hebben daarom aan de onderkant een behoorlijk gesloten karakter, maar worden geleidelijk opener naarmate de woningen verder boven het maaiveld liggen. Bovenin worden de ramen groter, waarmee een gevarieerde, levendige gevel ontstaat. Die heeft – in contrast met de horizontaal georiënteerde architectuur van de oorspronkelijke wijk – een sterk verticaal gerichte opzet met penanten die over de gevel doorlopen naar boven.

De buitengevels van de toren bestaan uit betonnen elementen met een warm roodbruine kleur, aansluitend op de bakstenen gevels van de belendingen. Daarnaast zijn 13.000 keramische tegels aan de gevel bevestigd, die – in een aparte aanbesteding – zijn geleverd door Koninklijke Tichelaar uit Makkum. Door deze toevoeging aan de gevel krijgt het gebouw aan de buitenzijde van het blok een zeer rijke textuur. De tegels zijn ontworpen door Milou van Ham, voorzien van dichtregels geschreven door Tsead Bruinja.

Bij het ontwerp van de gevels aan de binnenzijde

Door de contrasterende achtergevel lijkt het volume uitgehold.

de Architect, oktober 2016 | 41 N

Spotlight De Verkenner in Utrecht door Mei architects and planners

Thema: Woningbouw

6

Verdieping 16

1 hoofdentree 2 woonwerkwoning 3 collectieve buitenruimte 4 grondgebonden woning

5

5 appartement 6 hoekappartement toren

Verdieping 5

De kleur van de gevel sluit aan op het metselwerk in de omgeving.

3

2 van het blok is gezocht naar een zeer sterk contrast met de gesloten buitenzijde van het gebouw. Dat was ook mogelijk door de ligging aan de zuidzijde van het gebouw, en door het feit dat deze gevel een veel mindere geluidsbelasting heeft. Waar mogelijk zijn de buitenruimten van de woningen aan deze gevel gerealiseerd. Die hebben een uitgesproken luchtig karakter door de toepassing van

42 | de Architect, oktober 2016

beton met een extreem hoge sterkte, waardoor de dikte van de plaat beperkt kon blijven tot slechts zeven centimeter. Dit wordt nog versterkt door de diepte van de balkons, die hier en daar tot drie meter uitkragen. De gevels aan de binnenzijde zijn van een lichtgele kleur beton, de kozijnen hebben een champagnekleur en de balkonhekken zijn van geel glas om het contrast met de buitengevels te

maximaliseren. Het effect van dat contrast is een gebouw dat uitgehold lijkt te zijn.

Dat effect wordt nog versterkt doordat veel aandacht is besteed aan de onderzijde van balkons en galerijen. In de traditionele galerijflats die het beeld van Kanaleneiland bepalen zijn die vaak zeer armoedig gedetailleerd, terwijl ze zich wel vol in het zicht bevinden. In De Verkenner is het materiaal

waaruit de gevels bestaan doorgetrokken over die onderkanten. Zo werkt De Verkenner niet alleen door zijn hoogte en verticaliteit, maar ook door zijn uitgesproken vormgeving als nieuwe landmark binnen een wijk die in hoog tempo verandert en diversifieert. Met zijn opvallende verschijning kan de toren tevens worden opgevat als symbool van die verandering.

4

1 Begane grond

de Architect, oktober 2016 | 43

Spotlight De Verkenner in Utrecht door Mei architects and planners

Thema: Woningbouw

Prins Clausbrug Vlak naast De Verkenner ligt de Prins Clausbrug, een minder bekend ontwerp van Ben van Berkel (un Studio). Een 92 meter hoge pyloon markeert de verbinding tussen Kanaleneiland en Papendorp, een kantorengebied aan de westzijde van het Amsterdam-Rijnkanaal.

Vanwege het hogesterktebeton zijn de balkons uiterst slank.

Opdrachtgever Mitros, Utrecht Ontwerpbureau Mei architects and planners Projectarchitect(en) Robert Winkel Medewerkers Robert Winkel, Menno van der Woude, Robert Platje, Michiel van Loon, Reinoud van der Zijde, Roy Wijte, Jelena Radonjic Adviseur constructie PBT, Delft Adviseur installaties J. van Toorenburg, Den Haag Adviseur akoestiek Peutz, Zoetermeer Aannemer Era Contour, Zoetermeer Kunstwerk ‘Rozen en beton’ Milou van Ham, i.s.m. Moniek Driessen Gedicht ‘Rozen en beton’ Tsead Bruinja, i.s.m.

Milou van Ham Toeleveranciers Beton gevelelementen Decomo, België Keramische tegels Koninklijke Tichelaar Makkum Bruto vloeroppervlakte 12.500 m2 Netto vloeroppervlakte 8.300 m2 Bruto inhoud 38.000 m2 Netto inhoud 22.000 m2 Programma 71 appartementen, 9 woon-werkwoningen, 15 appartementen maatschappelijk wonen autistische jongeren (Stichting Grasboom) Voorlopig ontwerp februari 2013 Definitief ontwerp mei 2013 Aanvang bouw oktober 2014 Oplevering april 2016 Bouwsom inclusief installaties € 10.000.000,excl btw Bouwsom exclusief installaties € 9.100.000,excl btw Bouwsom inclusief installaties € 12.100.000,incl btw Bouwsom exclusief installaties € 11.011.000,incl btw

In de betonnen gevelelementen zijn tegels met dichtregels verwerkt.

44 | de Architect, oktober 2016

de Architect, oktober 2016 | 45

Spotlight

Thema: Woningbouw

Grenzeloos begrensd Wintertuinwoningen in Antwerpen (b) door Atelier Kempe Thill In een land dat toch bekend staat om kleinschalig en particulier opdrachtgeverschap, doet Antwerpen een beroep op klinkende namen voor het grootste stedebouwkundige uitbreidingsproject ooit in België. Tussen de Scheldebocht en het gerechtsgebouw of ‘vlinderpaleis’ van de hand van Richard Rogers, vult het masterplan van Secchi-Viganó zich geleidelijk aan met voornamelijk residentiële woonblokken door onder meer Baumschlager Eberle en Robbrecht & Daem.

Omdat de wintertuinen bouwfysisch als binnenruimte fungeren, beantwoorden de dimensies van de liggers aan de eisen tegen brandoverslag.

46 | de Architect, oktober 2016

Bois le Prêtre in Parijs Het Franse bureau lacaton & vassal maakte naamsbekendheid met projecten die met budgettaire middelen veel woonkwaliteit toevoegen.

Bij de transformatie van woontoren Bois le Prêtre zijn de gevels geopend en wintertuinen toegevoegd. De oorspronkelijk donkere appartementen werden zo geopend en kregen extra woonoppervlakte.

Tekst

Dominique Pieters Beeld

Ulrich Schwarz Deze onderneming benadrukt dat Antwerpen op architecturaal vlak steeds een vreemde (en luidruchtige) eend in de bijt is geweest. De kathedraal, hoogbouwwijk Kiel en het vlinderpaleis bijvoorbeeld, zijn niet in het minst omvangrijk en opvallend in vergelijking met gelijkaardige projecten in

andere, ‘bescheiden’ Vlaamse steden. Zonder twijfel is het omwille van deze copieuze context dat het appartementsgebouw van de hand van Atelier Kempe Thill zo (h)eerlijk aanvoelt. Met de typisch rechtlijnige en schijnbaar eenvoudige handtekening van het Duits-Nederlandse architectenbureau nestelt de woonentiteit zich discreet, sober en pretentieloos in Bas Smets’ landschapsaanleg. Dankzij horizontale liggers van 11,5 meter telt het gevelritme van slechts vier traveeën. Zo zorgt het gebouw voor een adempauze tussen het fijnbesnaarde residentiële bouwvolume van Robbrecht & Daem en het staccato woningbouwproject van polo Architects. Het geringe aantal traveeën, robuust uitgelijnd door donker gepigmenteerde elementen van prefab beton, legt de opdeling in 32 appartementen bloot. Boven twee ondergrondse parkeerniveaus en gelijkvloerse commerciële ruimten bevinden zich op elk van de vier verdiepingen telkens drie appartementen aan west- en oostgevel en één kops appartement dat drie oriëntaties kan benutten. De terugliggende dakverdieping huist vier appartementen met terrassen.

Door twee circulatiekernen asymmetrisch te plaatsen, bezitten de verdiepingen driekamerappartementen langs de westelijke gevel en studio’s langs de oostelijke gevel. Toch genieten zelfs de kleinste flats van een genereus ruimtegevoel. Bij de compacte veertig vierkante meter binnenruimte hoort immers een afsluitbare, genereuze buitenruimte van dertig vierkante meter. Door dit principe consequent over beide langsgevels door te trekken, beschikken de kopse appartementen over twee wintertuinen. De inspiratie voor deze flexibel inzetbare buitenruimten haalde Atelier Kempe Thill uit het masterplan van Secchi-Viganó.1 Hierin stond omschreven dat elk gebouw op strategische plaatsen moet beschikken over grote buitenruimten die de perimeter met drie meter kunnen uitbreiden.

Op zijn beurt haalde Secchi-Viganó de mosterd bij Lacaton & Vassal met hun ‘bigger and cheaper’concept. Het idee achter ‘bigger and cheaper’ is een uitbreiding van de leefruimte waardoor het concept een belangrijk element vormt in de communicatie tussen de wooneenheid en de openbare ruimte. Zowel vanuit de gebouwen als vanuit de 33 hectare openbare ruimte maakt deze dialoog deel uit van de stedelijke grammatica van de wijk.

De volkomen in merantihout afgewerkte wintertuinen staan in warm contrast met de grote glazen

schuifdeuren en het diepgekleurde beton. André Kempe en Olivier Thill vertellen dat zij met dit project een architecturaal antwoord bieden op het fysieke karakter van de Belgische cultuur. Voor de Belgen die spreekwoordelijk “met een baksteen in de maag zijn geboren”2 en houden van het Bourgondische leven, brengen deze architecten het plattelandsgevoel in de stad. Daarbij vermelden enkele bewoners enthousiast dat de wintertuinen en de luchtstroom tussen de wintertuinen van de kopse appartementen hen het gevoel geven voortdurend aan de zee en dus op vakantie te zijn.

Bovendien speelt de passieve bufferconstructie van de wintertuinen in op de diep in het katholocisme gewortelde Belgische traditie van non-inkijkwoningen. Atelier Kempe Thill brengt niet alleen een treffend amalgaam van traditie en toekomst, maar weet ook op geslaagde manier aan te knopen bij de gevoeligheden van de Vlaamse gebruiker.

1 Het masterplan voor Nieuw Zuid omvat 2100 wooneenheden (261.000 m2), 63.700 m2 kantoor, 21.000 m2 voorzieningen (scholen, sport) en 18.300 m2 handel.

