Merged lr december januari 2016 by Assie van Es

Redactioneel

Van silhouet tot deurklink Een gebouw zo goed als zijn details

HOUSE

HOUSE PROCURATOR GENERAL AND COUNCIL

FACILITY MANAGEMENT

PUBLIC SPACE AND COURTROOMS

Typologische schema’s van de Hoge Raad der Nederlanden, door kaan Architecten

Architectuur is in hoge mate een pragmatische activiteit. Ook werkt ze vaak zeer direct, aangezien ze moet uitgaan van specifieke overwegingen en belangen en wordt ingekaderd door tal van regels, wetten en besluiten. De interpretatie van deze gegevens is een essentieel onderdeel van het ontwerpwerk. Tegelijkertijd zoekt een architect naar ruimten en vormen die onze tijd tot uitdrukking kunnen brengen en verwijzen naar de toekomst. De huid van een gebouw is daarbij van groot belang. Aan de ene kant kent die een diepte, als uitdrukking van de lagen waarmee de gevel is opgebouwd, versterkt door de achter de gevel gelegen ruimten. Minstens zo belangrijk is het materiële oppervlak van de gevels, dat in relatie staat tot het gebouw als geheel. Tot slot vormt de gevel van een gebouw de begrenzing van een straat of plein. Het in dit nummer besproken gebouw voor de Hoge Raad der Nederlanden door kaan Architecten laat zien hoe complex het ontwerp van een gevel kan zijn. Bij de uitreiking van de arc16 Award zei de Amsterdamse architect Hans van Heeswijk dan ook terecht dat een goede detaillering het gebouw als geheel beter zal maken. De manier waarop het architectonische idee is uitgewerkt tot in de kleinste details, vormt het onderscheidende vermogen van een architect, aldus Van Heeswijk. Met andere woorden, architectonische detaillering is wat een project uniek maakt. Gebruikers zien gebouwen van veraf, maar komen ook dichtbij en betreden gebouwen. Nergens is dat zo mooi verbeeld als in de film ‘Powers of Ten’ uit 1977, gemaakt door het ontwerpersechtpaar Charles en Ray Eames. In verschillende stappen wordt het belang van schaal verduidelijkt. Van binnen is het gebouw een kleine kosmos, terwijl het vanuit de ruimte een enkel object is. Een gebouw is daarmee zo goed als zijn details zijn, van het silhouet tot de deurklink. Harm Tilman

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 3

DUCO AT HOME

DucoSlide Aluminium schuifpanelen

Les Passerelles, Cran-Gevrier (Frankrijk)

DucoSlide is een extern zonweringsysteem met schuifpanelen. Ze combineren optimale zonwering met behoud van daglicht en bieden zo een maximum aan privacy! DucoSlide schuifpanelen zijn beschikbaar met ‘LuxFrame’ of ‘SlimFrame’ kaderprofielen met vaste of verstelbare lamellen. Toepasbaar in een enkelvoudig, symmetrisch, telescopisch, BiFold of QuadraFold schuifsysteem.

DUCO @ BOUWBEURS 2017 Bezoek ons in Hal 9, stand B017 én B018 Van 6 t.e.m. 10 februari 2017

Ik sI jullIe helemaal zItten.

BeIde.

Reflex sI

Voor SI zijn er twee schakelaarprogramma’s: Reflex SI en Busch-balance® SI, klassiek rond of evenwichtig rechtlijnig. uw klanten kunnen kiezen en krijgen SI – beide met hetzelfde veelzijdige assortiment. alles wat u over SI moet weten: busch-balancesI.nl

www.busch-jaeger.nl

Busch-balance® sI

! W EU

SlimFix Reno ®

Twin

Constructief sterke na-isolatie op bestaande dakelementen SlimFix® RenoTwin is speciaal ontwikkeld voor hellende daken waarbij de onderconstructie niet vlak is (bijvoorbeeld bij oude enkelschalige dakelementen). De combinatie van EPSHR met de 2-zijdig thermisch reﬂecterende dampopen alu-folie geeft het renovatie-element een uitstekende isolatiewaarde. Deze samenstelling maakt SlimFix® RenoTwin ook een constructief sterk element dat vrijdragend gemonteerd kan worden. Opvullen van de onderconstructie is met SlimFix® RenoTwin dan ook overbodig. De voordelen op een rij • Verwerkbaar zonder opvullen van de onderconstructie. • Vrijdragend montage mogelijk met een speciale schroef. • Langszijde met messing/groef aaneengesloten isolatieschil. • 2-Zijdige cachering + ingelijmde regels constructief sterk. • Goed beloopbaar. • Een waterdichte isolatieschil (t/m RC 8.0). • Leverbaar op lengte-specificatie. • Standaard voorzien van een gootdetail en nokafschuining.

www.isobouw.nl/SlimFixRenoTwin

Veiligheids Zakboekje 2016 Uw gids naar veilig werken

Met het Veiligheids Zakboekje heeft u een handig hulpmiddel, waarmee u eenvoudig (on)gevaarlijke situaties beoordeelt.

Visit us in many places all over the world or at the BAU 2017 in Munich.

Met behulp van honderden tips, voorschriften en checklist voor bijna alle werksituaties verhoogt u het niveau van veilig

DARLING NEW C-BONDED. NIEUWE TECHNOLOGIE. NIEUW PURISME.

werken.

Voorkom ongelukken

Royal Danish Opera

Ga naar www.bimmedia.nl/veiligheidszakboekje voor meer informatie over de diverse bestelmogelijkheden!

TORMAX automatic door systems are found in spectacular opera houses as well as in international airports or small retail stores – in short, in hundreds of thousands of buildings all over the world.

Get your free ticket here and learn more about us: www.tormax.com/bau2017

We present at the BAU 2017, the world’s leading trade fair for architecture, materials and systems from 16 – 21 January in Munich, eye-catching automatic door systems and exciting new products. Be our guest and discover the proverbial TORMAX quality.

the passion to drive doors

Een innoverende combinatie tussen het keramiek en het meubel. Darling New c-bonded creëert geheel nieuwe, puristische wastafelinrichtingen. Dankzij een door Duravit ontwikkelde revolutionaire technologie worden wastafel en onderbouw op nooit eerder vertoonde manier verbonden. Het op de millimeter nauwkeurig verwerkte meubel begint precies daar waar het keramiek eindigt. De materialen gaan naadloos in elkaar over en vormen een optische eenheid. Meer info op www.duravit.nl

Joost Hovenier (1963 – 2016), Jan Peter Wingender en Uri Gilad willen graag Baeda Al Zamily, Elena Bellocchio, JaapJan Berg, Jasper Ten Bosch, Robert van Driel, Aeliane van den Ende, Troy Fawcett, Anna Janssen, Camille Moreau, Steven Reisinger, Carlo van Steen, Inez Tan en Henk Tiegelaar maar ook Jean Luc von Aarburg, Myrsini Alexandridi, Merrit Anthonisse, Sietske Baars, Renske Bäckes, Alain Bärenfaller, Katharina Berchtold, Narda Beunders, Berry Beuving, Mathijs Boersma, Elisabeth Bonavera, Teake Bouma, Avital Broide, Céline Campion, Anita Copier, Maren Damaschke, Samuel Defourny, Eva van Dongen, Anja Dönges, Jarno van Essen, Beatrice Gambato, JulieAnna van Gemert, Katy Giblin, Alberto De Giovanni, Jon Gottlieb, Hilda van Gortel, Mark de Graaff, Hugo Grail, Marco van Helden, Michael Hendriksen, Pascal Henneberque, Marjan van Herpen, Dennis Hoffs, Sophie Hoffstadt, Meiske Hohnen, Jochem Homminga, Charles Hueber, Esther Jonk, Alexandra Kern, Freddy Koelemeijer, Pascal Köllmann, Furkan Köse, Patryk Królikowski, Femke Kroon, Alissa Labeur, Marcel Lok, Tiago Lopes Leal, Angeliki Loutsiou, Gloria Mazzucchelli, Rutger van der Meer, Martijn Meester, Tanner Merkeley, Mathias Nachbur, Peter Nagtzaam, Arnoud Neefjes, Jerome Nicod, Veronica Orso, Theo Peppelman, João Miquel Pereira Segurado, Daan Petri, Laura Posadinu, Michiel Pouderoijen, Miriam Reiber, Juul Reusen, Thomas Rietmann, Frederica Rijkenberg, Terry van Roode, Peter de Ruijter, Andreas Sager, Bart van der Salm, Stephan Schagen, Hanneke Scottvan Wel, Marie Seon, Macarena Serrano Gran, Coen Smit, Anna Tabellini, Tim Tensen, Giles Townshend, Mark Veldman, Marnix Verberne, Olga Marie Walter, Phillip Werner, Christoph Wiesner en Martine de Wit die de afgelopen jaren deel uitmaakten van ons team bedanken. De ARC16 Oeuvre Award komt ook jullie toe.

Vakkenkasten Bornego College - Heerenveen - Architect: Studioninedots

viega.nl/Over-ons

MODERNE ARCHITECTUUR VOOR HET HOOGTEPUNT VAN DE WEEK En een leidingsysteem dat elke dag topprestaties levert In het voetbalstadion van München zorgt 8.000 meter leidingsysteem van Viega ervoor dat er overal en op elk moment perfect drinkwater beschikbaar is. Daarbij realiseert het roestvast stalen leidingsysteem Viega Sanpress niet alleen een optimale doorstroming en hygiënische eigenschappen, maar blinkt het ook uit door zijn extreme duurzaamheid en efficiënte verwerking. Viega. Höchster Qualität verbunden.

Allianz Arena, München, Duitsland

BIMobject Awards 2016: Valsir among the best seven in the world An interview with Valsir engineers Nicola Zanca and Alessandro Giovannini Nicola Zanca and Alessandro Giovannini, Valsir technical directors and supervisors of the BIM development team, talk about building design evolution and the opportunities for technicians. One of the most important suppliers of plumbing and heating systems on the worldwide market, Valsir has been selected to participate in the annual BIMobject Awards 2016 as the most innovative Italian company in the development of 3D models by BIMobject®, the European portal for BIM objects management, in recognition of Valsir’s continued commitment to technological development and research. Valsir was the only company in the plumbing and heating sector to participate in BIMobject LIVe 2016 in Malmö, Sweden, a meeting of 666 building and interior design companies from all over the world, producing a total

of 50,000 parametric BIM objects. In your opinion, which technical innovations are changing the design techniques in the building sector? Nicola Zanca The future of design is tightly bound to the use of BIM (Building Information Modeling) technology which is becoming increasingly established as a new and innovative working method, in which the 3D digital representation of the whole building is shared by the all the design team members in order to make digital information exchange easier. Which are the main advantages of BIM? NZ The first advantage is the real time visualisation of the building and of the development site with realistic planning scenarios. Another advantage is the reduction in mistakes made by design team members: BIM allows

PUBBLIREDAZIONALE_INTERVISTA-BIM_200x270_GB.indd 1

the detection of interferences between parts and systems inside a building and modifications and reviews to be made directly in the model, thus reducing costs due to inprocess variations. How did you come into contact with BIM technology? Alessandro Giovannini For 30 years Valsir has been operating in more than 90 markets worldwide and has established strong relationships with international design studios and building companies. In some countries, BIM is more widespread, and these experiences have brought us into contact with BIM technology and allowed us to grasp its opportunities and advantages.

2012 and, since then, has been constantly enlarging, updating and developing its BIM families to the point of being able to complete the majority of the range of its products. Today our Revit® suite for the plumbing and heating sector has become the best now available on the market.

GRENZELOZE GEVELMOGELIJKHEDEN MET SIGNA Signa bestaat uit een weervaste Rockpanel® waarop een – door u ontworpen – compositie van Vandersanden steenstrippen is verlijmd. De panelen worden kanten-klaar voor u geproduceerd. Zo geeft u uw projecten een uniek en opvallend uitzicht.

The whole interview to Nicola Zanca and Alessandro Giovannini will be published on www.valsir.it.

Met Signa heeft u een basis van 4 variabelen waarmee u miljoenen patronen kunt bedenken. Alle formaten zijn te combineren in alle verbanden.

Let’s talk about Valsir activity in the BIM sector: how long has Valsir been moving in this direction? AG Valsir started developing its first BIM models in

Eng. Nicola Zanca and Eng. Alessandro Giovannini

Architect Opdrachtgever Hoofdaannemer Locatie Geveloppervlakte Patronen

18/11/16 08:25

IAA Architecten Saxion Hogeschool Enschede Bouwcombinatie Haafkes/Plegt-Vos Enschede (NL) ± 3.800m² 3

id laagdhe e g n e rm Kleur, vo

Wilt u meer informatie over Signa? bricksolutions@vandersanden.com www.vandersandengroup.nl/signa

THINK BIGGER! Met een maximale afmeting van 2.300 x 4.600 mm biedt Contraflam® Mega het hoogste, temperatuurisolerende, brandwerende veiligheidsglas op de Europese markt voor 30 en 60 minuten. Ideaal voor grotere glasoverspanningen tussen vloer en plafond. Contraflam® Mega biedt architecten meer ontwerpvrijheid. Meer weten? Kijk op www.vetrotech.com

Foto ©Hennie Raaymakers

Project De Rotterdam, The Netherlands

DUURZAAM ALUMINIUM IN DUURZAME OMGEVING Landal Vakantiepark De Vers in Overloon is recent uitgebreid met nieuwe vakantiewoningen die perfect passen in de rustieke omgeving. Wim van Oorschot van Quadrant Architecten heeft in de doordachte ontwerpen de hand gehad. Hij is erin geslaagd om

met behulp van aluminium maatwerk van Roval Aluminium – muurafdekkappen als dakrandafwerking, zetwerk in de vorm van schrijnbalken, dagkanten en waterslagen – een boerderijachtige uitstraling te realiseren. Evenwichtig en duurzaam en naadloos geïntegreerd in de groene omgeving.

Kijk voor meer inspirerende projecten op www.roval.eu 105578_Roval_4.indd 1

7/28/2016 11:44:12 AM

Excelleren in duurzaam innoveren Resultaat met duurzame innovatie in productontwikkeling Het boek Excelleren in duurzaam innoveren biedt praktische tips voor duurzaam ondernemen in de context van productontwikkeling. Excelleren in duurzaam innoveren Samengesteld voor managers in productontwikkeling, business development, onderzoek & ontwikkeling, marketing & sales en supply chain. Deze uitgave is bedoeld voor praktijkmensen die werk willen maken van duurzame innovatie. De vele voorbeelden geven een beeld van de verschillende manieren waarop organisaties aan de slag gaan, welke uitdagingen ze tegenkomen en wat duurzame innovatie oplevert.

Auteurs: Prof. dr. K. Lauche, Dr. K. Peters Prof. dr. ir. J.C. Wortmann Prijs: € 39,75 (ex btw)

Bestel nu via www.vakmedianetshop.nl/excelleren 106121_Excelleren 178x132.indd 1

11/1/2016 12:13:29 PM

Company Guide

In onderstaand overzicht vindt u een selectie van leveranciers met een bedrijfspresentatie en een productenoverzicht op www.nbd-online.nl.

FAKRO Nederland bv

Fetim Group The Netherlands

FAKRO Nederland bv is de oﬃciële importeur en distributeur van FAKRO dakramen, zonweringen, zoldertrappen, dakfolies, lichttunnels, zonnecollectoren en aanverwante producten. FAKRO Nederland bv maakt deel uit van de FAKRO groep, die tot de drie grootste dakraamproducenten ter wereld behoort met een wereldwijd marktaandeel van meer dan 15%.

Fetim is een familiebedrijf dat in 1919 in Haarlem is begonnen. Het bestaat uit concernbedrijven: Fetim Professional en Fetim Retail. Fetim Professional richt zich op de professionele markt: plaatmateriaal, gevelbekleding, vloeren, wanden plafondpanelen, schuifwandsystemen en bevestigingsmaterialen.

www.nbd-online.nl/fakro

www.nbd-online.nl/fetim

Floor Rolluiken

Heering Kunststof Proﬁelen BV

Floor Rolluiken is in 1975 opgericht en heeft zich gespecialiseerd in beveiligingsrolluiken, rolhekken en schaarhekken. Door de bouwkundige achtergrond van ons bedrijf zijn wij in staat zowel bouwkundig als architectonisch mee te denken en de beste oplossingen te vinden.

Heering levert kunststof profielen en panelen vanuit een breed voorraad assortiment aan meubelindustrie, interieurbouw, bouw en industrie. Voor afnemers van industriële, klantspecifieke profielen en panelen, ontwerpt Heering samen met u het gewenste kunststof profiel met eventueel kunststof spuitgietonderdelen tot een compleet systeem of concept.

www.nbd-online.nl/ﬂoorrolluiken

www.nbd-online.nl/heering

JAZO Zevenaar B.V.

Kalzip GmbH

JAZO Zevenaar B.V. is een metaalbewerkingsbedrijf, dat zich heeft gespecialiseerd in de ontwikkeling en de productie van hoogwaardige deuren, roosters en puien voor onder meer transformatorstations. Daarnaast ontwikkelt JAZO op klantspeciﬁcatie o.a. machinebehuizingen, zonnepaneelopstellingen en schakelkasten.

Kalzip is met al meer dan 80 miljoen gemonteerde m2 wereldwijd marktleider op het gebied van aluminium felsdaken en gevelsystemen. Ontdek de innovatieve en creatieve mogelijkheden van Kalzip daken en gevels en laat u inspireren door de veelzijdigheid, duurzaamheid en ervaring.

www.nbd-online.nl/jazo

www.nbd-online.nl/kalzip

NedZink B.V.

RENSON NV

NedZink B.V. is Nederlandse producent van NedZink NTZ®, een legering van zink met een zuiverheid van 99,995% en 0,3% andere materialen, waaronder titaan en koper. NedZink NTZ® wordt hoofdzakelijk toegepast in de bouw voor dakgoten, hemelwaterafvoeren (HWA)-buizen, hulpstukken, dakbedekking en gevelbekleding. NedZink B.V. levert standaardproducten en maatwerk.

RENSON NV is een Belgische fabrikant, gespecialiseerd in natuurlijke ventilatieen zonweringsproducten. Het bedrijf is toonaangevend op de Europese markt. Behalve het standaard leveringsprogramma levert Renson ook maatwerk. RENSON NV heeft het gehele productieproces in eigen hand: vanaf de grondstof tot en met het eindproduct.

www.nbd-online.nl/nedzink

www.nbd-online.nl/renson

Samsung-klimaatbeheersing / Ambrava

Techcomlight B.V.

Ambrava is exclusief importeur en distributeur van Samsung klimaatbeheersingssystemen in de Benelux. Met hun uitgebreide, kwalitatief hoogwaardige assortiment bedienen zij rechtstreeks F-Gas gecertiﬁceerde installateurs, en hiermee indirect de zakelijke en particuliere markt.

Techcomlight is exclusief importeur van de originele Solatube® daglichtsystemen sinds 1997. Techcomlight zet zich in voor een goede informatievoorziening aan consument, architect, aannemer en installateur. Het optimaal benutten van daglicht vereist hoogwaardig materiaal en uitgekiende technieken. Solatube heeft deze technieken ontwikkeld en gepatenteerd.

www.nbd-online.nl/samsung-klimaatbeheersing

www.nbd-online.nl/techcomlight

Company Guide

In onderstaand overzicht vindt u een selectie van leveranciers met een bedrijfspresentatie en een productenoverzicht op www.nbd-online.nl.

Hunter Douglas Arch. Projects Ned.

IsoBouw Systems bv

Al meer dan 80 jaar richten architecten en ontwerpers zich voor speciﬁeke contractproducten tot Hunter Douglas, de wereldleider in raambekledingen en een belangrijke fabrikant van architectuurproducten. Doordat Hunter Douglas steeds baanbrekende producten op de markt brengt, is het de voorkeurleverancier van diverse contractoplossingen.

IsoBouw Systems bv te Someren is producent van isolerende bouwproducten op basis van EPS (geëxpandeerd polystyreen) en EPSHR (met verhoogd warmteisolerend rendement). Een energiebesparend en duurzaam materiaal, dat door zijn hoge isolatiewaarde, veilige en gemakkelijke verwerking, een zeer breed toepassingsgebied heeft: Innovatie in isolatie.

www.nbd-online.nl/hunter-douglas-architectural-projects

www.nbd-online.nl/isobouwsystems NL

Isolco B.V.

Knauf Insulation B.V.

Isolco B.V. levert kwaliteitsproducten voor plafond, dak en wand, en isolatiematerialen, zoals: Stertekt houtwolcementplaten, Sterproﬁel Lindab geproﬁleerde staalplaten, Stergoot stalen dakgoten en afvoerbuizen, Sterfoam geëxtrudeerd polystyreen (XPS) en Steracoustic randstroken en akoestisch isolerende ondervloeren.

Knauf Insulation is een van ´s werelds meest gerespecteerde namen op gebied van isolatie en biedt een breed assortiment isolatie oplossingen die inspelen op de groeiende vraag naar energie-eﬃciëntie, brandveiligheid en akoestische prestaties in nieuwe en bestaande woningen, in utiliteits- en industriële bouw.

www.nbd-online.nl/isolco

www.nbd-online.nl/knauf-insulation

Merford

ROCKWOOL B.V. / ROCKPANEL GROUP

Merford is in 1956 opgericht met de verkoop van luchttechnische componenten. Merford Special Doors produceert, levert en monteert diverse afbouwcomponenten voor de utiliteitsbouw. Merford Noise Control is marktleider op het gebied van geluidsisolatie en akoestiek en levert een oplossing voor nagenoeg ieder geluidsprobleem.

De ROCKPANEL GROUP, onderdeel van ROCKWOOL B.V., produceert hoogwaardige en duurzame panelen die zeer geschikt voor zijn velerlei exterieurtoepassingen zoals gevels en dakranden. ROCKPANEL panelen, gemaakt van steenwolvezels, zijn gemakkelijk te verwerken en volledig recyclebaar.

www.nbd-online.nl/merford

www.nbd-online.nl/rockpanel

Saint-Gobain Gyproc Nederland

Siniat B.V.

Saint-Gobain Gyproc is wereldwijd de marktleider op het gebied van gipsproducten en systemen voor de binnenafbouw. Saint-Gobain Gyproc Nederland is onderdeel van Saint-Gobain, de grootste producent van bouwmaterialen ter wereld. Voor de binnenafbouw biedt Saint-Gobain Gyproc architecten, aannemers, montagebedrijven en de handel een totaaloplossing.

Siniat B.V. is gespecialiseerd in de fabricage van gipsplaten en gipskartonplaten en levert een totaalpakket voor de binnenafbouw van vloeren, dekvloeren, wanden, plafonds en brandwerende bekleding van staalconstructies.

www.nbd-online.nl/gyproc

www.nbd-online.nl/siniat

Tonzon BV

UNILIN Insulation bv

TONZON BV produceert diverse soorten isolatiemateriaal die zijn gebaseerd op een nieuw isolatieprincipe en is in Nederland vooral bekend als de pionier op het gebied van vloerisolatie. TONZON is de uitvinder van het opvouwbare isolatiemateriaal. Met deze techniek kan je met minder ruimteverlies meer isolatiewaarde maken.

UNILIN Insulation bv is dé specialist op het gebied van het hellend dak. Onze expertise leidt tot een assortiment dat inspeelt op de wensen en eisen uit de markt, waadoor wij in staat zijn de ideale oplossing voor elk project te bieden. Kortom, bij UNILIN Insulation bv vindt u alle elementen voor een betere bouw.

www.nbd-online.nl/tonzon

www.nbd-online.nl/unilin

Inhoud

Thema Techniek

Essays Digitalisering

Gebouwprestatiesimulatie Noodzaak voor de hedendaagse architect - P 018

Cover Studio RAP Foto Maarten Kools

Ontmoeting Nieuw Haags icoon

Hoge Raad der Nederlanden in Den Haag door kaan Architecten Licht en sober aan de Lange Voorhout - P 026

Inhoud

Spotlight Vernieuwende materialen

Redactioneel P 003 Colofon P 007 Scope P 009 Essays P 018 Ontmoeting P 026 Spotlight P 034 Issues P 046 Helden P 054 Interieur P 059 Producten P 068 Bijeenkomsten P 075 Service P 082

Bouwen in schuim Experimentele architectuur door René van Zuuk - P 034 Duurzaam kantoorgebouw als maatpak AkzoNobel Center in Amsterdam door group a - P 038

Issues Recycling, veiligheid en duurzaamheid Drie ontwerpers over hun gerecyclede product. Dutch Design Week Dutch Design Week - P 046 Fire safety engineering creëert ontwerpvrijheid - P 049 Houten gevel maakt WaterCampus tot icoon - P 051

Helden Studio RAP “Met robotarchitectuur manifesteren wij ons als digitale bouwmeesters” Interview met Wessel van Beerendonk, Lucas ter Hall en Leon Spikker van Studio rap - P 054

Interieur Wonen en werken

“Mijn meubelsysteem geeft gebruikers de vrijheid te maken en in te delen wat ze willen” Interview met Werner Aisslinger - P 060 Wonen op je werk Trends op de orgatec van 2016 - P 063 de Architect, december 2016 - januari 2017 | 5

Colofon

December 2016 - Januari 2017

Aan dit nummer werken mee Redactieadres Postbus 448 2400 AK Alphen aan den Rijn Prinses Margrietlaan 3 2404 HA Alphen aan den Rijn tel. klantenservice (088) 58 40 888 tel. redactie (o88) 58 40 760 redactiedearchitect@ vakmedianet.nl www.deArchitect.nl

Harm Tilman

De Architect is een uitgave van Vakmedianet. Media voor professionals Postbus 448 2400 AK Alphen aan den Rijn www.vakmedianet.nl

Redactie

Grafische vormgeving

werkt sinds 2014 bij ingenieursbureau abt als technicus bouwfysica en installaties, waar hij meedraait in multidisciplinaire ontwerptrajecten. Centraal in zijn werk staat de vraag een gezonde, veilige, duurzame en comfortabele leefomgeving voor de eindgebruiker te creëren.