2 Het als grootste wens hebben een eigen huis te bouwen (en ook blijvend te verbouwen).

Opdrachtgever SAZ Stadsontwikkeling Antwerpen Zuid / Triple Living Ontwerpbureau Atelier Kempe Thill architects and planners Projectarchitect(en) André Kempe, Oliver Thill, Laura Paschke Medewerkers Martins Duselis, Andrius Raguotis, Teun van der Meulen, Jan Gerrit Wessels Adviseur constructie Studiebureau Forté bvba, Geel Adviseur installaties CES nv, Asse Adviseur akoestiek Venac, Brussel Aannemer Interbuild nv, Wilrijk Landschapsarchitect Bureau Bas Smets, Brussel Wintertuingevel Metaglas, Tiel Houtconstructie Sibomat, Zulte Zichtbeton De Jong Beton, Baarle-Naussau Trappen OMG prefab beton Bruto vloeroppervlakte 4.112 m2 (bovengronds) Programma 32 appartementen, commerciële ruimte, parkeergarage Voorlopig ontwerp oktober 2012; Definitief ontwerp november 2013 Aanvang bouw november 2013; Oplevering november 2015 Bouwsom inclusief installaties € 5,2 mln excl btw Bouwsom exclusief installaties € 4,3mln excl btw

de Architect, oktober 2016 | 47

Spotlight Wintertuinwoningen in Antwerpen door Atelier Kempe Thill

Thema: Woningbouw De kleur van het fijn geprofileerde, licht bronskleurig geanodiseerde schrijnwerk sluit aan bij de merantiafwerking.

Situatie

Doorsnede

4

2 3

2

1

5 6

1 2

Begane grond

Verdieping

1 entree, 2 commerciĂŤle ruimte, 3 wintertuin, 4 hoekappartement, 5 tweekamerappartement, 6 driekamerappartement

48 | de Architect, oktober 2016

De grote glazen schuifdeuren bereiken afmetingen tot 3,2 bij 3,5 meter.

de Architect, oktober 2016 | 49

Spotlight

Thema: Woningbouw

Ranke woontoren uit geprefabriceerd beton Studentenhuisvesting tu Eindhoven door Office Winhov Gebaseerd op de oorspronkelijke logica en kwaliteiten van de universiteitscampus in Eindhoven ontwierpen Office Winhov en office haratori een gebouw voor studentenhuisvesting. De strikte, vroege opleveringsdatum leidde tot een grotendeels geprefabriceerd gebouw. De betonnen sandwichelementen dragen niet alleen de vloeren maar ze geven het gebouw ook een zeer verfijnde uitstraling. Hiermee markeert het ontwerp een nieuwe episode in het ontwerpen en bouwen van permanente woningen op de Eindhovense campus.

Tekst

Willem Wopereis Beeld

Stefan Müller

Studentenhuisvesting TU/e, Technische Universiteit, Eindhoven 300 studentenwoningen Opdrachtgever Stichting Woonbedrijf SWS/Hhvl, Eindhoven Ontwerpbureau Office Winhov, Amsterdam met office haratori, Zürich in samenwerking met BDG Architecten Almere Projectarchitect(en) Joost Hovenier, Jan Peter Wingender (Office Winhov), Zeno Vogel (office haratori) Medewerkers Gerard Jansen Projectleider (BDG Architecten Ingenieurs Almere) Adviseur constructie Hurks Delphi Engineering, Veldhoven Adviseur installaties Deens Raadgevende Ingenieurs, Eindhoven Adviseur akoestiek Deens Raadgevende Ingenieurs, Eindhoven Aannemer Huybrechts Relou, Son Bruto vloeroppervlakte 12.410 m2 Netto vloeroppervlakte 9870 m2 Bruto inhoud 39.200 m3 Netto inhoud 27.050 m3 Voorlopig ontwerp augustus 2013 Definitief ontwerp april 2014 Aanvang bouw mei 2015 Oplevering juli 2016 Bouwsom inclusief installaties €4.500.000,- excl btw Bouwsom inclusief installaties €17.545.000,- incl btw

50 | de Architect, oktober 2016

In 1957 presenteerde S.J. van Embden zijn eerste schetsplan voor de Technische Hogeschool Eindhoven. Op een onbebouwd perceel ten noordoosten van het centrum projecteerde hij een plan volgens twee belangrijke uitgangspunten: de gebouwen worden als vrijstaande objecten geconcentreerd geplaatst in een groene omgeving en de structuur moet flexibel kunnen worden uitgebreid.

Tevens koos hij ervoor de campus toegankelijk te maken voor publiek om zo de verbinding tussen de school en de stad te versterken. Over de jaren heen is het sterk orthogonale plan in verschillende fasen van west naar oost uitgebreid en uiteindelijk ook aan de zuidrand opgevuld. Het groene, open gebied verdichtte zo stapsgewijs tot een volle campus.

In de huidige plannen voor de campus wordt naast onderwijs ook wonen en werken geïntroduceerd en wordt het oorspronkelijke groene karakter hersteld.

Office Winhov won in 2013 de openbare aanbesteding voor een woontoren met een ontwerp dat zich baseert op de kwaliteiten van Van Embdens plan.

Veel torens op de campus bestaan uit samengestelde volumen waardoor zij slanker ogen. Dit thema was voor Office Winhov aanleiding om het gebouw voor driehonderd studenteneenheden te geleden in drie parallel verschoven schijven. Ondanks de diepte krijgt het nieuwe complex zo een veel ranker karakter. De schijven steken direct uit het maaiveld.

Hiermee staat het gebouw scherp in het landschap.

Het omliggende groen loopt tot aan de gevel. Twee schuin gesneden luifels markeren de entrees.

De keuze voor de bouwmethode ontstond uit de gewenste korte bouwperiode. Door gebruik te maken van zo veel mogelijk geprefabriceerde elementen kon het gebouw als een nauwkeurige puzzel worden ontworpen. Bdg Architecten werd bij dit proces betrokken vanwege hun ruime ervaring met

bim-modellen. Met een rondrijdende kraan en een klein team bouwvakkers kon het gebouw met bijna een laag per week oprijzen. Steeds werden daarbij eerst de constructieve elementen op de middenas geplaatst, vervolgens de dragende gevels, toen de vloerplaten en zelfs complete geprefabriceerde badkamers. Dat zijn niet de kunststof cabines zoals ze vaak in containerwoningen worden geplaatst, maar ruime, betegelde kamers die slechts op de nutsvoorzieningen aangesloten dienden te worden. Een systeem dat het bureau kende vanwege de ervaring in de hotelsector.

Met sandwichgevelelementen deed Office Winhov en office haratori al eerder in Zwitserland ervaring op. In 2014 realiseerde het bureau hun eerste gevel voor de woontoren Zölly met deze methode (zie kader). Prefab elementen bieden veel vrijheid, legt Jan Peter Wingender uit. De aanname dat veel repeterende elementen zijn vereist is onjuist. Een mal kan een beperkt aantal malen worden gebruikt en moet dan gereviseerd worden. Deze revisie biedt tevens de mogelijkheid de mallen aan te passen zodat afwijkingen zoals bijzondere pas- of hoekstukken mogelijk zijn; de betere betonfabrieken zijn in hun productievoorbereiding daarop ingespeeld. In een groot gestapeld gebouw met relatief veel elementen kun je dus slim manoeuvreren en verschillende elementen toepassen.

Tijdens de ontwikkeling van de gevel zijn in nauwe samenwerking met bouwbedrijf Hurks veel materiaal- en afwerkingstesten gedaan. Uiteindelijk is gekozen voor een toeslag met wit marmer in het beton.

Door het polijsten van de kopzijde van opliggende ribben komt de witte toeslag aan de oppervlakte. De hieruit resulterende verfijning geeft karakter aan de anders vlakke uitstraling van prefab beton.

In de voormalige school, waar Office Winhov kantoor houdt, staan testen en maquettestudies op

De geleding in drie schijven zorgt voor een ogend volume.

de Architect, oktober 2016 | 51

Spotlight Studentenhuisvesting tu Eindhoven door Office Winhov

Thema: Woningbouw

Brick. An Exacting Material In dit boek onderzoekt Jan Peter Wingender het hedendaagse gebruik van baksteen. “Een handboek met inzichten en inspiratie voor de toepassing van baksteen in de hedendaagse architectuur.

Het boek bestaat uit essays van diverse auteurs samengebracht rond drie thema’s; ‘Facing the City’, ‘Tectonics of Cladding’ en ‘Brick Dresses’. De essays zijn voorzien van veel, nog niet eerder gepubliceerde, tekeningen en foto’s.”

Campus tu Eindhoven Waar de campus lange tijd een monofunctioneel karakter had, richt de universiteit zich nu op het creëren van levendigheid. Naast onderwijsinstellingen worden wonen, werken en verschillende vrijetijdsfuncties aangetrokken. De universiteit beoogt een groene, diverse campus te ontwikkelen waarin nationale en internationale studenten zich thuis voelen.

3

5

4

6

1 4

2

Verdieping

3 10

9 8

7

Begane grond

Hoge en lage gevelelementen wisselen elkaar af.

52 | de Architect, oktober 2016

1 liftportaal, 2 grote studio , 3 kleine studio, 4 groepswoning, 5 tweekamerappartement, 6 loggia, 7 achteringang, 8 fietsenstalling, 9 collectieve ruimte, 10 hoofdentree

de Architect, oktober 2016 | 53

Spotlight Studentenhuisvesting tu Eindhoven door Office Winhov

Thema: Woningbouw

Woontoren Zölly In westelijk Zürich staat woontoren Zölly van Meili Peter Architekten.

Office Winhov en office haratori hebben het ontwerp voor de dragende geprefabriceerde gevel verzorgd. De plasticiteit wordt gevormd door dragende L-vormige gevelelementen met een zacht reliëf. Foto Georg Aerni

kasten langs de wand. Uri Gilad legt aan de hand van deze modellen het idee uit. Over het patroon van ramen ligt een raster van uitstekende betonnen banden. Deze zijn gepolijst waardoor de wit natuurstenen toeslag zichtbaar wordt. De doorlopende horizontale lijnen houden het samengestelde volume bij elkaar, terwijl hoge en lage gevelelementen elkaar afwisselen. Over het strakke patroon van ramen ligt zo een tweede laag met een speelser ritme. De orthogonale lijnen verankeren het in een context van repeterende vliesgevels en het rasterplan van Van Embden.

De smalle kopgevels versterken het ranke volume.

Het glas vouwt hier de hoek om terwijl de dragende betonnen vlakken meer naar binnen liggen. In deze uitstekende vleugels liggen groepswoningen. In het middendeel liggen studio’s en tweekamerappartementen. Deze indeling is overigens eenvoudig te wijzigen omdat slechts de gevels en middenas dragend zijn. Vanuit de kamers biedt een groot raam uitzicht op de campus. De goudkleurige aluminium deuren vormen Franse balkons. Daarbij heeft elke verdieping een collectieve loggia op het zuidwesten.

Naast deze loggia’s was in de uitvraag nauwelijks ruimte voor collectief gebruik. Middels de zeer efficiënte plattegrond is hiervoor ruimte gewonnen.

Op plekken waar je elkaar tegenkomt, is bewust overmaat gecreëerd. De ruime liftportalen met dubbelhoge ramen zijn hiervan een voorbeeld.

Ook is de fietsenstalling beschouwd als belangrijk collectief gebied. Vanuit hier stap je in de grote entreezone voor gezamenlijk gebruik. Door de liften bewust achterin het pand te plaatsen ontstaat hier vanzelf ontmoetingsruimte. De begane grond biedt zo veel plek voor samenkomst en maakt van de woontoren een levendige spil op de campus.

Bij de liften verbinden vides en dubbelhoge ramen telkens twee verdiepingen.

Gepolijste gevelbanden verfijnen de gevel en zorgen voor schaduwwerking.