Basisvormgeving Motif: Concept & Design Sake van den Brule Elke Kunneman

Kathelijne Koster

Frank Hanswijk

Hoofdredactie

Marianne Lahr Eindredactie

Marieke Giele

Claus Käpplinger 1963 Alzey (d)

is architectuur- en stadscriticus in Berlijn. Hij studeerde Sociale Geschiedenis, Kunstgeschiedenis, Sociologie, Filosofie en Bouwkunde in Mainz, Perugia en Berlijn, en organiseert de bda-Stadtsalon Berlin. Verder geeft hij onder meer les aan de tu Braunschweig en de udk in Berlijn.

Redactie

Huub Thomas

Astrid de Wilde

is architect bij Harmonische Architectuur en gespecialiseerd in restauratie en herbestemming. Zijn interesse voor cultuurhistorie leidde eind 2014 tot zijn promotie aan de Technische Universiteit Delft op leven en werk van vrijmetselaar-architect A.H. Wegerif.

Redactie

Willem Wopereis Vita Teunissen Stagiaire

Hans de Jong

Uitgever

1958 Apeldoorn

Richard Claessen Onbekend

1971 Rotterdam

ontwikkelde zich als fotograaf breed met werk in journalistiek, reclame, theater en architectuur. Tegenwoordig concentreert zijn werk zich steeds meer op architectuur en landschap. Hij benadert de architectuur niet als object maar als plek waarin de mens een cruciale rol speelt. www.frankhanswijk.nl

Jaap Evert Abrahamse 1967 Groningen

is architectuurhistoricus. Hij promoveerde cum laude aan de UvA op De grote uitleg van Amsterdam. Stadsontwikkeling in de zeventiende eeuw. Hij werkt als onderzoeker bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Daar werkte hij onder meer aan de Atlas van de verstedelijking van Nederland.

Fernando Guerra 1970 Lissabon (p)

studeerde Architectuur aan de Lusíada Universiteit, Lissabon, en was van 1994 tot 1999 architect in Macau. Als architectuurfotograaf werkt hij voor bladen als Casabella, Wallpaper*, Dwell, Domus, A+U. In 2015 heeft MoMa New York zes van zijn werken in de permanente collectie opgenomen.

Katja van Roosmalen 1967 Deventer

studeerde bedrijfseconomie na de juweliersopleiding in Schoonhoven. Haar schrijvershart durfde ze pas in 1996 te volgen. Na omzwervingen bij diverse kranten verdiepte ze zich in bouw, architectuur, installatietechniek en financiën. Inmiddels is Katja onder andere hoofdredacteur van Bouwkwaliteit in de Praktijk. Materialisatie in de bouw heeft haar speciale interesse.

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 7

Scope Nieuws

HafenCity Elbphilharmonie in Hamburg Uniek kristal voor de muziek Spectaculair is de nieuwe Elbphilharmonie van de Zwitserse architecten Herzog & de Meuron zeker. Bij de oplevering begin november is ze door architectuurjournalisten wereldwijd in alle superlatieven bejubeld. Eindelijk kreeg Hamburgs ambitieuze havenrenovatie tot HafenCity het lang verhoopte, bijzondere landmark. Het glinsterende, amorfe kristal bovenop de bakstenen sokkel steekt scherp af tegen de kantoorblokken elders in de wijk en wijst bezoekers van verre de weg naar de nieuwe concertzaal. De contouren ervan doen sommigen denken aan een ijsberg, terwijl anderen er een reusachtige notenpartituur of een bewegende zeespiegel in zien. “Eindelijk heeft Hamburg zijn Bilbao”, was een veelgehoorde opmerking bij de diep onder de indruk zijnde bezoekers van de Elbphilharmonie. Zij lijken zich na een periode van dertien jaar catastrofale planning en bouw verzoend te hebben met ‘Hamburgs mooiste ergernis’. Aan dit project ligt een ronduit positief burgerinitiatief ten grondslag. In tegenstelling tot andere Duitse steden zoals Braunschweig, Berlijn of Frankfurt am Main, wilde dit initiatief geen in de oorlog verloren gegaan gebouw reconstrueren, maar met moderne architectuur een openbaar gebouw creëren. In dit kader gaf op 26 juni 2003 de Hamburgse projectontwikkelaar Alexander Gérard een persconferentie waarop hij een voorontwerp van de bevriende architecten Herzog & de Meuron presenteerde. Een oud pakhuis dat rijp was voor de sloop moest grotendeels behouden blijven en de nieuwbouw diende puur particulier gefinancierd te worden. De Hamburgse burgers, van gerenommeerde havenbaronnen tot en met de bakker, doneerden in korte tijd 68,3 miljoen euro. Dit burgerlijk engagement kon de Hamburgse politiek niet negeren. Ze ging in 2005, het jaar van de aanbesteding van het project, uit van 77 miljoen euro kosten voor de stad en 110 miljoen euro particuliere donaties dan wel kruisfinancieringen door investeerders. Het was een belachelijk laag budget voor een hybride bouwproject, dat een ‘first class’ filharmonisch orkest, een vijfsterrenhotel en luxe appartementen met elkaar poogde te combineren, om in elk geval op lange termijn een deel van de bouwkosten particulier te herfinancieren. Nevenbestemmingen Hoewel veel bouwondernemingen ook toen al

Foto Iwan Baan

wezen op de grote kostenrisico’s vanwege de uitgesproken zwakke planning van de vervroegde aanbesteding, sleepte een bouwconsortium onder leiding van Hochtief de opdracht in de wacht. Dit bedrijf greep vervolgens elke gelegenheid aan om nadere eisen te stellen. Alsof dat nog niet genoeg was, contracteerde de stad de architecten als ‘Generalplaner’ zonder hen te verplichten hun planning af te stemmen met het bouwbedrijf. Tegenstrijdige planningen en vertragingen in de bouw waren het gevolg. Toen de medewerkers van het bouwbedrijf overbelast raakten en met steeds meer juridische procedures werden geconfronteerd, had de opdrachtgever lange tijd maar één antwoord op de kostenexplosies: het bruto grondoppervlak uitbreiden van 84.000 naar 120.000 vierkante meter en steeds meer hybride nevenbestemmingen in het gebouw integreren. Dit krikte echter niet zozeer de economische levensvatbaarheid als wel de bouwkosten op. Na een bouwstop van 26 maanden in 2012 werd onder een nieuw stadsbestuur een buitengerechtelijke schikking getroffen. Daarbij gingen alle betrokkenen akkoord met een budget van 575 miljoen euro bouwkosten (netto!) – wat tot op heden officieel is uitgegroeid tot 789 en onofficieel 866 miljoen euro. De voortdurende planwijzigingen als gevolg van steeds nieuwe gebruikerswensen op de bouwlocatie, maar ook de volharding van de architecten in het willen toepassen van unieke oplossingen en de enorme juridische kosten, verklaren de meerkosten van de Elbphilharmonie. In plaats van één concertzaal kwamen er drie met bijbehorende horecagelegenheden. Voor de uniek gevormde glazen gevel stegen de kosten van 28,7 tot 65,3 miljoen euro. En de afzonderlijk gefreesde welvingen van de 9.987 gipsvezelplaten van ’s werelds beste akoesticus Yasuhisa Toyota, die ook

de Walt Disney Concert Hall bouwde, kostten uiteindelijk niet drieënhalf maar vijftien miljoen euro. Daarbij kwam dat de stad het risico op een faillissement voor de kleine speciale onderneming op zich had genomen. Daarbij vergeleken waren de drie miljoen euro extra voor een wereldwijd unieke roltrap met convexe kromming een koopje. Schone schijn De meerkosten voor de Elbphilharmonie schijnen tegenwoordig door de meeste bezoekers te zijn vergeven, de stad Hamburg heeft hiermee immers haar nieuwe en unieke landmark gekregen. De volharding van de architecten om unieke oplossingen toe te passen lijkt zo op lange termijn voor Hamburg toch zijn vruchten af te werpen. Maar met het oog op de zegetocht van het populisme in 2016 en de groeiende klaagzang over de sociale blindheid van de elite, levert de gehele gang van zaken een bittere nasmaak op. Voor de meerkosten van de Elbphilharmonie schoof de stad ‘for the time being’ menig dringende investering in het onderwijs en op sociaal gebied voor zich uit. De oorspronkelijk openbare ruimte op 37 meter hoogte in het gebouw, met 4.000 vierkante meter even groot als de Rathausmarkt, is alleen toegankelijk voor concertbezoekers of bij betaling van twee euro entreegeld. En de stad draagt het economische risico voor het luxe hotel met 242 kamers, 39 suites en de 44 individueel vormgegeven luxe appartementen, waarvoor geen particuliere investeerder is gevonden. Zo mooi als de Elbphilharmonie architectonisch ook is, ze staat tegelijkertijd symbool voor een tijdperk van schone schijn van een wereldwijde elite, die nu vanaf 37 meter hoogte kan neerkijken op het gekrioel op de grond. Claus Käpplinger

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 9

Nieuws

Scope

Open prijsvraag ‘Wonen in winkels’ In Rotterdam staan ruim zeshonderd ‘losse’ winkels structureel leeg Na booming Amsterdam en Utrecht loopt ook op de Rotterdamse woningmarkt de druk flink op. Een ideale bedding voor experimenten. Na de transformatie van kantoren is de blik nu gericht op winkels. Via een prijsvraag wordt winkeltransformatie op de woonagenda gezet. Met deze inspirerende benadering haalt de gemeente ideeën op uit de markt, aldus wethouder Ronald Schneider. In maart bracht Rotterdam zijn Woonvisie 2030 uit. Hoofdlijn is de voorraad sociale huurwoningen geleidelijk een stuk te verminderen en aan de andere kant extra in te zetten op middeldure en duurdere huur- en koopwoningen. Het voornemen om ongeveer 15.000 verouderde sociale huurwoningen te slopen en niet terug te bouwen, roept weerstand op. Het heeft de woonvisie tot inzet van een stadsreferendum gemaakt. Los van de discussie over de voorraad, staat voor wethouder Schneider van Stedelijke ontwikkeling en Integratie vast dat de stad een inhaalslag moet maken met woningen voor de midden- en hogere inkomens. “Heel veel mensen uit die doelgroepen, waaronder ook starters, willen graag in deze stad blijven wonen, maar dan moeten wel de goede

woningen beschikbaar zijn. Daar slagen we steeds beter in.” Mede door de demografische groei loopt de druk op de Rotterdamse woningmarkt zienderogen op. Daarom wordt alles uit de kast gehaald om aan de oplopende vraag te voldoen. Leegstand verandert van een vloek in een zegen. Een kwestie van verbinden van de leegstandsopgave met de kwantitatieve en kwalitatieve woonopgave. Net als veel andere steden bracht Rotterdam de herontwikkeling van kantoorgebouwen tot woongebouwen op gang: eind 2015 had in totaal 350.000 vierkante meter kantoorvloer een andere functie gekregen. Aansprekend voorbeeld is de verbouwing van kantoorgebouw De Admiraliteit in Kralingen tot zeshonderd appartementen en woonstudio’s. En naast kantoren komen nu ook leegstaande winkels in beeld. Aanpak winkels Het transformeren van leegstaande winkels kadert in een plan van aanpak voor de gehele Rotterdamse detailhandel. Het betreffende visiedocument ‘De Nieuwe Transformatie. Aanpak winkels Rotterdam 2016-2020’ van de wethouders Schneider en Struijvenberg onderscheidt naast het hoofddetailhandelsgebied van de binnenstad 69 kleinere winkel-

Wonen in winkels: transformatie van winkelpanden naar stadswoningen

gebieden (waaronder kolossen als Zuidplein en Alexandrium). Een aantal daarvan floreert en is vol perspectief, aan een aantal zal iets moeten gebeuren (vooral compacter worden) om perspectiefvol te blijven, en een aantal is perspectiefloos. Een niet onbelangrijke vierde categorie zijn winkels en bedrijfsruimten buiten de detailhandelsgebieden. Deze losse winkels her en der in woonwijken maken tachtig procent uit van de totale winkelleegstand (circa tien procent) in Rotterdam. Op een totaal van 862 leegstaande winkels (telling eind 2015) gaat het dan om zo’n 670 panden buiten detailhandelsgebieden die structureel leegstaan. De gemeente wil de versterking van winkelgebieden faciliteren en stimuleren en denkt daarbij aan instrumenten als het toestaan van mengbestemmingen (bijvoorbeeld retail en horeca), het verruimen van regels en het anders bestemmen (wonen). Transformatie is vaak de enige oplossing. Daartoe wordt gedacht aan een transformatiebonus. Ook een revolverend fonds om transformatie te financieren is een optie. Denkkracht aanboren Met de faciliterende rol van de gemeente komt er ruimte voor de initiërende (risicodragende) rol van

vastgoedeigenaren en winkeliers zelf. De gemeente is niet meer de grote opdrachtgever die de stad eigenhandig vorm wil geven. “Wij bouwen de stad niet, dat doen we met elkaar. Met projectontwikkelaars, beleggers, bouwbedrijven, mensen met ideeën”, zegt Schneider. “De gemeente legt de rode loper uit. Door het flexibel maken van bestemmingsplannen, het snel aanpassen van regels, het geven van ondersteuning door het ambtelijk apparaat. Rotterdam heeft een reputatie hoog te houden als het gaat om het ophalen van innovatieve ideeën uit de markt, het uitdagen van partijen, met de mogelijkheid van realisatie.” Om het probleem van de winkelleegstand te actualiseren en winkelvastgoedeigenaren op een idee te brengen, organiseert de gemeente een prijsvraag: ‘Wonen in winkels’. Het is een uitstekend middel om “denkkracht en inventiviteit aan te boren”, aldus de wethouder. Eerder is ervaring opgedaan met de prijsvraag voor gezinsappartementen in het Lloydkwartier, gewonnen door Laurens Boodt met zijn ‘Rotterdamse Toren van Babel’. Het leverde naast een winnend ontwerp, vooral veel ideeën (kennisdeling) en positieve aandacht op en gaf jonge architecten een podium om zich te presenteren. En wat er volgens Schneider typisch Rotterdams aan is: “Een prijsvraag is altijd leuk, maar als de ontwerpen vervolgens in een la terechtkomen, heb je er weinig aan. Rotterdam voegt eraan toe dat het winnende ontwerp ook kan worden uitgevoerd.” Kopers en architecten ‘Losse’ winkelpanden her en der vormen de hoofdmoot van de leegstand binnen het Rotterdamse winkelbestand. En laat de gemeente nu letterlijk voor een stukje eigenaar van dit probleem zijn. Na honderd jaar ‘verzamelen’, tot 2007 via het eigen Gemeentelijk Woningbedrijf, bezit ze nog altijd een ruime en diverse voorraad vastgoed. Daar horen ook klassieke bakkers- en groentewinkels op de hoek van de straat bij. Dertien van zulke winkelpanden die structureel leegstaan, worden inzet van de prijsvraag ‘Wonen in winkels’. Het gaat om tien winkels en bedrijfsruimten in stadsdeel Noord, twee op Katendrecht en één in Charlois. De prijsvraag bestaat uit twee onderdelen: een koperselectie en een architectenselectie. “Geïnteresseerde kopers kunnen zich vanaf maart tot en met mei 2017 aanmelden”. De selectie vindt plaats op dezelfde manier als voor kluspanden via het zelfbouwkanaal www.pakjeruimte.nl. De panden

10 | de Architect, december 2016 - januari 2017

Ronald Schneider, wethouder Stedelijke ontwikkeling en Integratie

worden verkocht tegen een onafhankelijke taxatiewaarde. Handig is dat de winkels reeds een gemengde woon- en winkelbestemming hebben. Voor de architectenselectie kunnen (jonge) architectenbureaus zich tot eind januari 2017 kandidaat stellen door het presenteren van hun visie, ervaring en kunde met betrekking tot deze opgave. Een jury selecteert vijf (interieur)architecten uit. Zij mogen hun ideeën op een ‘matchmaking day’ aan de man brengen bij de dertien kopers van de winkelpanden. De kopers krijgen ieder een architectencheck van tweeduizend euro om met hun (interieur)architect naar keuze in zee te gaan. Inktvlekwerking Ofschoon de straten waarin de winkelpanden staan niet kampen met een bijzonder leefbaarheidsprobleem, gaat van vernieuwing, hoe kleinschalig ook, een positieve werking op de omgeving uit. “Dat is ook het geval met de kluswoningen, waarmee Rotterdam tien jaar geleden al pionier was. Ieder individueel project heeft een inktvlekwerking. Door het consequent vol te houden, doet dat veel voor de stad. Kijk, de Markthal heeft Rotterdam internationaal op de kaart gezet. Dat merk ik op internationale vastgoedbeurzen: beleggers spreken me erover aan. Maar voor een aantrekkelijke stad zijn de vele kleine projecten net zo belangrijk.” Alle kluspanden over een periode van tien jaar te-

zamen zijn net zo goed een groot project. Zo kan het met ‘kluswinkels’ ook gaan. Leegstaande panden genoeg. De prijsvraag is daarom ook een pilot om de huiver bij vastgoedeigenaren en ontwikkelaars voor transformaties weg te nemen en om bottlenecks aan het licht te brengen. Rotterdam is flexibel en faciliteert graag innovatieve oplossingen. Belemmeringen zijn er om weg te nemen. “En we laten ons graag verrassen.” Voor beginnende (interieur)architecten een kans om goed uit de hoek te komen. Kees Hagendoorn Info: www.rotterdam.nl/woneninwinkels

Vijf prijsvragen over woonthema’s Onder het concept Woonlab010 organiseert de gemeente onder architecten vijf nieuwe prijsvragen waarvan die over ‘Wonen in winkels’ de eerste is. Voor deze open prijsvragen gelden vier basisprincipes. Innovatiekracht: vernieuwend karakter en bredere toepasbaarheid. Uitvoeringsgericht: ontwerp plus financiële uitvoerbaarheid. Open en transparant: maximale toegankelijkheid en transparante, zorgvuldige beoordeling. Kennisdeling: niet alleen de winnende maar alle goede ideeën worden benut, bijvoorbeeld via een publicatie. Bedoeling is marktpartijen te inspireren. Zie: www.rotterdam.nl/woonlab010.

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 11

Scope Nieuws

Boek Maison d’Artiste Streven naar het onmogelijke In de herfst van 1923 maakte het Parijse publiek kennis met het ‘Maison d’Artiste’, een gezamenlijk project van Theo van Doesburg en Cornelis van Eesteren. Dit voorstel voor een toekomstige manier van leven heeft sindsdien tal van architecten en architectuurhistorici gefascineerd. De wens om het ontwerp te realiseren is ook na bijna honderd jaar nog springlevend. Aan dit voornemen heeft Dolf Broekhuizen een boek gewijd, waarin goed ingevoerde auteurs hun visie met ons delen. Maar is het wel een goed idee? In het voorwoord laat Floris Alkemade geen twijfel bestaan over het doel van deze publicatie: zij “is erop gericht die realisatie een stap dichterbij te brengen.” De daarmee verbonden vraagstukken zijn door zeven auteurs onderzocht. Tezamen bieden zij een goed beeld van de dilemma’s die met een dergelijke reconstructie gepaard gaan. Het boek bestaat uit drie delen: na een verkenning van de cultuurhistorische betekenis van het ontwerp door de Engelse hoogleraar Michael White volgt een onderzoek naar de intenties van Van Doesburg en Van Eesteren. Dit eerste deel wordt afgesloten met een beeldkatern van de drie modellen die in 1923 in de Parijse galerie L’Effort Moderne te zien waren: naast het Maison d’Artiste het Maison Particulière en Maison Rosenberg. Daarna volgt misschien wel het meest interessante deel: de kansen en dilemma’s van een eventuele realisatie.

Maison d’Artiste vooral bedoelde als een idee over architectuur. Broekhuizen onderschrijft dit en benadrukt het volstrekt nieuwe van het Maison d’Artiste. Het ontwerp getuigt van een dynamische ruimteopvatting, onder meer door de stapeling en de rechtstreekse koppeling van de verschillende ruimten aan het enige verticale element: het trappenhuis. Daarnaast plaatst hij de maquette in de bredere context van woningtentoonstellingen en sluit hij niet uit dat Van Doesburg ook op zoek was naar een mecenas. In het tweede deel behandelt Alied Ottevanger de aanloop naar de tentoonstelling in L’Effort Moderne. Deze past volgens haar vooral in Van Doesburgs promotie van De Stijl als groep van samenwerkende kunstenaars. In dat kader onderhield hij intensieve contacten met Oud, maar na een conflict over de kleurstelling van Ouds woningbouw in Spangen kwam hun samenwerking in de herfst van 1921 tot een einde. Een half jaar later ontmoette Van Doesburg de jonge Cornelis van Eesteren en brak een periode aan van intensieve uitwisselingen tussen kunstenaar en architect.

Collectieve samenwerking “We werkten steeds vollediger samen”, schrijft Van Eesteren in 1951 aan museumdirecteur Willem Sandberg. In datzelfde jaar laat hij historicus Siegfried Giedion weten dat zijn samenwerking met Van Doesburg neerkwam op ‘wederzijdse doordringing’. In zijn bijdrage concludeert Kees Somer dat Van Eesteren excelleerde in de praktijk van de ‘productive collaboration’: een vorm van collectieve samenwerking die hij later binnen de ciam sterk stimuleerde. In het derde deel beschrijft Dolf Broekhuizen de initiatieven om het Maison d’Artiste daadwerkelijk te realiseren. Ofschoon Van Eesteren nog in 1968 een poging tot reconstructie stopzette toen bleek dat hij de kleuren niet meer kon vaststellen, was hij het zelf die dit idee propageerde ten tijde van de grote tentoonstellingen over De Stijl in 19831984. Ontwerpers als Wessel de Jonge, Mick Eekhout en Victor Veldhuijzen van Zanten hebben zich daarvoor ingezet en naar goed Nederlands gebruik is er zelfs een stichting voor opgericht. Resteert de vraag of deze creatie van

Van Doesburg en Van Eesteren alsnog moet worden gerealiseerd. In zijn betoog over ‘verankerde ontwikkeling’ schrijft Wouter Jan Verheul dat ‘sense of place’ in tijden van globalisering en ontheemde architectuur steeds belangrijker wordt. Mits verankerd in hun omgeving kunnen (nieuwe) betekenisvolle gebouwen daarbij een grote rol spelen. Daar zijn vele goede voorbeelden van, zoals Eye in Amsterdam. Of de bouw van het Maison d’Artiste zal slagen, is van veel factoren afhankelijk. Zo geeft Paul Meurs een overzicht van de vele voetangels en klemmen die zich bij dit vraagstuk voordoen. Bij een project waarvoor vrijwel alle essentiële informatie ontbreekt of niet eenduidig is, moet voorzichtig worden geopereerd. En passant levert hij het belangrijkste argument om deze wens te laten rusten: “Zolang het Maison d’Artiste niet is gebouwd, kan iedereen het op zijn eigen manier verbeelden.” Huub Thomas Dolf Broekhuizen (red.), Maison d’Artiste. Onvoltooid icoon van De Stijl, Rotterdam 2016, € 34,95, isbn 978-94-6208-303-5. Ook in het Engels verkrijgbaar

Idee over architectuur Vanuit Van Doesburgs overtuiging dat “slechts het uiterste oppervlak in de architectuur de doorslag geeft”, bouwt White via Sempers ‘Prinzip der Bekleidung’ een boeiend betoog op. Zijn conclusie is dat Van Doesburg het model voor het

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 13

Scope Architectuur & maatschappij

Detail 21 Concrete

Concrete, concreto, calcestruzzo, beton, béton, beton. Mooi woord. Ook

Hemel op aarde. Stenen muren met een plint en doorkijken naar het achter-

in het Engels, Spaans, Italiaans, Nederlands, Frans en Duits. Vooral in het

liggende landschap. Licht, lucht en ruimte. En beton. De kolommen, het dak, de

Engels, lekker concreet. Concreet. Dat is dan weer een fijn woord in het

kozijnen. Allemaal beton. En daar houden wij architecten van de goede smaak

Nederlands, concreet. Ik vind het altijd prettig, als de dingen concreet

natuurlijk van. Het liefst hebben we kaal beton, recht uit de ruw gezaagde

worden. Andersom is concreet in het Engels specific. Maar in het Italiaans

plankenmal. Neem een villa van Le Corbusier of wat obscuurder, de woon-

blijkt concreet hetzelfde te zijn als beton. Of zou Google Translate dat niet

huizen van Juliaan Lampens in België. Prachtig. Kaal beton. Bare concrete,

goed hebben?

alweer mooier in het Engels. Bare. Naakt. Lekker. Opvallend echter bij de ku-

Mooi woord, mooi materiaal. Concrete, beton. Laatst was er een film op tv,

bische kolommen en cassettevloeren van Dudok is dat alles is geschilderd.