54 | de Architect, oktober 2016

de Architect, oktober 2016 | 55

Thema: Woningbouw

Issues

Wat komt kijken bij woningbouw

Goed Wonen na de crisis

5

een goede technische staat. Maar

een ruimte en welke apart van elkaar

woonkamer onderdeel is van een

wat verstaan we tegenwoordig onder

moeten plaatsvinden.

woning op het platteland of van een woning ergens in een grote stad, de

De sociale woningbouw moet

Goed Wonen? Hoeveel ruimte is er

beter betaalbaar worden voor de

nodig om goed naar de flatscreen

Minimale afmetingen

minimale afmetingen om prettig in

huurders. De strategie waarbij de

te kunnen kijken, kunnen kinderen

Op basis van de enquêteresulta-

een woonkamer te wonen, zijn gelijk.

woningbouwcorporaties vooral

samen een slaapkamer delen en

ten zijn ‘matjes’ vastgesteld, zoals

Op basis van de matjes zijn woning-

gezinswoningen, al dan niet met

hoeveel toiletten moet een woning

deze vroeger ook in de Wenken en

typen ontwikkeld voor doelgroepen

een onrendabele top, ontwik-

hebben?

Voorschriften stonden. De matjes

van verschillende woningbouwcor-

kelden, is niet langer houdbaar.

In het onderzoek is aan de huurders

geven weer welke ruimte er minimaal

poraties, waarbij onderlinge regionale

Woningbouwcorporaties hebben

en de medewerkers van woningbouw-

nodig is om een bepaalde woon-

verschillen wél een rol spelen. Zo is

te maken gekregen met een in-

corporaties naar hun beeld van Goed

activiteit uit te voeren. Deze matjes

het voor een woningbouwcorporatie

stortende woningmarkt, verhuur-

Wonen gevraagd. Met een enquête

zijn een-op-een nagebouwd en weer

in het oosten van het land belangrijk

dersheffing en passend toewijzen.

zijn de activiteiten die minimaal in

voorgelegd aan de medewerkers en

dat de woonkamer naast de entree

De restwaarde waar zij altijd op

een woning moeten plaatsvinden

huurders van de woningbouwcor-

ligt en er een klompenhok (bijkeu-

konden rekenen, is niet langer

in beeld gebracht. Dit geeft inzicht

poraties. Uit dit deelonderzoek bleek

ken) is. Terwijl voor een woning-

zeker. De toekomstige sociale

in de benodigde ruimte en wat daar

dat de ruimtelijke eisen ten aanzien

bouwcorporatie in Rotterdam het

huurwoningen zullen kleiner zijn

aan huur voor gevraagd kan worden.

van de verschillende woonvertrekken

interessant is om te kijken wat het

dan we gewend waren. Maar hoe

Verder is onderzocht welke activitei-

over het gehele land redelijk gelijk

oplevert als een woning alleen maar

klein kan een woning zijn, wat

ten met elkaar zijn te combineren in

zijn. Het maakt niet zoveel uit of een

eenpersoonsslaapkamers heeft. Dit resulteert met dezelfde matjes tot

vinden huurders nog acceptabel?

verschillende woningplattegronden.

Om de betaalbaarheid van de sociale woningbouw te verbeteren, kunnen de woningbouwcorporaties de exploitatiekosten verlagen door zelf efficiënter te werken en door anders

Henk Bultstra

Bert Karel Deuten

Het onderzoek heeft een naslagwerk

in te kopen. Maar ook de bouwsom

opgeleverd, waarin de basiskwaliteit van

van nieuwe woningen moet omlaag

Goed Wonen is vastgesteld en toont veel

om aan de betaalbaarheidseisen te

Eengezinswoning, met de woonkamer naast de entree. Dit heeft gevolgen voor de

bruikbare basistypen die de basis kunnen

voldoen. Met name door het passend

beukmaat van een woning. Beeld Sputnik Architecture Urbanism Research

vormen voor ontwerpopdrachten.

toewijzen is er een grote vraag ontstaan naar echt betaalbare woningen met een huur tot de aftoppingsgrens, de huurprijs waar de maximale huursubsidie aan toegekend wordt.

Nieuwe basiskwaliteiten Sputnik Architecten uit Rotterdam

• De afmetingen van de sociale

heeft, in opdracht van het ministerie

huurwoningen staan onder druk.

van Binnenlandse Zaken en vijftien

• Dit vraagt om een herijking van

woningbouwcorporaties, gewerkt aan

de basiskwaliteiten van woningen.

het herijken van de basiskwaliteit van

• Zogenaamde matjes geven

Goed Wonen. 150 jaar geleden was

de minimale maten aan voor

de taak van woningbouwcorporaties

bepaalde activiteiten.

duidelijk: lever goede woningen, vrij

• Dit draagt bij aan moderne

van tocht en met goede sanitaire

Twee portiekwoningen. Zeventig procent van de huurders zijn geen gezinnen: wat levert

sociale huurwoningen, die

voorzieningen aan mensen met een

het op als een wonig alleen eenpersoonsslaapkamers heeft? (Twee eenpersoonkamers

aansluiten bij de moderne wensen

laag inkomen. Ondertussen is het

zijn te combineren tot een tweepersoonskamer.)

van de bewoners.

overgrote deel van de woningen in

Beeld Sputnik Architecture Urbanism Research

de Architect, oktober 2016 | 57

Issues Wat komt kijken bij woningbouw

Bezoeken Voor meer informatie over het project kunt u kijken op www.pretaloger.nl.

Het huis staat op dit moment op de campus van de tu Delft. Tijdens open dagen is er de mogelijkheid om het huis te bezoeken en een rondleiding te krijgen.

Prêt-à-Loger Energie Prêt-à-Loger is een project van een aantal studenten van de tu Delft die deelnamen aan de Solar Decathlon 2014 in Versailles. De internationale studentencompetitie geeft twintig universiteiten de mogelijkheid een ontwerp te bedenken, ontwikkelen en uiteindelijk te exposeren. De huizen moeten alle zonnepanelen integreren en een vraagstuk van het eigen land oplossen. Tijdens de twee weken durende expositie is er een competitie gaande waarbij van alles wordt gemeten om zo te kijken welke projecten het beste scoren op onderwerpen zoals duurzaamheid, energie en architectuur.

De zijkant van het huis tijdens de Solar Decathlon 2014. Beeld Prêt-à-Loger

Het huis van de studenten van de tu

uit een aantal onderdelen die tot

een spiegelende binnenkant naar

de kas geopend zijn en de ramen aan

Delft onderscheidt zich van de andere

een geheel zijn gemaakt. Ook zijn er

binnen geleid. Hierdoor is er het

de noordzijde van het huis openstaan,

negentien projecten, omdat het

binnen in het huis toepassingen te

grootste gedeelte van de dag (zelfs

zal er natuurlijke ventilatie plaats-

gericht is op bestaande bebouwing.

vinden om het compleet te krijgen.

als het overdag vrij donker is) genoeg

vinden op basis van opwarming van

In Nederland zijn er duizenden rijtjes-

Aan de noordfaçade van het huis is

licht en kunnen de lampen uitblijven.

de kas. Dit gehele systeem is van

huizen gebouwd die in de huidige tijd

een nepbakstenen muur van minerale

Deze buizen hebben een diameter

binnenuit te reguleren. Daarnaast zit

niet meer voldoen aan veel criteria

steenstrips geplaatst waarachter iso-

van circa 25 centimeter.

er binnen in het huis een systeem dat

en aan de eisen van bewoners. Een

latie zit. Dankzij de dunne strips blijft

simpele oplossing is om de huizen

er ruimte voor isolatie over zonder

Natuurlijke ventilatie

palen wat de beste instellingen zijn.

te slopen en opnieuw te beginnen,

dat de ramen en deur te diep in de

Aan de zuidzijde van het huis is de

In het project Prêt-à-Loger zijn veel

maar dit past niet in de visie van

gevel liggen en de muur veel verder

grootste ingreep geplaatst. Deze

systemen gecombineerd om het

Prêt-à-Loger. De huizen waar veel

naar voren staat dan die van de buren.

is het beste te omschrijven als een

originele rijtjeshuis zonder sloop-

mensen wonen, kunnen toch niet

Verder zijn de ramen aan deze zijde

glazen kas waarin onder andere

werk te renoveren naar de huidige

zomaar gesloopt worden? Er schuilen

voorzien van dubbel glas om zo de

zonnepanelen zijn geïntegreerd. Deze

tijd. Tegelijkertijd creëert dit extra

veel herinneringen van bewoners in.

isolatiewaarde te verbeteren.

panelen zijn in enkelglas verwerkt,

leefruimte voor de bewoners.

De huizen dienen dus behouden te

Op het dak van de noordzijde zijn

zodat de kas kan opwarmen en licht

worden, maar ook aangepast om aan

vetplanten geplaatst die een groot

blijft. De zonnepanelen wekken elek-

bijvoorbeeld energiedoelstellingen te

deel van het water vasthouden en als

triciteit voor het huis op.

voldoen. Hoe dus verder?

natuurlijke isolatielaag dienen. Het

De kas functioneert als een buffer-

• Prêt-à-Loger is een project van

water dat overblijft, loopt via de leidin-

zone in de winter en zorgt in de

studenten van de tu Delft.

Schil over het huis

gen naar de wc’s om door te spoelen.

zomer juist voor natuurlijk ventilatie.

• Met enkele ingrepen is een

Bij het Prêt-à-Loger-huis zijn er een

Aan de zuidzijde wordt het water

Dit laatste is te reguleren door de

standaard Nederlands rijtjeshuis

aantal toepassingen gecombineerd

in een tank opgevangen voor het

ramen op de nok van het dak. Warme

energiezuinig gemaakt.

om zo met een kosteneffectieve

watergeven van de planten. Ook zijn

lucht zoekt graag een route naar het

• Op deze manier voldoen de

maatregel te voldoen aan alle eisen.

er een aantal lichtkoepels te vinden.

hoogste punt en kan zo naar buiten,

oude huizen weer aan de eisen

Kenmerkend is de ‘schil’ die over het

In deze koepels wordt het daglicht

hierdoor trekt het andere lucht mee.

van de huidige tijd.

huis heen is geplaatst. Deze bestaat

opgevangen en door een buis met

Als de kas gesloten is, de deuren naar

op basis van bepaalde data kan be-

Jan Portheine

de Architect, oktober 2016 | 59

Issues Wat komt kijken bij woningbouw

Participatie Bewoners zijn onderdeel van het ontwerpproces. Dit proces wordt ingezet om verschillen te verkennen en van verschillen te leren. De creatieve samenwerking tussen ontwerpers en niet-ontwerpers, professionals en niet-professionals heeft haar wortels in de participatieve beweging uit de jaren zestig. Foto Hanneke Stenfert

Cocreatie – meer dan luisteren naar bewoners

de uitdaging deze betrokkenheid

wensen, waarden en aannamen expli-

autonomie en autoriteit. De kracht

zinvol en effectief vorm te geven

ciet. In dit iteratieve proces kunnen

van de cocreatieve architect rust

in hun ontwerppraktijk. De huidige

perspectieven vervolgens bediscussi-

echter daarin dat men expertise op

Er is een groeiende aandacht voor

vormen van participatie kenmerken

eerd, aangevuld en omgevormd wor-

een andere manier geformuleerd

cocreatie, waarbij bewoners actief

zich door een meer pragmatische

den, gevoed door ontwerpvoorstellen.

heeft. De cocreatieve architect weet

betrokken zijn bij de ontwikke-

aanpak. Waar eerst werd gepleit voor

Het ontwerpen vormt en structureert

dat het sociale proces het ontwerp

ling van hun woonomgeving.

maximale macht voor de burger, staat

op deze manier zowel het ontwerp als

vormt en geeft daarom met zijn

Deze betrokkenheid confronteert

nu gedeelde zeggenschap en verant-

de samenwerking.

ontwerp(methode) vorm aan het

architecten met een veranderende

woordelijkheid centraal, waarbij zowel

ontwerppraktijk. Wat is de rol van

bewoners als professionele partijen

Ontwerpaanpak

ingezet om verschillen te verkennen,

de architect als de bewoners ook

opdrachtgever of initiatiefnemer kun-

Hiervoor zijn ontwerpmethoden en

om van die verschillen te leren, ze te

onderdeel van het ontwerpproces

nen zijn. De toenemende populariteit

-instrumenten nodig, waarin bewo-

benutten en waar nodig om te buigen

zijn?

van het begrip cocreatie past in deze

ners kennis opdoen om ontwerpvoor-

en opnieuw vorm te geven, om tot

ontwikkeling; cocreatie draait om

stellen af te wegen en de middelen

een zinvolle én effectieve samen-

Bewoners worden steeds vaker mede-

effectieve samenwerking tussen

krijgen om zich uit te drukken. Dit

werking met bewoners te komen.

ontwerpers en -ontwikkelaars van

professionals en niet-professionals,

is echter niet voldoende. Adequate

hun leefomgeving. Deze creatieve

instituties en burgers, ontwerpers

inzet van deze ontwerpmethoden en

samenwerking tussen ontwerpers

en niet-ontwerpers en kan daarmee

-instrumenten vraagt van de architect

Dit artikel is gebaseerd op het onderzoek

en niet-ontwerpers, professionals

gezien worden als een manier van

een grote mate van zelfbewustzijn.