waarin het veel over beton ging. En dat, terwijl de camera anderhalf uur lang

Niks geen naaktheid, alles is netjes afgewerkt met verf.

gericht was op een man, genaamd Locke, achter het stuur in zijn auto. Locke

En dat is ook mooi. Geverfd beton in wit en lichtblauw. Bij verven verwacht

is op weg van Birmingham naar Londen, naar een vrouw die aan het bevallen is

je al gauw een saaie uitstraling omdat het materiaal verstopt is. Zeker als het in

van zijn kind. Tijdens het wegrijden uit de stad, waar hij eigenlijk hoort te zijn,

de kleuren wit en lichtblauw is geschilderd. Maar hier is het mooi. Wanneer de

groeit de paniek bij de mensen die hij aan de telefoon heeft; zijn vrouw, zijn baas

kolommen van geverfd staal waren geweest, hadden we op een hele andere

en zijn werknemers. De volgende ochtend moet het grootste bouwwerk van

cour gestaan. Stalen kolommen zijn niet zo mooi strak aan de randen als beton-

Europa gestort worden en dat kan alleen Locke begeleiden. Fascinerend hoe

nen, ze zijn afgerond. En ze tonen geen subtiel steenachtig reliëf maar een koud

boeiend de film blijft.

metaal. En kozijnen in staal maken nooit zo’n mooi kader rond een raam. Waarbij

Een paar keer gaat het bij de kwaliteit van het beton over C5 of C6. Het moet

we op het thema betonnen kozijn stuiten. Hoe mooi is dat. Het wordt echt tijd

per se C6 zijn. De C staat voor, ik wist het niet, concrete. Het getal vertelt over de

voor de terugkomst van betonnen kozijnen. Wellicht in detail #22.

druksterkte. Eigenlijk horen er twee getallen te worden genoemd: de kubische en

de cilindrische druksterkte. En in Nederland hebben we het niet over C5 maar bijvoorbeeld over C55/67. Dat is zeg maar gemiddelde kwaliteit. De cilindrische druksterkte is ongeveer vijftien procent zwakker dan de kubische. Dat is begrijpelijk. Laatst stond ik naar zo’n kubische druksterkte te kijken. Prachtige ranke betonnen kolommen in een U-vorm langs een cour op begraafplaats Zuiderhof in Hilversum door Willem Dudok. Niet dat er veel te drukken is op deze kolommen, enkel een dakje. Een dakje dat op zichzelf ook weer prachtig is. Het zijn betonnen cassettevloeren. De onderkant toont de loskant met mooie, betonnen vakjes. Wat zou het fijn zijn als die weer op de standaard catalogusmarkt zouden komen. Daar valt nu wat betreft betonnen vloeren weinig te beleven. De keus is kanaal- of breedplaat, met dikke naden ertussen. Bah. De cour van Dudok is een bijzonder fijne plek om te zijn. Het stelt niks voor namelijk, ze heeft geen functie. Behalve dat het een ongelofelijk mooie plek is.

Cartoon Pieter Bedaux

14 | de Architect, december 2016 - januari 2017

Marjolein van Eig

Thema Techniek Foto Fernando Guerra Hoge Raad der Nederlanden door kaan Architecten Door gebouwprestaties te simuleren, kun je als architect je ontwerpvrijheid vergroten. In het essay van deze maand gaat Richard Claessen in op de methoden die voor gebouwprestatiesimulatie bestaan. Met dergelijke methoden worden creatieve ideeĂŤn getoetst aan de weerbarstige werkelijkheid: wat werkt wel en wat niet? Dat een project valt of staat met architectonische detaillering, blijkt uit de ontmoeting die we organiseerden met de architect en opdrachtgever van het gebouw voor de Hoge Raad der Nederlanden in Den Haag, de trotse winnaar van onze arc16 Architectuur Award. Het ontwerp gaat uit van een tweedeling tussen een onderbouw van twee verdiepingen voor het publieke gedeelte, met daarop een abstracte glazen opbouw van drie verdiepingen. Deze tweedeling is tot in de spreekwoordelijke details uitgewerkt.

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 17

Essays Gebouwprestatiesimulatie

Thema: Techniek

Gebouwprestatiesimulatie

Noodzaak voor de hedendaagse architect

De hedendaagse ontwerppraktijk kenmerkt zich door het integraal en prestatiegericht ontwerpen van gebouwen voor mondige opdrachtgevers en een kritische publieke opinie. Deze gebouwen moeten ook voldoen aan steeds meer en steeds strengere wetgeving. Dit alles vraagt veel creativiteit en flexibiliteit van de hedendaagse architect. Gebouwprestatiesimulatie kan de creativiteit van de architect faciliteren en zijn ontwerpvrijheid vergroten. Wat is het? Wat simuleer je en wat kun je ermee? Tekst

Richard Claessen

Gebouwprestatiesimulatie is het voorspellen van de prestaties van een gebouw door middel van simulaties. Simulatie is het proces dat bestaat uit het maken van een vereenvoudigd (computer)model van een complex systeem en het gebruiken van dat model voor het voorspellen van het gedrag van het werkelijke systeem. Het gebruik van een maquette om de daglichttoetreding van een ontwerp te bepalen kan als â&#x20AC;&#x2DC;simulatieâ&#x20AC;&#x2122; worden gezien. Gebouwprestatiesimulatie gaat meestal een stukje verder: daar waar een maquette veelal dient om een kwalitatief beeld van de daglichttoetreding (sfeer) te verkrijgen, daar zal een simulatie (ook) kwantitatieve resultaten, als verlichtingssterkten, verblindingsindices en daglichtfactoren geven. Gebouwprestatiesimulatie gaat ook verder dan de standaard Bouwbesluitberekeningen of epc-berekeningen zoals die bij een bouwaanvraag ingediend worden. Gebouwprestatiesimulatie is niet beperkt tot daglicht. Ook prestaties als brandveiligheid, luchtkwaliteit en comfort (visueel, thermisch, akoestisch) kunnen getoetst worden. Afbeelding 1 geeft een beknopt overzicht van de mogelijkheden. Toetsing van prestaties kan plaatsvinden aan het Bouwbesluit, het Programma van Eisen van de opdrachtgever, breeam-nl et cetera. Het doel van gebouwprestatiesimulatie is het aanreiken van handvatten om een gezond, comfortabel, duurzaam en (technisch) werkend gebouw te kunnen realiseren.

Waarom gebouwprestatie?

Architecten worden steeds vaker geconfronteerd met strenge en complexe regelgeving op het terrein van duurzaamheid en brandveiligheid. Tegelijkertijd stellen opdrachtgevers steeds meer en steeds strengere prestatie-eisen aan hun gebouwen en leggen deze contractueel (voor langere tijd) vast, zoals dat bijvoorbeeld bij pps- of dbmfo-contracten gebeurt. Daarbij komt dat hedendaagse gebouwen zich kenmerken door een sterke verwevenheid van gebouw, gebouwgebruik en gebouwinstallaties. Hierdoor kan (het functioneren van) het architectonische ontwerp niet los gezien worden van (het functioneren van) het instal-

18 | de Architect, december 2016 - januari 2017

latietechnische ontwerp. Een klimaatgevel is hier een goed voorbeeld van. Ten slotte zijn er nog de uitdagingen met bestaand vastgoed en bestaande stedelijke weefsels. Architecten krijgen zo te maken met een veranderende ontwerppraktijk, eentje die bijzonder prestatiegericht is, die sterk gedirigeerd wordt door weten regelgeving en daarom vraagt om een integrale denkwijze. Deze ontwikkeling kan de ontwerpvrijheid van architecten danig beperken. Tegelijkertijd wakkert zij creativiteit en vindingrijkheid aan. Gebouwprestatiesimulatie kan hieraan positief bijdragen. Aan de hand van simulaties kan worden aangetoond of een bepaalde creatieve oplossing in de praktijk wel of niet gaat werken. Dan moet gebouwprestatiesimulatie wel vanaf het begin een rol krijgen in het ontwerpproces. In het begin van het ontwerpproces worden namelijk belangrijke gebouwparameters als vorm, oriĂŤntatie en transparantie vastgelegd. Dit zijn parameters die grote invloed hebben op prestaties als daglichttoetreding, thermisch comfort en energieverbruik. Het realiseren van een energieneutraal gebouw kan erg lastig worden als deze prestaties niet

1 De mogelijkheden van gebouwprestatiesimulatie zijn schier oneindig. 2 Met het programma casanova kan een globaal beeld van de energiestromen voor verwarming en koeling worden verkregen. De afbeelding toont de interface van de software casanova.

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 19

Essays Gebouwprestatiesimulatie

Thema: Techniek

3 Voorbeeld van vergelijking raamvarianten:

Variant met één raam in de wand

twee identieke ruimten met evenveel glas, toch een compleet andere beleving, lichtopbrengst en visueelcomfortervaring

boven ramen op de energievraag gemakkelijk te kwantificeren. Door middel van Sankeydiagrammen ontstaat inzicht in de energiestromen. In afbeelding 2 is een voorbeeld van een berekening in casanova te zien.

Daglicht

4 Links: voorbeeld bezonningsonderzoek. Rechts: windhinderonderzoek Wijnhaven 69 te Rotterdam (ontwerp: barcode Architects) 5 Breeam-nl-daglichtberekening wtc Utrecht (ontwerp: mvsa Architects)

Variant met twee ramen raam in het plafond

Architecten ontwerpen graag met daglicht. De Franse architect Le Corbusier verwoordde het zo: “Architectuur is het vakkundige, nauwkeurige en magnifieke spel van samengevoegde volumen van licht.” De grootte, vorm en positie van ramen bepalen de hoeveelheid daglichttoetreding, maar ook de sfeer van een ruimte. Er bestaan verschillende online tools die voor verschillende raamvarianten de daglichttoetreding kwantificeren en kwalificeren. Voorbeelden zijn de ‘Virtual Lighting Simulator’, het ‘Daylight Design Variations Book’, ‘EcoAdvisor’ of de ‘Daylighting Pattern Guide’.1 Aan de hand van een klein aantal invoerparameters, zoals raamgrootte en -vorm, wordt een uitvoer bestaande uit verlichtingssterkten en sfeerafbeeldingen verkregen. Afbeelding 3 geeft een voorbeeld van een vergelijking van raamvarianten, zoals de genoemde online tools deze geven. Zoals eerder aangegeven, kenmerken de tools zich door hun eenvoud en gebruiksgemak. Dit verhoogde gebruiksgemak betekent dat op andere fronten, zoals nauwkeurigheid en flexibiliteit, wordt ingeleverd. Bovenstaande tools zijn dan ook vooral bruikbaar in het prille begin van het ontwerpproces. Voor het verdere ontwerpproces beschikt de gemiddelde adviseur bouwfysica en installaties over andere, complexere simulatiepakketten. Met deze pakketten kan een nog groter scala aan prestaties berekend worden.

Gebouwprestatiesimulatie op gebiedsniveau

Door de hoge bebouwingsdichtheid in Nederland gaan gebouwen steeds meer de hoogte in. Hoge gebouwen blokkeren de zon en dirigeren de wind, waardoor de kwaliteit van de omgeving achteruit kan gaan. Steeds meer gemeenten vragen bij nieuwe ontwerpen dan ook om een bezonningsonderzoek en/of windhinderonderzoek. Een bezonningsonderzoek kan uitgevoerd worden met het lichtsimulatiepakket Radiance, voor een windhinderonderzoek is een luchtstroomsimulatie (‘cfd’) in bijvoorbeeld phoenics een mogelijkheid. Afbeelding 4 geeft een voorbeeld van een bezonningsonderzoek en windhinderonder-

vanaf het begin van het ontwerpproces integraal worden beschouwd. Bij dergelijke complexe ontwerpopgaven komt integraal simuleren al snel om de hoek kijken. Gebouwprestatiesimulatie is niet alleen weggelegd voor adviseurs. Ook architecten kunnen simuleren. Naast de eerder genoemde maquettes bestaan verschillende, eenvoudige en ‘easy-to-use tools’ waarmee architecten een eerste indruk kunnen krijgen van de prestaties van hun ontwerp en aan de hand daarvan eventueel ontwerpwijzigingen kunnen doorvoeren.