‘Co-creation in Housing Design’, waarin

en niet-professionals heeft haar

ontwikkelen tussen de twee uitersten

De architect staat niet buiten het

de rol van de architect in cocreatie is

wortels in de participatieve beweging

van bottom-up en top-down in.

speelveld. Als getrainde ontwerper

onderzocht op basis van interviews met

uit de jaren zestig. Als reactie op de

In deze samenwerking komen

neemt ook hij - bewust of onbewust

zowel bewoners als architecten. Het

sterk toegenomen standaardisatie

verschillende middelen, vormen van

- eigen belangen, waarden en per-

onderzoek is gedaan ter afsluiting van

en massaproductie in de (sociale)

kennis en vaardigheden, maar ook

spectieven mee die verschillen van

de masterprogramma’s Architectuur en

woningbouw, die vervreemding van

uiteenlopende belangen, waarden

die van de andere actoren. Zo kan er

Wetenschapscommunicatie (tu Delft).

de leefomgeving tot gevolg zou heb-

en perspectieven samen. Hierin ligt

bijvoorbeeld spanning ontstaan tus-

ben, werd steeds luider geroepen om

zowel de meerwaarde als de moeilijk-

sen de integrale aanpak die architec-

invloed van bewoners in de ontwikke-

heid van cocreatie. Cocreatie vraagt

ten eigen is en de gefragmenteerde

ling van woningen.

om een manier van samenwerken

blik die dikwijls nodig is om bewoners

en ontwerpen die realistisch genoeg

mee te nemen in ontwerpoverwe-

Complexe dynamiek

is om de verschillen te erkennen,

gingen. Of is er sprake van conflicte-

Binnen de participatieve beweging

maar deze verschillen tegelijkertijd

rende prioriteiten, waarbij architecten

• Cocreatie draait om effectieve

ontwikkelden zich diverse stromingen

opnieuw vormgeeft en benut om tot

vaak meer waarde hechten aan de

samenwerking tussen profes-

onder noemers als ‘community archi-

duurzame (her)ontwikkeling van de

aansluiting van het ontwerp op de

sionals en niet-professionals,

tecture’ en ‘social architecture’. Maar

leefomgeving te komen.

buurt en de stad. Het niet herkennen

instituties en burgers, ontwerpers

en adresseren van dergelijke verschil-

en niet-ontwerpers, die allen

ondanks de diverse voorbeelden die

sociale proces. Het ontwerpen wordt

Hanneke Stenfert

met bewonersgroepen gerealiseerd

Een collectief leerproces

len vormt een voedingsbodem voor

hun eigen belangen, waarden en

werden, strandden veel projecten met

Dit vraagt meer dan enkel luisteren

miscommunicatie en frustratie aan

perspectieven meebrengen.

vergelijkbare bevlogen intenties door

naar bewoners. Het gaat om het rea-

zowel de kant van de architect als de

• De uitdaging in deze complexe

miscommunicatie, onbegrip en wan-

liseren van een wederzijds leerproces

bewoners. Naast (zelf)bewustzijn met

dynamiek is om verschillen te

trouwen; eindigend in frustratie en

waarin bewoners onderling, maar ook

betrekking tot waarden, motieven

erkennen, maar deze verschillen

desillusie. Het bleek niet gemakkelijk

bewoners en professionals, leren over

en perspectieven, vraagt cocreatie

tegelijkertijd opnieuw vorm te

om tot een ontwerp te komen in de

elkaars perspectieven en belangen en

ook de bereidheid deze te delen en

geven en te benutten.

complexe sociale dynamiek die

van elkaars kennis en vaardigheden.

te laten aanvullen, weerleggen of aan-

• De cocreatieve architect zet

de participatieve praktijk kenmerkt.

De architect kan een belangrijke bij-

scherpen door andere perspectieven.

ontwerpexpertise in om dit te

Nu de aandacht voor betrokken-

drage leveren aan het faciliteren van

Transparantie met betrekking tot

faciliteren en geeft daarmee niet

heid van bewoners in ontwerp- en

dit leerproces. Het collectief verken-

werkwijze, keuzen en waarden wordt

alleen het ontwerp, maar ook het

ontwikkelprocessen weer toeneemt,

nen van en reflecteren op ontwerp-

soms - onbewust - ervaren als een

samenwerkingsproces vorm.

staan architecten opnieuw voor

oplossingen maakt achterliggende

bedreiging van de professionele

de Architect, oktober 2016 | 61

Issues Wat komt kijken bij woningbouw

Jólan van der Wiel De kunstenaar Jólan van der Wiel studeerde in 2011 af aan de Gerrit Rietveld Academie. Met zijn eigen studio focust hij zich op nieuwe ontwerpmethoden op het grensgebied tussen verschillende disciplines. Zijn werk is onder andere tentoongesteld in het Design Museum in Londen en het Bauhaus-Archiv Museum in Berlijn.

Forces for Architecture De beschermende huid van de architectuur

Zo gaat het project ‘Tectonics’ in op de effecten die de vibratie van een aardbeving hebben op een gebouw.

Door inkt toe te voegen aan een vloei-

Het project Forces for Architecture

stof worden de trillingen zichtbaar ge-

focust op het integreren van de

maakt. In zekere zin fungeert de inkt

natuurlijke krachten in de architec-

als een zichtbare seismograaf die de

tuur. De zoektocht naar uitdagin-

schoonheid van de trilling zichtbaar

gen op het grensgebied tussen

maakt. In het project ‘Lightwall’ staat

kunst en architectuur levert daarbij

de kracht van de wind op woningen

interessante nieuwe inzichten op.

centraal. Geïnspireerd door levende

In eerste instantie zijn Van der Wiel

organismen die licht verspreiden, is

en Benthem Crouwel Architects

een semitransparante muur ontwik-

niet op zoek naar concrete oplos-

keld waarin duizenden led-cellen zijn

singen voor de bouw, maar willen

geïntegreerd. Deze maken bewe-

ze nieuwe materialen ontwikkelen

gingen en windvlagen zichtbaar,

die de schoonheid van de natuur-

waardoor interessante lichteffecten

krachten zichtbaar maken.

ontstaan. Waar het project Forces for

Architecture zich laat inspireren door de huid van een gebouw, leiden de

• Woningen beschermen ons

uitkomsten in eerste instantie nog

oorspronkelijk tegen de verschil-

niet tot architectonische toepas-

lende krachten van de natuur.

singen. Op dit moment ontwikkelen

• De beschermende huid van een

Van der Wiel en Benthem Crouwel

gebouw vormt een interessant

Architects een installatie voor het

tussengebied van buiten naar

komende Amsterdam Light Festival.

binnen.

De snelle cyclus van de kunst is daarin

• In dit gebied kunnen de

een goede aanleiding om snel tot

krachten van de natuur zichtbaar

verdere ontwikkelingen te komen.

worden.

Uiteindelijk zou het interessant zijn als dit ook zichtbaar wordt in de huid van gebouwen.

Marieke Giele

de Architect, oktober 2016 | 63

Wie doet het met wie?

De 10-jaars kwaliteitsgarantie op het complete assortiment Systeembadkamers van wedi onderscheiden zich in het bijzonder door hun eenvoudige, veilige en modulaire bouwwijze, zonder in de creatieve diversiteit beperkt te zijn. Bovendien zijn alle wedi producten volgens Europese normen gecertificeerd voor de inzet in vochtige ruimtes en waarborgen 100 % waterdichtheid.

www.wedi.eu

Ook in de bouw draait alles om mensen. Nieuwe opdrachten beginnen bij de juiste contacten op het juiste moment. Ontdek het nieuwe Bouwberichten: alle aanbestedingen en projecten die ertoe doen, maar vooral profielen van elke relevante bouwer in Nederland. En inzicht in zijn connecties.

Vind je beste match op Bouwberichten.nl

Verleg uw creatieve grenzen met SVK gevelplaten.

Ook verkrijgbaar in zandkleur.

Klaar voor grenzeloze creativiteit?

Onze vezelcementoplossingen geven uw project de juiste uitstraling met de gewenste kleur en vorm. Uw creaties ogen niet alleen tijdlozer dan ooit, ze overstijgen de tijd dankzij de ongeĂŤvenaarde kwaliteit van de SVK gevelplaten. Zo kennen uw ontwerpen geen grenzen meer en realiseert u de meest creatieve gevels.

Ga ook verder en laat u inspireren op

creatievegevels.be

Ornimat

Colormat

Puro Plus

Decoboard

Op maat verzaagd en afgewerkt in quasi elke RAL kleur

In de massa gekleurd, met of zonder structuur

Natuurgrijze onbehandelde gevelplaten met karakter

Tijdloze kleuren in standaard afmetingen

Verbeelding Bouwbesluit 2012 Brandveiligheid editie 2016/2017

Nieuwe uitgave

Vanuit de gedachte ‘een plaatje zegt meer dan duizend woorden’ is de serie ‘Verbeelding’ ontstaan.

Met het boek Verbeelding Bouwbesluit 2012 Brandveiligheid wordt het voor u een stuk makkelijker om de brandveiligheidseisen van het Bouwbesluit te doorgronden.

In dit boek krijgt u aan de hand van tekeningen de artikelen van Bouwbesluit 2012 uitgelegd. Door de overzichtelijke presentatie en het gebruik van eenduidige symbolen en afkortingen vindt u snel de gezochte informatie.

Wat is er nieuw in deze uitgave?

-

de wijzigingen van Bouwbesluit 2012 en de Regeling Bouwbesluit 2012 zijn tot en met 1 juli 2016 verwerkt

-

wijzigingen ten aanzien van brandklassen, eisen aan vluchtrouteaanduiding en hulp bij ontruiming bij brand

-

actualisatie van de tabel van bijlage 1 van het Bouwbesluit (brandmeldinstallaties)

Auteurs: ing. D.M. Hellendoorn ing. M.I. Berghuis dr. ir. M. van Overveld ing. H.L. de Witte ing. P.J. van der Graaf

De auteurs van dit boek hebben dagelijks beroepsmatig met het Bouwbesluit te maken en hun expertise staat garant voor de deskundige en praktische benadering van dit complexe onderwerp.