Verwarming en koeling

Met het programma casanova kun je een globaal beeld krijgen van de verwarmings- en koelvraag van een gebouw. Daarnaast geeft het programma een indicatie van het thermisch comfort van het gebouw. Een gebouw wordt gedefinieerd aan de hand van een twintigtal invoerparameters. Deze parameters kunnen eenvoudig gevarieerd worden. Hierdoor is de invloed van een hogere isolatiewaarde of het toepassen van overstekken

20 | de Architect, december 2016 - januari 2017

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 21

Essays Gebouwprestatiesimulatie

Thema: Techniek

Center for Sustainable Landscapes The Design Alliance Architects ontwierp in 2013 het Center for Sustainable Landscapes (csl) in Pittsburgh (vs). Het gebouw, dat onderdeel is van het Phipps Conservatory and Botanical Gardens, levert dankzij alle innovaties een nul-op-de-meter prestatie. Om al tijdens het ontwerpproces de prestaties te garanderen, is gebruikgemaakt van gebouwprestatiesimulatie.

zoek met behulp van bovengenoemde simulatieprogramma’s. Door een visuele presentatie met ‘false colors’ zijn de resultaten meteen duidelijk voor beleidsmakers en andere geïnteresseerden zonder technische achtergrond. Uit de windhinderstudie blijkt bijvoorbeeld dat de kans op hoge windsnelheden, en daarmee windgevaar, beperkt is. Door vanaf het begin van het ontwerpproces stedebouwfysische aspecten mee te nemen, wordt een gebouw verkregen dat geen of minimaal hinder veroorzaakt in zijn omgeving. De adviseur kan door zijn ervaring aangeven hoe met minimale ingrepen aan het ontwerp de kwaliteit van de leefomgeving verbeterd kan worden. Met betrekking tot windhinder kan dit betekenen dat luifels of bomenrijen aangebracht worden of dat bijvoorbeeld de dakvorm enigszins veranderd wordt om de wind te breken. Aan de hand van een bezonningsstudie kun je vaststellen dat een andere gebouwvorm, die minder zon blokkeert, wenselijk is of de toepassing van een ander gevelmateriaal, omdat het gekozen gevelmateriaal verblinding veroorzaakt in de omgeving. Een extreem voorbeeld van een bezonningsstudie is een ontwerp dat architectenbureau nbbj maakte, genaamd de ‘No Shadow Towers’. Dit ontwerp bestaat uit twee gekromde torens die het opvallende zonlicht gedurende de dag zo weerkaatsen dat ze elkaars schaduw wegnemen.2

Gebouwprestatiesimulatie op gebouwniveau

De introductie van methodieken als breeam-nl, Frisse Scholen en gpr heeft extra aandacht voor gebouwprestatie gegenereerd. Deze methodieken staan vol met prestatie-eisen die de gezondheid en het comfort van gebruikers moeten waarborgen. Om credits of punten te behalen moeten simulaties worden uitgevoerd, waarmee aangetoond kan worden dat de prestatie gehaald wordt. Afbeelding 5 toont een daglichtstudie die is uitgevoerd in het kader van een breeamnl-certificering. Getoetst is of aan de eisen van hea 1 ‘Daglichttoetreding’ wordt voldaan. Uit de berekeningen volgt dat het gebouw veel daglicht ontvangt. In het begin van het ontwerpproces is gekeken naar de invloed van een vaste zonwering die tevens als lichtplank (‘lightshelve’) dienst kan doen, op de daglichttoetreding. Uit berekeningsresultaten is geconcludeerd dat de gecombineerde zonwering/lichtplank geen meerwaarde biedt voor de daglichttoetreding. Brandveiligheid is een van de gebieden waar de eisen vanuit de overheid steeds uitgebreider en strenger zijn geworden. In combinatie met het gegeven dat bestaande gebouwen vaak onvoldoende brandveilig zijn en dat in nieuwe gebouwen vaak wordt gestreefd naar open kantoortuinen en grote atria, zorgt dit voor grote uitdagingen. Het gewenste open karakter kan bijvoorbeeld botsen met het Bouwbesluit dat beperkingen stelt aan de grootte van een brandcompartiment en de inrichting/opzet van vluchtroutes. Met een vuurlastberekening, vultijdberekening of cfd-berekening kun je aantonen dat geen gevaarlijke situaties ontstaan. Gebouwen met een open karakter behoeven extra aandacht voor de akoestiek. Met een simulatieprogramma als odeon kan de akoestiek van grote ruimten nauwkeurig en op een tot de verbeelding sprekende wijze berekend worden. De paragraaftitel spreekt over ‘gebouwniveau’. Prestaties kun je beter realiseren en toetsen op een lager niveau, bijvoorbeeld op ruimte- of werkplekniveau. Daar bevinden zich immers de gebruikers voor wie je het allemaal doet. Diezelfde gebruikers hebben een grote invloed op het energieverbruik van een gebouw. Gebruikersgedrag wordt dan ook steeds belangrijker in het simulatieproces.

Gebouwprestatiesimulatie op componentniveau

Prestatiesimulatie hoeft niet betrekking te hebben op een gebouw. Het is ook mogelijk de werking van systemen of installaties te simuleren. De adviseur kan simulatieprogram-

22 | de Architect, december 2016 - januari 2017

ma’s als trnsys of Vabi Elements gebruiken bij het ontwerp (dimensioneren) van de klimaatinstallatie of om te toetsen of het ontwerp zich daadwerkelijk zal gedragen als bedacht aan de ‘tekentafel’. Dergelijke simulaties zijn ook voor de architect relevant. Bij verschillende installatieconcepten, bijvoorbeeld een warmte-koudeopslagsysteem, is een optimale afstemming van gebouw (architectonisch ontwerp), gebouwgebruik en gebouwinstallaties erg belangrijk om een goed werkende installatie, en daarmee een tevreden gebruiker, te verkrijgen. Door middel van simulaties aan zonweringssystemen of dubbele gevels kan de adviseur inzichtelijk maken wat de architectonische en energetische consequenties zijn van verschillende oplossingen om zonnewarmte buiten te houden. Door het uitvoeren van simulaties aan zonnestroominstallaties kun je een goede integratie van zonnepanelen in het architectonische ontwerp bewerkstelligen, die niet alleen de architectonische meerwaarde verhoogt, maar ook de opbrengst van de panelen. Met behulp van liftsimulaties wordt de liftinstallatie geoptimaliseerd met een zo klein mogelijke ruimte-inname tot gevolg. Dit kan interessant zijn voor hoogbouw en renovatie, waar ruimte beperkt en/of kostbaar is. In afbeelding 6 vind je een tweetal voorbeelden van simulaties aan installaties.

6 Voorbeelden van simulaties van installaties: een liftinstallatie (links) en een eenvoudig zonnecollectorsysteem (rechts). De afbeelding toont de interfaces van de software trnsys en Elevate.

Integraal en parametrisch simuleren

De sterke verwevenheid van prestaties met gebouw, gebouwgebruik en gebouwinstallaties bij hedendaagse gebouwen leidt ertoe dat er steeds meer ruimte komt voor integraal simuleren. Al eerder is het voorbeeld genoemd van een energieneutraal gebouw: als niet vroeg in het ontwerpproces gekeken wordt naar de invloed van gebouwvorm en transparantie op de combinatie daglichttoetreding – elektriciteitsverbruik voor verlichting – warmtevraag – koudevraag, dan wordt het erg lastig een ‘energieneutraal’ gebouw te maken.

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 23

Essays Gebouwprestatiesimulatie

Thema: Techniek

Masdar Headquarters Adrian Smith + Gordon Gill Architecture (as+gg) ontwierp in Abu Dhabi het Masdar Headquarters. Alhoewel het niet is gebouwd, was het bedacht als eerste positieve energie gebouw ter wereld. Dit is mogelijk door de toepassing van duurzame technieken. De werking hiervan is uitgebreid getest door middel van gebouwprestatiesimulatie.

Bij dergelijke ontwerpopgaven geeft de adviseur aan het begin van het ontwerpproces, zodra het Programma van Eisen, de locatie en de gebruiker van het gebouw bekend zijn, de kaders aan waarbinnen energieneutraliteit mogelijk is. Binnen dit technische kader kan de architect vervolgens zijn ontwerp uitwerken. Het integraal simuleren neem je vervolgens mee in het ontwerpproces, waardoor je de energieneutraliteit altijd in het vizier houdt. Afbeelding 7 geeft een variantenstudie waarin integraal een aantal prestaties beschouwd is. Gesimuleerd is de invloed van de raamgrootte op energie en visueel comfort. Aangenomen is dat vijftig procent van de gebruikers actief zijn binnenklimaat beïnvloed (bijvoorbeeld door het uitschakelen van de verlichting bij voldoende daglicht) en dat vijftig procent dat niet doet. De variantenstudie uit afbeelding 7 kun je uitbreiden naar een parametrische studie. Parametrisch simuleren is nog relatief nieuw, maar momenteel sterk in opkomst (net als integraal simuleren overigens). Een gebouw is te karakteriseren als een grote hoeveelheid parameters die sterk variëren en die elkaar in hoge mate beïnvloeden. Zo beïnvloedt de dikte van de vloer de vrije vertrekhoogte en de thermische massa van de vloer. Deze bouwkundige parameters hebben invloed op gebouwprestaties. Een grotere vrije vertrekhoogte verhoogt de daglichtpenetratie en een grotere thermische massa verlaagt het koelvermogen. Naast bouwkundige parameters bestaan er ook nog parameters die het gebruik van het gebouw of bepaalde installatietechnische aspecten definiëren. Door verschillende parameters te combineren en te variëren, kun je redelijk gemakkelijk ontwerpvarianten genereren en doorrekenen. In het voorbeeld uit afbeelding 7 leidt dit tot een ‘optimum variant’ waarbij de benodigde hoeveelheid verwarming, de benodigde hoeveelheid koeling, het elektriciteitsverbruik voor verlichting en de hoeveelheid daglichttoetreding met elkaar in balans zijn. Het geheel aan gegenereerde ontwerpvarianten kan inzicht geven in de grenzen waarbinnen het energieverbruik en het comfort kunnen variëren. Dit inzicht kan weer gebruikt worden om robuuste en flexibele gebouwen te ontwerpen: gebouwen die variaties (bijvoorbeeld in gebruik) kunnen opvangen. Parametrisch simuleren heeft in de constructiewereld geleid tot projecten waar flink op de hoeveelheid constructief materiaal is bespaard. Ook met parametrische gebouwprestatiesimulatie zijn besparingen mogelijk, bijvoorbeeld op hoeveelheid benodigde koeling. De winst is een tevreden gebruiker en een tevreden architect.

Wat biedt de toekomst?

Momenteel vinden grote ontwikkelingen plaats op het gebied van Building Information Modeling (bim). Deze ontwikkelingen zijn ook opgemerkt door ontwikkelaars van simulatiepakketten. Bim wordt daardoor steeds meer bem: Building Energy Modeling. Terwijl adviseurs voorheen veel tijd kwijt waren met het veelvuldig definiëren/modeleren van het gebouw in de verschillende simulatiepakketten, kan nu de geometrie, ontworpen door een architect, uit Autodesk Revit worden geïmporteerd. De adviseur kan de architect daardoor sneller van ontwerpinput voorzien. Simulaties worden meer en meer rechtstreeks ‘in’ het bim-model uitgevoerd. Dit kun je al vroeg in het ontwerpproces doen en steeds vaker ook in real-time, bijvoorbeeld tijdens ontwerpsessies. Voorbeelden zijn de Autodesk Insight 360 plug-in, waarmee je binnen Revit de energetische prestatie van een gebouw kunt berekenen en visualiseren, of de Stabiplan Stabicad rekenmodulen voor het doorrekenen van luchtkanaalsystemen en drinkwaternetten in Revit. Bovenstaande ontwikkelingen kunnen in potentie het ontwerpen beslisproces versnellen en verbeteren. Een goede afstemming van verwachtingen en (modeleer)afspraken is noodzakelijk. Zo gaat het importeren van (Revit) geometrie in simulatieprogramma’s nog wel eens mis als ruimten, ramen of bouwdelen (bijvoorbeeld samengestelde constructies

24 | de Architect, december 2016 - januari 2017

of vaste zonweringen) niet op de juiste manier gedefinieerd zijn. Gelukkig zijn er tegenwoordig ‘bim model checkers’ om deze en andere veel voorkomende knelpunten zichtbaar te maken. Naast modelleerafspraken zijn antwoorden op vragen als ‘Wie voert welke informatie, bijvoorbeeld isolatiewaarden van constructies, in het model in?’ en ‘Welk uitwisselingsformaat wordt gebruikt?’ relevant. De meeste simulatiepakketten kunnen gangbare formaten zoals gbxml en ifc aan. Ook op het gebied van integraal en parametrisch simuleren vinden veel ontwikkelingen plaats. Deze simulaties zijn nu nog vaak tijdrovend en worden voornamelijk ingezet bij de complexere projecten. De verwachting is dat het gebruiksgemak van deze programma’s in de toekomst wordt verbeterd, waardoor de drempel lager komt te liggen en de inzetbaarheid wordt vergroot. Dit biedt kansen voor de integrale afstemming van het architectonische ontwerp en het bouwfysische en installatietechnische ontwerp.