ISBN: 9789462452156 Aantal pagina’s: 352 Prijs: € 99,00 exclusief btw

Voor iedereen die in zijn werk te maken heeft met de brandveiligheidseisen van het Bouwbesluit 2012 is dit boek een absolute must.

De vele tekeningen maken dit boek tot een praktisch hulpmiddel: bestel via www.bimmedia.nl/brandveiligheid2016 105822_Brandveiligheid 210x297.indd 1

9/13/2016 9:14:47 AM

Company Guide

In onderstaand overzicht vindt u een selectie van leveranciers met een bedrijfspresentatie en een productenoverzicht op www.nbd-online.nl.

BAZO Staalbeheer bv

BBK bv

BAZO Staalbeheer B.V. is producent en leverancier van stalen roosters voor de meest uiteenlopende toepassingen. Voorts is de onderneming gespecialiseerd in bouwkundige toepassingen, zoals roosterbalkonhekken en schoepenroosters.

BBK bv, opgericht in 1956, is gespecialiseerd in het ontwikkelen en het produceren van briefkasten, buitenbussen en belpanelen voor afzonderlijke of gecombineerde toepassing voor woning- en utiliteitsbouw. Kenmerkend voor het leveringsprogramma van BBK bv is de flexibiliteit, waardoor het bedrijf optimaal kan inspelen op de wensen en eisen van de gebruiker.

www.nbd-online.nl/bazo

www.nbd-online.nl/bbk

Falco BV

Fiberplast BV

Falco heeft op haar hoofdvestiging in Vriezenveen de mogelijkheid voor ontwerp, ontwikkeling en de uitvoering van o.a. straatmeubilair, overkappingen en fietsparkeervoorzieningen. Alles onder één dak. Een perfecte uitgangspositie voor het produceren van bijvoorbeeld straatmeubilair op maat voor uw project.

Fiberplast BV is een internationale leverancier van innovatieve en duurzame ECO producten op basis van houtcomposiet en recycling kunststoffen. Fiberplast BV levert producten en totaaloplossingen voor steiger, (dak)terras, galerij, balkon, veranda, etc. Een duurzaam alternatief voor traditionele producten en constructie-elementen, maar ook voor de aankleding van uw project.

www.nbd-online.nl/falco

www.nbd-online.nl/fiberplast

Heras BV

Multiwal B.V.

Heras is dé specialist op het gebied van totale buitenbeveiliging. Heras ontwikkelt, verkoopt, installeert en onderhoudt integrale beveiligingsconcepten voor bedrijven, instellingen en overheden in Nederland. Heras staat voor totaaloplossingen, met kwalitatief zeer hoogwaardige producten en systemen en een uitstekende 24/7 service.

Multiwal is een actieve en ontwikkelende onderneming. Het bedrijf is gespecialiseerd op het gebied van de kwalitatief bekende merken Haro-vouwwanden, Haro-glaswanden en Haro-paneelwanden. Multiwal adviseert, fabriceert en installeert vouw-, glas- en paneelwanden passend op maat door geheel Nederland.

www.nbd-online.nl/heras

www.nbd-online.nl/multiwal

Parthos b.v.

Troax B.V.

Parthos b.v. is gevestigd in het Limburgse Panningen. Sinds haar oprichting in 1968 is het bedrijf uitgegroeid tot een vooraanstaand producent van een brede range vouwdeuren en mobiele paneelwanden. Parthos biedt behalve hoogwaardige producten ook uitstekende adviezen en begeleiding.

Troax ontwikkelt, produceert, levert en installeert separatie- en beveiligingswanden voor de bouw en industrie. Het leveringsprogramma omvat een aantal modulaire systemen bestaande uit geprefabriceerde wandelementen en deuren in gaas- en plaatuitvoering voor diverse toepassingen.

www.nbd-online.nl/parthos

www.nbd-online.nl/troax

Uniflex BV

Warmteplan B.V.

Uniflex heeft al meer dan 30 jaar ervaring in de wereld van mobiele geluidswerende scheidingswanden en is gespecialiseerd in flexibele ruimtescheiding d.m.v. paneel-, glas- en vouwwanden. Uniflex is ook leverancier van hijswanden, lineaire schuifdeuren en podiumelementen.

Warmteplan is, vanaf de jaren tachtig, van een pionier op het gebied van ecologisch bouwen uitgegroeid tot een professionele en betrouwbare bouwpartner-in-business voor de gehele bouwkolom. Van een enkele woning tot hele wijken of utiliteitsgebouwen. Warmteplan heeft in 1990 de slogan geïntroduceerd “eerst gebouw, dan techniek”.

www.nbd-online.nl/uniflex

www.nbd-online.nl/warmteplan

MUSEALE HANGAR VAN STAAL

Sommige projecten blijven de aandacht trekken, winnen prijs na prijs of worden elke keer weer genomineerd. Het Nationaal Militair Museum Soesterberg van architect Dick van Wageningen is zo’n project. Wat is het geheim achter dit spectaculaire gebouw? Tijdens het projectbezoek van ‘de Architect‘ op 12 oktober is dit in details uit de doeken gedaan. Voor wie er niet bij kon zijn hieronder wat meer over het staal gebruik in dak en gevel.

historische tanks en vliegtuigen alle ruimte hebben. Het spectaculaire dak en de glazen gevel geven het gebouw zijn allure en grandeur.

De grote glazen wanden versterken met hun weerspiegeling zowel de natuur en de cultuurhistorie uit de omgeving als de tentoongestelde topstukken.

In het Nationaal Militair Museum zijn de collecties van het Militaire Luchtvaart Museum en het Legermuseum samengebracht. Het Nationaal Militair Museum bevindt zich nabij de A28 tussen Utrecht en Amersfoort op de voormalige NAVO-vliegbasis Soesterberg en voegt zich vanzelfsprekend in de schaal en weidsheid van deze plek, precies waar het bestaande vliegtuigplatform overgaat in het glooiende landschap van de Utrechtse Heuvelrug.

Om de grote overspanningen mogelijk te maken is een speciale vakwerkconstructie ontworpen, die het gebouw meteen zijn karakteristieke uitstraling geeft, een uitstraling die zijn oorsprong vindt in een militaire traditie: de zogenoemde Baileybruggen. Daarboven dekken stalen profielen het dak af. De voorgelakte stalen profielen vormen in feite het enige solide - niettransparante - deel van het gebouw en de kleurkeuze was dan ook van belang. Architect Dick van Wageningen zocht een specifieke kleur die paste bij de krijgsmacht en vond die in het zwart-bruine RAL 8022.

“Een dak op pootjes,” noemde architect Dick van Wageningen het ontwerp. En dat is wat het is, een stalen dak dat als een gigantische overkapping van 110 x 250 meter bijna zweeft, waarin

Op deze wijze zijn tal van ontwerpkeuzen gemaakt die het gebouw tot een geheel maken dat past bij de krijgsmacht en tegelijkertijd neutraal genoeg is om de exposities in het

museum hun eigen verhaal te laten vertellen en de grote cultuurhistorische waarde van de omgeving niet te verstoren. Zowel binnen als buiten het gebouw is van alles te zien en een deel van de collectie staat onder het majestueus overstekende deel van de overkapping.

SAB-profiel en Colorcoat® zijn trots een van de leveranciers te zijn van dit prachtige gebouw.

Zij leverden de voorgelakte stalen profielplaten die het gehele dak van 32.000 m2 bedekken, waarbij de zichtzijde aan de binnenkant de speciaal gemaakte kleur RAL 8022 is. Daarnaast is er meer dan 4.000 m2 golfprofiel SAB 18/988 toegepast in dezelfde kleur RAL 8022 maar dan in Colorcoat Prisma® vanwege de betere eigenschappen voor toepassing buiten met 30 jaar Confidex® garantie.

De architect specialisten van SAB-profiel en Colorcoat kunnen u meer vertellen over de gebruikte materialen en kleuren en bespreken wat voorgelakte stalen profielen en panelen voor uw project kunnen betekenen. U kunt daarvoor contact met Tata Steel opnemen.

Voor meer informatie: www.tatasteelconstruction.com

wit, witter witst. www.rockfon.nl

ervaar de vrijheid van wit

vrijheid!

ROCKFON® BLANKATM. Ons witste plafond ooit.

EXTREEM WIT OPPERVLAK L-WAARDE 94,5 | LICHTREFLECTIE 87% | LICHTDIFFUSIE 99% | GEEN LEGRICHTING | MINDER SNIJAFVAL | GEFIXEERDE ZIJKANTEN | ROBUUST OPPERVLAK | REINIGBAAR MET NATTE SPONS | ANTI-STATISCH OPPERVLAK

Helden

Thema: Woningbouw

“Met het ‘tiny house’ willen we mensen aan het denken zetten over wonen”

Interview met Lena en Laurens van der Wal van Walden Studio

1

Walden is een ontwerpstudio die zich richt op kleine, zelfvoorzienende architectuur.

Lena en Laurens van der Wal richtten de studio een jaar geleden op met een idealistische visie die uitgaat van een avontuurlijke vorm van architectuur. Met radicale ontwerpen stappen de broer en zus af van de traditionele uitgangspunten voor woningbouw en creëren zij eigen spelregels met nieuwe mogelijkheden. Dit levert vernieuwende projecten op die aansluiten bij de huidige drang naar een simpel, vrij leven.

Tekst

Marieke Giele Portret

Maarten Kools

“De huidige woningmarkt is gebaseerd op een oneerlijk systeem waarbij het initiëren van nieuwe projecten alleen mogelijk is voor partijen met geld.

Daardoor is een hoofdrol weggelegd voor projectontwikkelaars en woningcorporaties die niet vernieuwend bezig zijn. Zij blijven eengezinswoningen bouwen, terwijl daar vanuit de markt steeds minder vraag naar is. De bouw is daardoor een van de minst innoverende industrieën. We zijn begaan met het milieu en vragen ons vaak af waarom we in Nederland steeds grotere woningen bouwen, terwijl de grootte van de huishoudens juist afneemt. Daardoor blijven we veel loze ruimte verwarmen, die we nauwelijks gebruiken om te leven”, beginnen Lena en Laurens.

Broer en zus, beiden studeren nog Bouwkunde aan de tu Delft, vinden dat het anders kan. Allebei raakten ze tijdens verschillende buitenlandse ervaringen geïnspireerd door oorspronkelijke bouwprincipes en besloten ze samen een duurzame tegenbeweging op te zetten.

“In eerste instantie begonnen we met een blog

64 | de Architect, oktober 2016

waarop we onderzoek deden naar nieuwe vormen van klein en duurzaam wonen. Al snel pakten de media dit op en enkele maanden later kregen we de opdracht voor een ontwerp van een ‘tiny house’ voor ‘Marjolein in het klein’. Doordat het huis op wielen staat, hoeft het niet te voldoen aan het bouwbesluit en konden we onze eigen spelregels verzinnen. Dit leverde nieuwe mogelijkheden op voor het ontwerp. Het huisje is volledig biobased en zelfvoorzienend, zodat het niet op de bestaande, vervuilende nutsvoorzieningen hoeft te worden aangesloten.

In het ontwerpproces hebben we de opdrachtgeefster actief betrokken bij de beslissingen die we namen. Door onze andere kijk op het ontwerp ontstond er weleens strijd. We hebben geleerd dat het belangrijk is om deze strijd niet te schuwen, maar dat de oplossingen die daaruit voortkomen het ontwerp juist beter maken.

Door het krappe budget ontstond echter wel een begrotingstekort en moesten we nieuwe manieren vinden om het geld bij elkaar te krijgen. Onze opdrachtgeefster verwachtte in eerste instantie dat wij de kosten omlaag zouden brengen door een versimpeld ontwerp. Maar we hebben de ambitie hoog gehouden en haar ondersteund in het zoeken van media-aandacht en sponsoren. Door haar bij het gehele bouwproces te betrekken, is het huisje echt van haar geworden.”

Experimenteel wonen “Met ons ontwerp voor het ‘tiny house’ willen we mensen aan het denken zetten over wonen. In Nederland is het wonen standaard georganiseerd, waardoor iedereen dezelfde woonwensen lijkt te hebben. Op dit moment trekken veel mensen naar de grote stad, waardoor de huizenmarkt oververhit raakt. Wij vinden het belangrijk om deze traditionele kijk op het wonen te herzien. Het ‘tiny house’ biedt ruimte aan een experimentele vorm van wonen buiten de grote stad, die aantrekkelijk is

L & LvdW “ Wij en onze werknemers werken slechts vijftig procent van de tijd achter de computer”

voor verschillende doelgroepen. Het huis op wielen ziet er gewoon erg leuk uit. Op die manier willen we mensen verleiden om ook na te denken over deze andere vorm van wonen.

Tegelijkertijd geloven we dat in de grotere steden nieuwe vormen van wonen mogelijk zijn. De participatiemaatschappij kan daarin een grote rol spelen. Als een collectief van mensen samen een project initieert, beschikken zij over een flinke som geld en hebben zij een grote stem bij de gemeente. Tegelijkertijd biedt dit de mogelijkheid om nieuwe typologieën te creëren. Door de persoonlijke ruimte te beperken en de collectieve ruimte te vergroten, ontstaat een efficiëntere vorm van wonen die aansluit op de huidige vraag in de markt.

We voelen ons op dit moment een gigantische idealist die graag ingaat tegen het oneerlijke systeem waarin projectontwikkelaars het voor het zeggen hebben. Dat is mogelijk omdat we nog studenten zijn. Maar we zien onder onze generatiegenoten ook veel getalenteerde mensen die niet nachtenlang willen doorwerken en daarom niet voor de architectuur kiezen. Wij willen weer voldoening halen uit ons werk. Daarom hebben we de regel opgesteld dat wij en onze werknemers slechts vijftig procent van de tijd achter de computer werken en voor de rest juist veel met de hand werken.

Door zelf maquettes te maken, te tekenen en te timmeren krijgen we weer meer gevoel bij de projecten waar we mee bezig zijn.”

Ondernemende architect “Door de professionele aandacht van de media krijgen we nu veel aanvragen voor nieuwe projecten. Als studenten hebben we de luxe dat we nog niet van onze studio hoeven te leven en selectief projecten kunnen kiezen waar we helemaal achterstaan. Zo zijn we op dit moment bezig met een minuscule aanbouw voor een dijkhuis. Deze plaatsen we op poten en gaat fungeren als een duurzame ‘plug-in’ die de gehele woning van energie voorziet. Daarnaast zijn we voor Staatsbosbeheer bezig met een kleine transformatie van een seinhuis naar een minihotel.

Met deze diversiteit aan projecten hopen we een breed portfolio op te bouwen. Deze willen we uiteindelijk gebruiken om zelf projecten te initiëren, die op het grensvlak tussen architectuur en opdrachtgeverschap liggen. Als ondernemende

Laurens en Lena van der Wal van Walden Studio

de Architect, oktober 2016 | 65

Helden Interview met Lena en Laurens van der Wal van Walden Studio

Thema: Woningbouw

Tiny tim

Microdisco

De Tiny tim is een ontwerp van faro Architecten. Deze Timber Independent Mobile (tim) is een duurzame, verplaatsbare en autarkische wooneenheid die weinig grondstoffen gebruikt, zuinig is met energiegebruik en lage woonkosten heeft. Het prototype dat afgelopen jaar viel te bewonderen op FabCity in Amsterdam en Oerol in Schiermonnikoog, won onlangs de BouwExpo Tiny Housing in Almere. Zie ook het juninummer van de Architect, p. 52-57.

Het ‘tiny house’ voor ‘Marjolein in het klein’ staat op wielen waardoor het op de mooiste locaties kan staan. Foto Walden Studio

Buro Walden bouwde ook de kleinste disco ter wereld die al langs verschillende festivals is gegaan. In een kleine ruimte van slechts 2,5 vierkante meter installeerde de studio discolampen, speakers en een computer. Dit geeft tot wel vijftien (!) bezoekers per keer de mogelijkheid om als dj een eigen feest neer te zetten.

architect zijn we aan minder voorwaarden gebonden en kunnen we onze eigen ideeën vormgeven.

Dit geeft ons de mogelijkheid radicale projecten neer te zetten. Zo lijkt het ons interessant om in de toekomst wooneenheden te verkopen die aansluiten bij het budget van een brede doelgroep. Maar het zou best goed kunnen dat we ons juist gaan focussen op stedebouwkundige ingrepen of bedrijfsplannen. We hebben in ieder geval de ambitie om op een grotere schaal te werken, zodat we daadwerkelijk impact hebben. Op deze manier willen we onder andere de ‘tiny house’-beweging die nu is aangewakkerd in Nederland, nog groter maken en nieuwe oplossingen verzinnen voor de vastgeroeste woningmarkt.”

Oproep Lena en Laurens van der Wal willen graag in contact komen met mensen die ook anders denken over architectuur. Met een platform willen ze samen met anderen de beweging voor kleine architectuur voortzetten. Kijk voor meer informatie op www.waldenstudio.nl.

nze

ht hte

Dankzij de verschillende openingen staan binnen en buiten direct met elkaar in verbinding. Foto Walden Studio

66 | de Architect, oktober 2016

Een slimme inrichting maakt een efficiënt

Gelieerd aan de Floriade 2022 ontwikkelt Walden Studio voor Urban Greeners een visie

ruimtegebruik mogelijk. Foto Walden Studio

voor een zelfvoorzienende werkplek op het eiland Utopia. Beeld Walden Studio

de Architect, oktober 2016 | 67

Productinformatie

Tekst Katja van Roosmalen

Circulaire economie en duurzaamheid

Natuurlijke materialen voor een kleinere energetische voetafdruk cocopanels.nl Kokos aan de wand Voor de productie van Coco Panels wordt de schaal van een kokosnoot in kleine vierkante stukjes gesneden. Hierna worden ze tot grotere panelen in tegelformaat verlijmd. De variatie in producten wordt verkregen door de binnenkant of de buitenkant van de schil te gebruiken en daarna af te werken met een verf of lak. Alleen watergedragen, praktisch geurloze lijmen, lakken en verven worden gebruikt bij de vervaardiging van de Cocomosaic

mosa.com Weerbestendige tegels

panels. De panels zijn licht van gewicht, duurzaam, spatwaterdicht, onderhoudsvriendelijk en

Mosa behaalde voor haar geventileerde gevelsysteem Facades de

eenvoudig aan te brengen.

Cradle to Cradle Silver® certificering. De basis van Mosa Facades wordt

orgabouw.nl Innovatie in techniek, materiaal én samenwerking

gevormd door de weerbestendige tegels, die mechanisch worden bevestigd aan profielen van roestvrij staal met aluminium. Er komt

mHome is genomineerd voor de Accenture Innovation Awards. Orga

geen lijm of cement aan te pas. Daardoor is het geschikt voor ‘design

Bouw toonde het concepthuis op basis van biobased materialen dat

for disassembly’: na de economische levensduur kan de gehele sys-

tijdens de Innovation Expo en het huis werd aangeboden op Funda.

teemgevel uit elkaar worden gehaald en worden hergebruikt in de

Orga bouw wil laten zien dat je met hout en andere natuurlijke materi-

technische kringloop. Door het gebruik van lichte materialen stimu-

alen ook eigentijds kunt bouwen. De innovatie zit in het totaalconcept.

leert Mosa tevens het duurzaam bouwen, met als doel het energiever-

Naast de toegepaste materialen, installaties en hightech oplossingen is

bruik en de co2-voetafdruk van het gebouw te beperken.

vooral de samenwerking vernieuwend.

dyka.nl Leiding van suiker Dyka ontwikkelde een Bioplastic leidingsysteem voor de woningbouw. De nieuwe productlijn met leidingen en hulpstukken is gemaakt van pla, een hernieuwbare plantaardige grondstof afkomstig uit suikerbiet of suikerriet.

Dyka biedt met Bioplastics een volwaardig leidingsysteem met een lange levensduur. De leidingsystemen op basis van Bioplastics zijn vergelijkbaar met pvc: het materiaal is sterk en heeft een lange levensduur. Dyka start met het toepassen van Bioplastics binnen het regenwaterassortiment.

bambooder.nl Bamboe als betonbewapening Bambooder wint vezels uit bamboe die plaatselijk wordt gekweekt en die als grondstof dient voor biobased materialen. De korte vezels zijn bruikbaar in bioplastics, verven en verpakkingsmaterialen, terwijl de lange vezels geschikt zijn als grondstof voor composieten. Zij kunnen ingezet worden als staalvervanger in betoncontructies, zijn geschikt als bouwmateriaal en kunnen dienen voor dijkverstevigingen. De combinatie van een materiaal dat licht is qua gewicht en zo sterk is als staal maakt dat zeer aantrekkelijk. Onlangs won het bedrijf de Circulair Challenge Award 2016; het prijzengeld gebruikt men om de productie op te schalen.

68 | de Architect, oktober 2016

Productinformatie Circulaire economie en duurzaamheid

Biobased wonen in Boekel De bewoners van Ecodorp Boekel streven ernaar de transitie naar een duurzaam Nederland te versnellen. Het biobased expohuisje, dat eerder op de Innovation Expo in Amsterdam stond, laat zien wat allemaal mogelijk is op circulair vlak. Wisselende kunstenaars gaan het expohuisje bewonen, leren van de ecodorpelingen en laten zelf iets bijzonders achter bij vertrek. www.ecodorpboekel.nl

warmteplan.nl Maximale vochtopname Homatherm en IsoFloc houtvezel en cellulose zijn bio-based isolatiematerialen die dampopen bouwen mogelijk maken. De natuurlijke materialen kunnen snel en eenvoudig vocht opnemen, bufferen en weer afstaan. Houtvezel en cellulose kunnen probleemloos 20 tot 30 % van hun eigen gewicht aan vocht opnemen. Ter illustratie: 1 m3 houtvezel of cellulose weegt 50 kg en kan bij 20 % vocht 10 liter water buffe-

byfusion.com Plastic bouwblokken

ren. Een conventioneel materiaal, zoals minerale wol, weegt 25 kg/m3 en kan 2 % vocht bufferen. Omdat het vocht in de vezel wordt opgenomen, is er slechts een gering verlies aan isolatiewaarde, ook bij hoge vochtpercentages. Naast de gunstige vochtdynamiek, bieden hout-

Van plastic afval bouwblokken

vezel en cellulose bovendien een goede geluidsisolatie tot 66dB.

maken, daarmee houdt de

geberit.nl Urinoirs met verborgen verrassing

Amerikaanse start-up Byfusion zich bezig. Het bedrijf wint het plastic uit de plastic soep in de oceanen. Om de bouwblokken te

Selva en Preda zijn twee nieuwe urinoirs van Geberit. Bijzonder is dat ze

vervaardigen ontwikkelde zij de

uitgevoerd kunnen worden met een halve literspoeling, maar ook

RePlast-technologie; in een

zonder waterspoeling leverbaar zijn. De urinoirs zijn voorzien van een

machine wordt het plastic

docking station. Dat bevindt zich aan de onderzijde in het keramiek en

samengeperst. Volgens Byfusion

is gemakkelijk bereikbaar voor onderhoud en reparatie. In het docking

zijn de thermische en akoesti-

station zit de geïntegreerde urinoirsturing. Deze is ook leverbaar met

sche eigenschappen beter dan

een geïntegreerde, zelfvoorzienende generator die elektriciteit opwekt

van traditionele bouwstenen.

met het stromende water van de spoeling.

kornuyt.nl Groene vloeren in aardetinten

ahrend.com Flexibele omgeving

De nieuwste collectie circulaire vloeren van Kornuijt heet Nature’s

Basten Leijh ontwierp de Ahrend

Finest. In het biobased Kunstenaars-Expohuis in Boekel is de bruine

Flexbox. De modulaire, functio-

vloer van cacaodoppen verwerkt. De collectie omvat ook andere

nele space-in-space oplossing is

kleuren zoals de witte vloer uit eierschalen en een geelbruine variant

bestemd voor informeel overleg-

op basis van koffievliezen.

gen, bellen, geconcentreerd werken en vergaderen én ontworpen volgens circulaire principes.