7 Integrale variantenstudie van een kantoorgebouw

Wat werkt wel en wat niet

Gebouwprestatiesimulatie, het voorspellen van de prestaties van een ontwerp door het simuleren (nabootsen van de werkelijkheid) van dit ontwerp, heeft de hedendaagse architect veel te bieden. Met gebouwprestatiesimulatie kunnen de creatieve ideeën van de architect aan de werkelijkheid getoetst worden: wat werkt wel en wat niet? Gebouwprestatiesimulatie vergroot daardoor de ontwerpvrijheid van de architect en leidt tot integrale ontwerpen, geschikt voor de huidige prestatiegerichte markt. Het is daarmee een must voor architecten.

Noten 1. Zie de volgende websites: http://gaia.lbl.gov/vls/; http://jandiepens.nl/varbook/index.htm; http://www.ecoadvisor.com; http://patternguide.advancedbuildings.net/home (geraadpleegd op 16-11-2016). 2. Zie http://www.volkskrant.nl/tech/vernuftige-wolkenkrabber-heeft-geen-schaduw~a3915622/ (geraadpleegd op 16-11-2016).

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 25

Ontmoeting Hoge Raad der Nederlanden in Den Haag

Thema: Techniek

Hoge Raad der Nederlanden in Den Haag door KAAN Architecten Licht en sober aan de Lange Voorhout

Het gebouw voor de Hoge Raad is gebaseerd op een helder onderscheid tussen publieke onderbouw en besloten bovenbouw. De ragfijne, dragende glazen gevel die de gehele bovenbouw omhult, rust op de stenen onderbouw die aan de voorzijde geheel is opengesneden. Met deze ogenschijnlijke tegenstrijdigheid die tot in de details is uitgewerkt, is uitdrukking gegeven aan het dualisme van de Hoge Raad zelf, als soevereine wetenschappelijke organisatie die verantwoording schuldig is aan de samenleving. Tekst

Harm Tilman Beeld

Fernando Guerra

De Hoge Raad is tot stand gekomen

gaat om een heel groot belang dat

tweedeling: een onderbouw van twee

op basis van een dbfmo. Opmerkelijk

merendeels wordt gewonnen met be-

verdiepingen voor het publieke ge-

daarbij is dat de architect niet alleen

hulp van architectuur. Als wij aangeven

deelte, met daarop een glazen opbouw

een grote rol speelde in de dialoogfase,

dat je iets moet doen om de aanbeste-

van drie verdiepingen, waarachter de

maar ook in de fasen na de selectie zijn

ding te winnen en wij kunnen dat hard

kantoren, het restaurant en de ver-

sterke positie vasthield. Dat is opmerke-

maken, dan gaan ze met je mee en

gaderruimten liggen. Deze tweedeling

lijk, want meestal wordt een architect

proberen ze het elders terug te halen.

is binnen de strak omschreven stede-

na goedkeuring het ontwerp onder zijn

Dat is nieuw, want vroeger werd de

bouwkundige enveloppe gemaakt. Ze

handen vandaan getrokken. Hoe flikte

architectuur geslacht.”

geeft uitdrukking aan de representa-

kaan Architecten dat?

Tot slot is vastgelegd dat vanaf de start

tieve eisen die de uitschrijver op deze

Het heeft voor een deel te maken met

van de bouw alles moest worden af-

plek in de stad stelde, maar ze maakt

het moordende tempo waarin het

gestemd met de architect. Tekeningen

tegelijkertijd ook een prettige werk-

ontwerp moest worden gemaakt. Het

werden pas in productie genomen

omgeving voor de mensen in het

voordeel daarvan is, aldus kaan, dat

nadat kaan Architecten ze had gezien

gebouw mogelijk.

er nauwelijks tijd is om alternatieven

en goedgekeurd; een clausule overi-

Bij het maken van deze puzzel liet de

te bedenken. Zaken die goed zijn uit-

gens die niet bij iedere dbfmo wordt

architect zich inspireren door de locatie

gewerkt, worden dan ook zonder dralen

gehanteerd. Maar bij de Hoge Raad

aan het Korte Voorhout. De ligging

uitgevoerd. Om het risico te onder-

stond kwaliteit voorop, aldus Vincent

tussen Malieveld, Lange Voorhout

vangen dat de architect hierbij loopt,

Panhuysen. Wat getekend is, moest ook

en Hofvijver voedde het idee om de

begon kaan zelfs al voor de definitieve

worden gebouwd. Als architect moest

begane grond open te werken. De

gunning met de uitwerking van het

je dan ook sterk in je schoenen staan,

Hoge Raad heeft over de volle lengte

ontwerp.

wilde je afwijken van wat je had beloofd.

van het gebouw een adres gekregen.

Het belang van architectuur

Typologische keuzen

de begane grond zijn gemaakt en de

Behalve dat de tijdsdruk groot is,

In de eerste ronde maakte kaan

verkeersruimten zijn samengevoegd tot

moet de architect ook dealen met de

Architecten het schetsontwerp voor de

een grote foyer en niet tot een stelsel

omvangrijke ‘output specifications’ die

gevel. Vrijwel direct daarop, nog tijdens

met meerdere foyers. De ruimte onder

in dit proces welhaast heilig zijn. Veel

de tenderfase, is door de architect

de kruinen van de platanen op de Korte

ruimte voor aanpassingen is er niet. In

overlegd met de gevelbouwer. In de

Voorhout loopt over in de foyers.

de dialoogfase kun je als architect de

vormdetails van de architect die laten

Dat heeft geleid tot het idee om een

uitschrijver bijvoorbeeld niet wijzen op

zien hoe het eruit komt te zien, zijn

sokkel te maken die je opensnijdt, aan-

de winst die eventueel te boeken is met

immers de productieaspecten en

gevuld met een glazen kap daarboven.

het aanpassen van het programma.

praktische zaken nog niet voorzien.

Volgende stap was om de verdiepingen

Daartegenover staat dat het, veel meer

De architect beschouwt dit overleg

met kantoren te ontsluiten vanaf de

dan een architectuuropdracht, een

met de toeleverancier in deze fase als

begane grond. Het glazen en het stenen

totaalproject betreft, inclusief de jaren-

pure winst.

gebouw zijn met elkaar verbonden

lange exploitatie ervan. Kees Kaan: “Het

In het ontwerp is uitgegaan van een

door twee liftkernen die zijn ingepast

De beelden van historische rechtsgeleerden en het motto achter de transparante plint symboliseren de Hoge Raad.

De wachtruimten die bij de zalen op

26 | de Architect, december 2016 - januari 2017

In tegenstelling tot de zuidgevel is aan de noordzijde geen dubbele gevel geplaatst.

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 27

Ontmoeting Hoge Raad der Nederlanden in Den Haag

Thema: Techniek

Rechtbank Amsterdam Kaan Architecten is ook betrokken bij de nieuwbouw van Rechtbank Amsterdam. Op de locatie aan de Zuidas is momenteel een tijdelijk gebouw naar ontwerp van Cepezed geplaatst. In 2020 zal hier de permanente nieuwbouw verrezen zijn. Zoals bij de Hoge Raad is ook hier een verticale stapeling af te lezen aan in de gevel, met een transparante plint.

Het huis van het Parket is uitgevoerd in Turks Skyline-marmer met gevlamd patroon.

Het huis van de Raad is uitgevoerd in Turks Marmara Het middelste huis met bibliotheek is uitgevoerd in Grieks Volakas-marmer in een lichte egale toon.

Equator-marmer met gestreept patroon.

tussen de zittingszalen. Vervolgens zijn

verschillende vides gemaakt. Binnen

opzet gemakkelijk andere indelingen

wijzigingen laten zich gemakkelijk op-

een kolom achter de gevel staat, is hier

settes. Om privacy te garanderen is met

zijn omkaderd met stalen vinnen en

De aannemer was er zeer op gespitst

op de verdiepingen de kantoren voor

het gebouw en achter de gevel zijn dus

kunt maken. In de middenzone vindt de

vangen in een generieke plattegrond.

gewerkt met een ragfijne verdeling

lamellen gewerkt die inkijk voorkomen

rusten op de stenen onderbouw. In

om op deze prominente plek voor

de raad, het parket en de president

heel verrassend verschillende paleizen

verbijzondering plaats ten behoeve van

Maar de ontwerpstrategie bood ook de

van stalen kolommen om de negentig

als je langs het gebouw loopt. Doeken

deze onderbouw bevinden zich grote

deze opdrachtgever een integraal

ingepast, evenals de bibliotheek en

terug te vinden die zich onderschei-

de verschillende afdelingen en hun

bouwer de nodige voordelen. Terwijl

centimeter, die geheel zijn opgenomen

voor de zon buiten en voor het licht

spanten waarop de dragende glazen

project binnen te halen. Maar, zegt

het restaurant. Het gebouw is feitelijk

den door hun eigen ruimtelijkheid en

onderlinge communicatie. Dit maakte

in de twee onderste verdiepingen veel

in de gevelconstructie. Ze worden aan

binnen zorgen voor een nuancering

gevel rust.

Cor Notenboom, we vonden het ook

als een motorblok in elkaar gezet, zegt

materiaalgebruik.

het ook mogelijk het gewenste onder-

bouwtijd ging zitten, waren de drie

de buitenzijde afgedekt door profielen

van het beeld. In de cassettes zijn

Kees Kaan.

Het gebouw is generiek in zijn platte-

scheid aan te brengen tussen raad en

bovenverdiepingen door hun generieke

en zijn aan de binnenzijde brandwerend

voegen opgenomen die schone lucht

Nut en nadeel van het

met operatie betrokken te zijn. Groot

grond maar specifiek in de doorsnede.

parket.

opzet redelijk eenvoudig te maken.

bekleed. Al deze aspecten van bezon-

aantrekken en vervuilde lucht afvoeren.

samenwerkingsmodel

voordeel daarvan is immers dat je daar-

Generiek en specifiek

De plattegrond is opgezet vanuit de

Deze flexibiliteit werkt echter niet alleen

ning, geluidsbelasting en constructieve

Bovendien is deze gevel dragend. Alles

Zowel architect als aannemer zijn zeer

mee verstoringen bij de aanbesteding

Het licht en de soberheid die je terug-

eenduidige gevel die rondom het ge-

naar de toekomst toe maar ook in het

Ontwerp van de gevel

verdeling hebben bijgedragen aan de

in de gevel heeft een functie.

te spreken over het samenwerkings-

voorkomt en zo aanzienlijke faalkosten

vindt in die paleizen aan de Lange

bouw loopt. Aan de binnenzijde hiervan

ontwerpproces. Zeker bij het begin van

Voor de opbouw die op het zuiden is ge-

opbouw van de gevel met behulp van

De gevel is drie verdiepingen hoog en

model en over het feit dat bij de bieding

vermijdt. Dat betekent dat niet alleen

Voorhout, vormden voor de architect

liggen de kantoren die standaard zijn

een ontwerpproces is nog lang niet

oriĂŤnteerd, is een klimaatgevel gemaakt

cassettes.

maakt dat je de verdiepingen niet voelt,

al contractuele verplichtingen zijn

de architect en de bouwer aan een tafel

het uitgangspunt bij de inrichting

ingericht. Constructie en installaties zijn

zeker waar de lijnen exact zullen worden

die zich onderscheidt door een sterke

Dit systeem is om het gehele gebouw

waardoor de abstractie van de buiten-

aangegaan met de toeleveranciers, met

zitten maar ook de schoonmaker en de

van de kantoren voor raad, parket en

zodoende overal dezelfde. Bijkomend

getekend. Voordat alles precies op zijn

abstractie. Anders dan het standaard-

heen getrokken, zij het dat aan de

gevel verder toeneemt. De lamellen

name bij de meer risicovolle onderdelen

gevelbouwer.

president. Voor deze drie delen zijn

voordeel is dat je vanuit deze flexibele

plek valt, verstrijkt veel tijd. Dergelijke

kantoor waarin om de zeven meter

noordgevel gewerkt is met enkele cas-

met een hoogte van drie verdiepingen

in de bouw.