Bovendien biedt hij akoestisch comfort en is hij in veel stoffen leverbaar. De box kan in bijna iedere ruimte neergezet worden zodat er een ruimte-in-eenruimte ontstaat. Daarnaast is het mogelijk om in één middag de box te verhuizen of zelfs te resizen.

70 | de Architect, oktober 2016

Productinformatie Circulaire economie en duurzaamheid

interface.com Tapijt als hout

hempecosystems.com Kalkhennephuis in Friesland

Touch of TimberTM heeft de

In Friesland realiseert architectenbureau Werkstatt het eerste kalk-

uitstraling van een houten vloer

hennephuis van Nederland. De ademende eigenschappen van de

met alle voordelen van een low-

kalkhennep zullen het binnenklimaat positief beïnvloeden. Zij gebruikt

impact tapijttegel. Het design is

daarvoor hes-Mix. Deze kalkhennep kan zowel voor de vloeren, de

een cocreatie van Interface en

muren als het dak gebruikt worden. De droogtijd bedraagt 3 à 4 weken.

de garenleverancier Aquafil.

De collectie bestaat uit 100 % gerecycled garen en is een van de eerste collecties met de

derbigum.nl Verantwoorde dakbanen

duurzame gerecyclede pvb precoat. De precoat heeft een 80 % lagere co2-voetafdruk dan de traditionele sbr latex tussenlaag.

Derbipure is een dakbedekking op basis van natuurlijke grondstoffen.

Het gebruik van biobased formal-

Ze bevat geen bitumen of andere aardolieproducten. De witte acryl

dehydevrij glasvlies is standaard

coating reflecteert het zonlicht en vermindert de opwarming van het

in deze collectie.

dak op zonnige dagen. Deze dakbedekking is pH-neutraal, en geschikt voor het hergebruik van regenwater. Derbipure kan verwerkt worden zoals andere dakbanen.

thinkwonen.nl Met statiegeld gebouwd

bureausla.nl Upcycling van plastic

Think Wonen wil circulaire woningen met statiegeld op de markt

Bureau sla maakt van plastic afval een bruikbaar bouwmateriaal:

brengen. Na gebruik wordt 15 tot 40 % van de aankoopprijs terug-

Pretty Plastic Plant. Het is een upcyclingproces waarbij van bijvoor-

betaald. Think Wonen bouwt energieneutrale, verplaatsbare fabrieks-

beeld vuilniszakken unieke producten worden vervaardigd. In een

woningen. Onder andere woningcorporaties nemen de woningen af.

fabriekje laat bureau sla alle processtappen zien, van sorteren, wassen

De eerste statiegeldhuizen worden naar verwachting in de tweede helft

en malen tot spuiten. Voor de Hogeschool van Amsterdam bouwde zij

van 2017 geleverd. Think Wonen verwacht de tweedehands woningen

bovendien vier showcases om de mogelijkheden van de Pretty Plastic

voor een groot deel weer te kunnen hergebruiken. De betonvloer en

Plant te tonen. De showcases zijn 100% afval, want ook het frame is van

het stalen frame gaan bijvoorbeeld erg lang mee en zijn geschikt

kunststofafval gemaakt.

voor hergebruik.

upfallshower.nl 90% minder water Relaxen onder een wellnessdouche en toch veel minder water gebruiken, dat is mogelijk met de Upfall Shower. Vanuit een grote Wellnessdouche komt een watermassa van 40 liter per minuut. Dat water wordt opgevangen, gefilterd, met een uv-lamp gedesinfecteerd en vervolgens opnieuw gebruikt. Per minuut wordt slechts 1 tot 2 liter water toegevoegd om de temperatuur constant te houden.

72 | de Architect, oktober 2016

Productinformatie Circulaire economie en duurzaamheid

Lighthouse in Eindhoven Lighthouse is aanvankelijk opgericht als onderdeel van het Intelligent Lighting Institute en heeft sterke banden met onderzoeksprogramma’s die gerelateerd zijn aan ‘smart urban lighting’.

Lighthouse voert kennisintensieve projecten uit die voortvloeien uit maatschappelijke vragen en organisaties die deelnemen aan het tu/e Innovation Lab. www.tue-lighthouse.nl

forbo-flooring.nl Biobased design

moso.eu Hard als steen

Forbo Flooring sleepte de

Bamboo Solida van moso is een solide en ecologische parketvloer

iF Design Award in de wacht voor

vervaardigd uit bamboe. De vloer is beschikbaar in 7 uitvoeringen: 5

de Marmoleum Striato collectie.

verschillende houtlookkleuren en de natuurlijke bamboekleuren

Het nieuwe Marmoleum heeft

Naturel en Caramel. De grote vloerdelen zijn voorzien van een clicksysteem. Hierdoor is een snelle, eenvoudige, zwevende plaatsing mogelijk. De vloerdelen zijn voorzien van een ce-markering en voldoen aan alle eisen op het gebied van gezondheid en brandveiligheid.

avans.nl Eerste biocomposiet voetgangersbrug Vijftig studenten van Avans Hogeschool hebben een testonderdeel van 2 m gemaakt voor een volledig uit biocomposiet bestaande voetgangersbrug. De brug is vervaardigd uit vlas- en hennepvezels met biohars rond een kern van biobased pla-foam. De uiteindelijke voetgangersbrug wordt 14 m lang en is een wereldprimeur. In oktober wordt de brug geplaatst over de rivier de Dommel, op het terrein van de tu Eindhoven. De brug is het resultaat van het 3tu-onderzoeksproject Lighthouse.

biobasedbouwen.nl Biobased aan de slag Heeft u ambities om biobased te bouwen? Op de site www.biobasedbouwen.nl staan biobased bouwmaterialen en projecten ter inspiratie.

De site is een initiatief van het ministerie van Economische Zaken en bedoeld ter inspiratie. Architecten en leveranciers kunnen zelf ook projecten toevoegen aan de kennisbank.

een streepdesign geïnspireerd op een klassieke lijnenvloer uit 1950, maar dan in levendige,

tarkett.nl Sterk en flexibel

eigentijdse en natuurlijke biobased varianten. De collectie bestaat uit drie deelcollecties.

Colour is een verzameling

iQ One is een homogene non-pvc vloerbedekking. Onlangs werd aan

vloeren met heldere, kleurrijke

de vloer het Cradle to Cradle® Gold-certificaat is toegekend. Volgens

dessins. De Originals zijn subtiel

Tarkett combineert iQ One esthetiek, flexibiliteit en sterkte en voldoet

ingetogen met kleurtonen die in

het aan de hoge eisen die drukbezochte ruimten stellen. De collectie

elkaar overlopen. Textura heeft

iQ One wordt geleverd in 38 kleuren en drie non-directionele patronen:

een reliëf dat een zacht gevoel

Dusty, Classic en Misty.

en karakter geeft aan de vloer.

74 | de Architect, oktober 2016

de Architect bijeenkomsten Projectbezoek

Nationaal Militair Museum in Soesterberg

Door Felix Claus Dick van Wageningen Architecten

Het Nationaal Militair Museum is een groot gebouw dat een relatie aangaat het omliggende weidse landschap.

Op woensdag 12 oktober 2016 organiseert de redactie van de Architect een projectbezoek voor architecten naar het Nationaal Militair Museum (nmm) te Soesterberg. Tijdens het bezoek vertellen de opdrachtgever, architect en toeleveranciers over de bijzondere onderlinge samenwerking volgens een pps-constructie.

Daarnaast staan een rondleiding door het museum en een borrel op het programma.

Het Nationaal Militair Museum bevindt zich op de historische locatie van het Park Vliegbasis Soesterberg. Ruim honderd jaar geleden richtte de Koninklijke Landmacht hier haar Luchtvaartafdeling op. Tegenwoordig zijn in het nieuwe gebouw de collecties van het voormalige Militaire Luchtvaartmuseum te Soesterberg en het voormalige Legermuseum te Delft ondergebracht.

Het museum is eind 2014 opgeleverd naar een ontwerp van Felix Claus Dick van Wageningen Architecten en kenmerkt zich door het spectaculaire dak van 250 bij 110 meter. Dankzij de enorme

Tekst

overstek lijkt deze te zweven boven de

Marieke Giele

glazen pui van dertien meter hoog. Een vakwerkconstructie geeft het gebouw

Beeld

een stoere uitstraling en maakt de grote

Christian Richters

overspanning van 85 meter mogelijk.

Tussen de tentoonstellingszalen bevinden zich neutrale gangen waar de bezoeker tot rust kan komen.

de Architect, oktober 2016 | 77

de Architect bijeenkomsten Projectbezoek

Veel staal toegepast Het hele dak van 32.000 vierkante meter is uitgevoerd in 1 millimeter warmdakplaat van sab-profiel.

De platen zijn afgewerkt in een speciaal ontwikkelde zwartebruine kleur. Daarbij is aan de buitenzijde 4.000 vierkante meter golfprofiel met Colorcoat Prisma coating toegepast, die is ontwikkeld om dak- en gevelmateriaal weerbestendig te maken.

Donkere plafonds Vanwege de akoestiek zijn in het nmm plafonds van Rockfon toegepast. Het Colorall-systeem heeft aan de zichtzijde een gekleurd mineraalvlies. Door deze in antraciet uit te voeren sluit het plafond aan bij de donkere constructie.

Tegelijkertijd zijn hieraan de vliegtuigen

de bezoekers. Daarnaast zijn hier de

Tegelijkertijd bieden deze ruimten toe-

te nodigen om weg te vliegen over de

uit de collectie opgehangen. Zo ont-

kantoren voor de medewerkers gesitu-

gang tot de balkons, vanwaar men een

omringende bossen. Dit legt direct een

staat een integratie tussen het gebouw

eerd, die door een glazen pui uitkijken

mooi uitzicht heeft over de museum-

relatie tussen de tentoonstelling en de

en de tentoonstelling.

over de hangende vliegtuigen.

collectie.

historische locatie van het museum.

Een uitgebreide projectbeschrijving

De oostelijk gelegen black box biedt Black box

plaats aan verschillende tentoonstel-

Uitgestrekt landschap

over het Nationaal Militair Museum is te

In het midden van het gebouw bevin-

lingszalen, die zijn ingericht door

De volledig glazen pui maakt het

vinden in de Architect van februari 2015.

den zich twee gesloten kabinetten,

Kossman.dejong. De zalen zijn los van

weidse, omliggende landschap,

oftewel black boxen, die enkele belang-

elkaar gekoppeld door middel van

naar een ontwerp van h+n+s

Het projectbezoek aan het Nationaal

rijke programmaonderdelen huisvesten.

tussenruimten, die de bezoekers de ge-

Landschapsarchitecten, voelbaar in

Militair Museum wordt mede mogelijk

In de westelijke black box bevinden zich

legenheid geven om tot rust te komen

het museumgebouw. De drie kilometer

gemaakt door de partners Heijmans,

het restaurant en het auditorium voor

van de ingrijpende oorlogsverhalen.

lange startbaan lijkt de vliegtuigen uit

Rockfon en Tata Steel.

Een uitkijktoren benadrukt de entree van het museum.

de Architect, oktober 2016 | 79

Advertorial

Advertorial

Hét nieuwe bouwen

“Er wordt nog te veel gekeken naar het Bouwbesluit, terwijl we vooruit moeten kijken”

Kingspan TEK® Bouwsysteem

Youri Verwer, Kingspan tek®

2020 is dichterbij dan u denkt.

En dat geldt ook voor de opgave waarvoor de bouw en architecten zich gesteld zien.

Nul-op-de-meterwoningen en passiefhuizen worden de norm. Een norm die bijna onbereikbaar is door op traditionele wijze te bouwen.

De vraag is bovendien: waarom zou u dat willen? Door prefab te bouwen heeft u namelijk maximale ontwerpvrijheid, kunt u Rc-waarden van 7 of hoger bereiken, koudebruggen voorkomen én de faalkosten tot een minimum beperken.

80 | de Architect, oktober 2016

N

aast de collectieve bouwopgave om energiezuinige en goed geïsoleerde woningen te realiseren staan de individuele wensen van opdrachtgevers. “Twee opgaven die prima samen kunnen gaan”, vertelt Youri Verwer van Kingspan tek®. “Te vaak wordt gedacht dat dikker en meer isoleren de enige mogelijkheid is om hogere isolatiewaarden te halen. Dat is lang niet altijd het geval. Ook met wanden van slechts 142 millimeter kan Rc-waarde 5 bereikt worden, en met een dikte van 172 millimeter zelfs Rc-waarde 7.”

Maximale ontwerpvrijheid Ondanks dat energie-efficiënte woningen de toekomst zijn, zal dat meestal niet de eerste vraag zijn die opdrachtgevers aan hun architect stellen. Mensen willen comfortabel wonen, genieten op zoveel mogelijk vloeroppervlak én een aantrekkelijk huis hebben.

Verwer: “En dat bieden we met het Kingspan tek®. Het bouwsysteem maakt het mogelijk om energieefficiënt te bouwen, maar geeft ook ruimte aan individuele wensen en creativiteit. Bovendien merkten we bij de eerste projecten die we in Nederland realiseerden dat toekomstige bewoners veel waarde

hechten aan behaaglijk wonen in een luchtdicht en koudebrugarm huis, zodat ze tochtvrij op hun bank kunnen relaxen.” Daarmee stipt hij direct een groot probleem in de bouw aan: het voorkomen van koudebruggen in de constructie.

“Een van de grootste uitdagingen bij energetisch bouwen is het maken van een goede aansluiting tussen wanden, vloeren en daken.

Logisch, want het zijn de plaatsen waar twee verschillende bouwsystemen aan elkaar gekoppeld worden. Daarom denken wij niet in elementen, maar beschouwen we de schil van het huis als een geheel; één basis, waarvan de delen naadloos op elkaar aansluiten.”

Beproefd systeem De kern van het Kingspan tek® Bouwsysteem is het Structural Insulated Panel System (sips).

Hierbij wordt gebruikgemaakt van geïsoleerde constructieve panelen.

Deze bestaan uit twee platen 15 millimeter osb/3 met een hoogwaardige isolatiekern van polyurethaan. De harde polyurethaankern heeft een lambdawaarde van 0,023 (w/m.k). De geïsoleerde verbindingsveren koppelen de panelen, waardoor een koudebrugarme en luchtdichte isolatieschil

ontstaat. Hierdoor is eenvoudig de beste luchtdichtheidsklasse 3 en een qv;10 waarde van <0,15 te realiseren. Voor Nederland is dit een nieuwe bouwtechniek. Verwer: “Het gebruikmaken van geïsoleerde constructieve panelen voor wanden en daken is een beproefd systeem, waarmee in Canada en de Verenigde Staten al decennia lang ervaring is opgedaan. Dat deze bouwwijze de laatste jaren in Nederland steeds populairder wordt, komt door de strengere eisen die het Bouwbesluit stelt.”

2020 is morgen Verwer vindt echter dat we de lat hoger moeten leggen dan de huidige wetgeving. “Er wordt nog te veel gekeken naar het Bouwbesluit, terwijl we vooruit moeten kijken.

2020 hoort de maatstaf te zijn; huizen die zo gebouwd zijn dat de energievraag tot een minimum wordt beperkt.” Maar ook het bouwproces moeten we daarbij volgens hem onder de loep nemen.

“Zeker in vergelijking met andere branches – waar het heel normaal is om processen te standaardiseren – blijft de bouwsector achter. En dat terwijl door industriële productie de bouwsnelheid vergroot kan worden en oplevermomenten veel beter te voorspellen zijn.

Bovendien beperkt prefab bouwen de faalkosten.” Het Kingspan tek® Bouwsysteem is geschikt voor diverse typen woningen – van vrijstaand tot seriematig bouwen.

“Er kunnen gebouwen van tot wel vier verdiepingen gerealiseerd worden. En doordat de panelen erg licht zijn vergeleken met bakstenen en bouwblokken, kan er zelfs gebouwd worden op locaties waar zware constructies niet mogelijk zijn.”

de Architect, oktober 2016 | 81

Service

Abonnementen en administratie

verveelvoudigd, opgeslagen in een

Boekhandels

Advertentie-index

Wilt u een abonnement op de Architect,

geautomatiseerd gegevens-bestand of

de Architect wordt verkocht bij de

Naam

ga dan naar www.deArchitect.nl/aanbod

openbaar gemaakt in enige vorm of op

volgende boekhandels

Armstrong Building Products bv 84

Abonnementsprijzen per jaar

enige wijze, hetzij elektronisch,

excl. 6% btw. Nederland € 299,-.

mechanisch, door fotokopieën, opnamen

Antwerpen (b)

Bulthaup Nederland bv 2

Studentenabonnement € 179,-,

of enige andere manier, zonder

Copyright,

Derako International bv 56

geldig tot twee jaar na het beëindigen

voorafgaande schriftelijke toestemming

Nationalestraat 28a. 03-2329416

Desso bv 18

van de studie.

van de uitgever.

Abonnement buitenland € 309,-

pagina

Bosch Beton bv 14

Duco Ventilation & Sun Control

4

Amsterdam

Duravit 31

Losse nummers € 19,95 (excl. btw).

Verschijning

Architectura et Natura,

Geberit bv 83

Prijswijzigingen voorbehouden.

Het tijdschrift de Architect verschijnt

Leliegracht 22. 020-6236186

Louis Poulsen Holland bv 17

Abonnementen kunnen ook worden

negen keer per jaar en komt iedere

Athenaeum Nieuwscentrum,

NV SVK

opgegeven bij Vakmedianet

tweede donderdag van de maand uit. In

Spui 14-16. 020-6242972

Oniro bv 60

Klantenservice, postbus 16262, 2500 BG

december verschijnt een gecombineerd

Den Haag o.v.v. “Tijdschrift de Architect”

december/januarinummer.

Delft

Roval Aluminium bv 58

Tel 070-3046777

In november ontvangen abonnees

Stylos bookshop,

SAB Profiel bv 76

de ARC Awards special.

Julianalaan 132. 015-2784168

SOPREMA bv 12

Een abonnement kan op ieder gewenst

Losse nummers kunnen worden gekocht

tijdstip ingaan en geldt tot wederopzeg-

in de webshop van www.bimmedia.nl.

ging, tenzij anders overeengekomen. De

71

Rockwool bv 78

VIEGA Gent (b)

Wedi GmbH

8 - 9 62

Copyright Art and Architecture

minimumlooptijd van een abonnement is

Advertentie-exploitatie

bookshop, Jakobijnenstraat 8.

Advertorial

één jaar. Partijen kunnen ieder schriftelijk

Teamleider

09-2235794

Kingspan Unidek bv

80 - 81

opzeggen tegen het einde van de abon-

Maciek Piasecki

Reynaers bv

32 - 33

nementsperiode, met inachtneming van

06-13858030, m.piasecki@bimmedia.nl

Groningen Scholtens & Wristers

Vacature

Wij verwerken uw gegevens voor de

Account managers

Academische Boekhandel,

Mei architects and planners

uitvoering van de (abonnements)

Najia El Zoulali

Guldenstraat 20. 050-3172500

overeenkomst en om u van informatie te

070-3046911, n.el.zoulali@bimmedia.nl

Godert Walter,

voorzien over Vakmedianet en zorgvuldig

Iwan Verburg

Oude Ebbingestraat 53. 050-3122523

geselecteerde andere bedrijven. Als u

06-10934338, i.verburg@bimmedia.nl

een opzegtermijn van twee maanden.

Rotterdam

geen prijs stelt op deze informatie, kunt u dit schriftelijk melden bij Vakmedianet,

Media Services

Donner Boeken,

postbus 20014, 2500 EA Den Haag. Voor

Jacqueline Bakker

Lijnbaan 150. 010-4132070

informatie over onze leveringsvoorwaar-

070-3046943,

NAi Boekverkopers,

den kunt u terecht op www.bimmedia.nl.

mediaservice@bimmedia.nl

Museumpark 25. 010-4401203

één jaar. Alle rechten voorbehouden.

Sluitingsdatum 20 dagen voor verschijnen.

Druk

Vanwege de aard van de uitgave, gaat

Advertentie-tarieven worden op aanvraag

Drukkerij Wilco, Amersfoort

Vakmedianet uit van een zakelijke over-

toegezonden. Alle verkeer met adverteer-

eenkomst; deze overeenkomst valt onder

ders en bemiddelaars geschiedt conform

het algemene verbintenissenrecht.

de algemeen geldende regels voor het

Alle auteursrechten en databankrechten

advertentie-wezen 1990 en de plaatsings-

ten aanzien van de inhoud van deze

voorwaarden van BIM Media. De opgave

uitgave worden uitdrukkelijk voor-

van prijzen en technische gegevens

behouden.

geschiedt buiten verantwoordelijkheid van

Deze rechten berusten bij Vakmedianet,

de redactie.

Abonnementen gelden voor minimaal

ISSN 1385-4542 RGB: Blauw: R74/G150/B205 Groen: R199/G214/B205 Oranje: R235/G107/B74 CMYK: Blauw: c70/m30 Groen: c30/y70 Oranje: m70/y70

© 2016 vakmedianet, Den Haag

c.q. de desbetreffende auteur.

Marketing

“Auteurswet” gestelde uitzonderingen,

Linda Visser

mag niets uit deze uitgave worden

070-3046876, L.Visser@bimmedia.nl

82 | de Architect, oktober 2016

2016

Behoudens de in of krachtens de

www.deArchitect.nl

31