Volgens Notenboom kan de aannemer

28 | de Architect, december 2016 - januari 2017

belangrijk om van ontwerp tot en

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 29

Ontmoeting Hoge Raad der Nederlanden in Den Haag

Thema: Techniek

15 12

11 12

Derde verdieping

Doorsnede

18 10 12

Tweede verdieping

Zesde verdieping

1 entree 2 receptie

3 motto 4 foyer 5 persruimte 6 grote rechtszaal

Vijfde verdieping

7 kleine rechtszaal

Eerste verdieping

8 corridor rechters 9 gracht 10 restaurant

11 bibliotheek 12 h uis van procureur

8 6

generaal

13 huis van de Hoge Raad 14 kleine zaal 15 grote zaal

11 12

16 procureur generaal

17 president 18 procureurs vergaderzaal Vierde verdieping

Begane grond

30 | de Architect, december 2016 - januari 2017

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 31

Ontmoeting Hoge Raad der Nederlanden in Den Haag 30

26 20

Thema: Techniek

29 28 27

20 19 18

1 harde isolatie

o p deze manier een beter resultaat

Opdrachtgever Rijksvastgoedbedrijf,

2 afvoergoot

bereiken en meer toegevoegde

Den Haag

3 natuursteen

waarde leveren voor de klant. Het

Ontwerp KAAN Architecten,

4 kozijn aluminium deklijst

vraagt wel standvastigheid van

Rotterdam

5 glasvin gelamineerd

alle partijen die in het proces zijn

Projectarchitecten Kees Kaan,

6 convector

betrokken. Natuurlijk is ook sprake

Vincent Panhuysen, Dikkie Scipio

7 opstorting gevuld met licht beton

van tegengestelde belangen. Het is

Medewerkers Allard Assies, Luca

8 voedingsleidingen convectorbak

daarom van essentieel belang dat

Baialardo, Christophe Banderier, Bas

9 stalen bajonet tbv. inbraakbeveiliging

de architect gedurende het gehele

Barendse, Dennis Bruijn, Timo Cardol,

10 vloeropbouw: natuursteen 20 mm;

proces betrokken blijft. Architecten

Sebastian van Damme, Marten

lijmlaag 5 mm; zandcement dekvloer,

horen erop toe te zien dat alles

Dashorst, Luuk Dietz, Willemijn van

(lokaal) licht betonnen opstorting;

volgens afspraak gebeurt en dat de

Donselaar, Paolo Faleschini, Raluca

constructieve vloer; kelderwand.

beloften uit de dialoogfase stand-

Firicel, Michael Geensen, Cristina

houden.

Gonzalo Cuairán, Joost Harteveld,

De dialoog functioneert zo uitein-

Walter Hoogerwerf, Michiel van der

12 isolerende beglazing

delijk als ontwerpinstrument. Er zijn

Horst, Marlon Jonkers, Jan Teunis ten

13 isolatie harde persing

verschillende typen gesprekken,

Kate, Marco Lanna, Giuseppe Mazzaglia,

14 gevelopbouw, natuursteen;

zowel met het dialoogteam dat de

Ana Rivero Esteban, Joeri Spijkers, Koen

luchtspouw; waterkerende folie;

opdrachtgever vertegenwoordigt, als

van Tienen, Noëmi Vos

isolatie; staalconstructie

met de architectuurjury waartoe de

Adviseur constructie Arup,

15 plafond natuursteen

Rijksbouwmeester en de President

Amsterdam

16 slobgaten t.b.v. werking bovenbouw

van de Hoge Raad behoren en met

Adviseur installaties Arup,

i.v.m. kolomvrije gevelzone begane

wie je praat over ontwerpkeuzen.

Amsterdam (ontwerpfase), BAM Bouw

grond

Minstens zo belangrijk zijn de

en Techniek, Bunnik (uitvoeringsfase)

expertmeetings die over technische

Adviseur akoestiek DGMR, Arnhem

bare bevestiging); luchtspouw; water-

deelonderwerpen als ventilatie

Ruimtelijke akoestiek Level

kerende folie; isolatie; ankersysteem

en klimaat gaan. Als deze fase is

Acoustics, Eindhoven

t.b.v. bevestiging natuursteen; dam-

afgesloten, start de uitvoering en

Aannemer BAM Bouw en Techniek,

premmende folie; prefab betonnen

zijn veranderingen nauwelijks nog

Bunnik

binnenspouwblad

mogelijk.

Interieurarchitect KAAN Architecten,

18 isolatie harde persing

Renders laten een werknemer bij-

Rotterdam

19 aluminium, gemoffeld

voorbeeld zien hoe de privacy op zijn

Beeldend kunstenaar Helen

20 vin-profiel aluminium

werkkamer is geregeld. Dergelijke

Verhoeven, Berlijn (d)

21 verlaagd systeem plafond bandraster

tekeningen zijn in dit proces dan ook

Toeleveranciers Technoplanning,

22 opbouw vloer tapijttegels; dekvloer,

belangrijk, omdat veel partijen mee-

Goor (interieurbouw) en Plan@office,

kijken en niet iedereen technische

Rotterdam (meubilair)

11 opbouw: natuursteen 20mm; lijmlaag 5mm; zandcement dekvloer

17 gevelopbouw, natuursteen (onzicht-

13 12

5 9 11

4 3

constructieve vloer; ihwg beton 23 lichtwering

tekeningen kan lezen. Andersom

Bruto vloeroppervlakte 18.000 m2

24 gelamineerd glas

bieden ze ook uitkomst, omdat in

(incl. parkeergarage)

25 zonwering in koof

de vo-fase nog niet alles op zijn plek

Netto vloeroppervlakte 15.700 m2

26 vogelwering luidspreker

staat. In een render kun je veel laten

(incl. parkeergarage)

27 opbouw afwerking dak: dakbedekking;

zien. Aan de ene kant wordt een

Bruto inhoud 74.000 m3 (incl. kelder)

isolatie; dampremmende laag;

architect gevraagd te visualiseren

Programma publiek entreegebied,

constructieve vloer

wat hij of zij belooft, terwijl het nog

kantoren, raadkamers, persruimte, foy-

niet allemaal is getest. Dit toont het

ers, zittingzalen, restaurant, bibliotheek

rekwerk / minerale wol; multiplex;

groeiende belang van renders, die

Voorlopig ontwerp september 2012

PS isolatie

anders dan veelal wordt gedacht,

Definitief ontwerp juni 2014

29 bliksemgeleider

veel meer zijn dan mooie plaatjes en

Aanvang bouw september 2013

30 afdekkap gezet aluminium

langzaam beginnen te functioneren

Oplevering januari 2016

als volwassen ontwerptekeningen.

Realiseringskosten 59 mln. (incl.

28 opbouw dakopstand multiplex; houten

honoraria, leges et cetera)

32 | de Architect, december 2016 - januari 2017

De achterwand van de grote zaal is bekleed met translucente albasten platen.

Achter de transparante plint liggen de ‘pleinen’ die de zalen ontsluiten.

Vanwege het vele hout krijgt de bibliotheek een warme uitstraling.

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 33

Spotlight Bouwen in schuim

Thema: Techniek

Bouwen in schuim Experimentele architectuur door René van Zuuk

Gyroi De installatie Gyroi is het resultaat van een gezamenlijk onderzoek van Studio rap en unStudio naar robotische fabricatie. Het doel van de samenwerking is om specifieke belemmeringen en mogelijkheden in de productie mee te nemen in het ontwerpproces en zo efficiëntere en expressieve ontwerpen te krijgen. De installatie is ontworpen voor een robotisch schuimsnijproces.

Bouwen in vrije vorm is voor veel architecten een droom die steeds dichterbij komt. Met nieuwe technieken worden vormen die in de digitale wereld allang bestaan, ook fysiek verwezenlijkt. Vanwege zijn interesse in 3d-printen ging René van Zuuk op zoek naar digitaal gestuurde bouwtechnieken, en ontwikkelde een specialisme in schuimsnijden. Inmiddels zijn de eerste kleinschalige bouwwerken gerealiseerd. Tekst

Jaap Evert Abrahamse

Opdrachtgever Landgoed Fraeylemaborg EPS bouw Dutch EPS Building Gevel Ozeon

René van Zuuk was van 2005 tot 2010 hoogleraar Architectural Engineering aan de Technische Universiteit Eindhoven. Bij zijn afscheid organiseerde hij een tentoonstelling waarin hij met zijn studenten de mogelijkheden toonde van 3d-printen voor het architectonisch ontwerp. Gebouwen bestaan nu voornamelijk uit orthogonale elementen: blokken, platen en staven. Met 3d-print zal elk materiaal in iedere vorm kunnen worden geproduceerd en zullen vrije vormen technisch mogelijk en betaalbaar worden. De vormvrijheid zal leiden tot sterkere constructies en minder materiaalgebruik, en daardoor tot goedkopere gebouwen. Conclusie: 3d-print zal een grote vlucht nemen en veel invloed krijgen op de verschijningsvorm van gebouwen. Maar de techniek ontwikkelt zich langzaam; er kan

Door het dak valt daglicht op de sokkel in de folly.

34 | de Architect, december 2016 - januari 2017

nu wel in beton worden geprint, maar dan moet nog isolatie en een afwerkingslaag worden toegevoegd. Het zal nog jaren duren voordat het mogelijk zal zijn om prefab bouwelementen, bestaande uit een combinatie van verschillende materialen, in voldoende hoeveelheden, met voldoende snelheid en tegen acceptabele kosten te produceren. Van Zuuk ging met zijn bureau op zoek naar een combinatie van materiaal en techniek die nu beschikbaar en bruikbaar is. Het computergestuurd 3d-snijden van styrofoam met een gloeidraad kwam als meest kansrijke optie uit de bus, omdat styrofoam een van de goedkoopste bouwmaterialen is (het kost zo’n 75 euro per kubieke meter) en snijden veel sneller gaat dan printen in 3d – tot enkele meters per minuut. Het materiaal is onvergankelijk en recyclebaar. De vorm die het schuim krijgt, wordt beperkt door het feit dat de gloeidraad altijd recht is. Maar doordat beide einden van de draad onafhankelijk van elkaar kunnen bewegen, is bijna elke vorm mogelijk. Frezen kan ook en maakt meer vormen mogelijk, maar kost ook veel meer tijd. De techniek is afkomstig uit de jachtbouw, maar wordt daar gebruikt voor het maken van mallen, niet voor een eindproduct. In Nederland staan schuimsnijmachines die blokken van 5 x 2,5 x 1 meter in een keer kunnen snijden. Van Zuuk bouwde in zijn kantoor een eigen snijmachine voor modellen om te kunnen experimenteren met materiaal en vorm. De eerste uitkomst van die experimenten was dat een al te vrije, sculpturale vorm leidt tot heel veel afval: zo’n tachtig procent van het materiaal verdwijnt in de container. Om te komen tot afvalarm snijden – en daarmee tot een bruikbare techniek – moest de vorm weloverwogen worden gekozen. Van Zuuk kwam uiteindelijk tot een systeem van stapelbare ringen: uit een blok wordt een ring gesneden, met daaruit

weer een ring, enzovoort. Gestapeld vormen al de ringen samen een gebouw. De binnenkant van de ene ring is de buitenkant van de andere, zodat de snijlengte wordt beperkt. Zo kan sneller worden gewerkt en wordt nauwelijks afval geproduceerd. Het schuim wordt aan de binnenkant en de buitenkant afgewerkt met een coating van AcrylicOne, een watergedragen kunsthars die het materiaal voldoende stevigheid geeft om het constructief te kunnen gebruiken. Door de hechting van de

coating aan het piepschuim ontstaat een soort sandwichpaneel, maar dan met een vrije vorm. Deze bieden niet alleen een goede thermische en akoestische isolatie, ze geven de constructie ook voldoende stevigheid. Inmiddels heeft het architectenbureau een aantal projecten gemaakt waarin gesneden styrofoam is toegepast. Het eerste was een paviljoen bij de Fraeylemaborg in Slochteren, ontworpen in het kader van de prijsvraag ‘New Follies’. Het gebouwtje

is gesneden uit één stuk schuim. Het dak is open; het deel dat daar uitgesneden is, staat in het gebouw en dient als sokkel voor het exposeren van beelden. De folly is gecoat met Polyurea en afgewerkt met een kopercoating van Verometal. Een andere toepassing die Van Zuuk bedacht voor het bouwen in schuim, was de (tijdelijke) huisvesting van vluchtelingen. Rijksbouwmeester Floris Alkemade schreef samen met het coa een prijsvraag uit over dit onderwerp met als titel ‘A home De vrije vorm zorgt voor een verloop in kleur. Foto Peter Tahl

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 35

Spotlight Bouwen in schuim

Thema: Techniek

Met standaard elementen kan eenvoudig een woonvoorziening worden gemaakt.

Langsdoorsnede A-A’

Op de mezzanine is ruimte voor een bed.

Langsdoorsnede B-B’

Langsdoorsnede C-C’

Dwarsdoorsnede A-A’

Eerste verdieping

Proefopstelling op de ddw D'

Begane grond

Uit een plaat schuim worden stapelbare ringen gesneden.

36 | de Architect, december 2016 - januari 2017

away from home’. Van Zuuks inzending Re-Settle was een van de winnaars: het principe van gestapelde ringen van schuim werd uitgewerkt in vrijstaande en schakelbare wooneenheden, die in twee uur te produceren zijn uit één blok epsschuim. Door de nestbare ringen is het bouwpakket gemakkelijk te transporteren. Een tentdoek dat over de units wordt getrokken, maakt de woningen waterdicht en zorgt voor voldoende constructieve stabiliteit. De jury prees Van Zuuk om zijn innova-

Begane grond

tieve techniek en materiaalgebruik. De iglo-achtige volumes worden gezien als een potentiële oplossing voor noodopvang, vanwege de mogelijkheden voor een snelle opbouw en demontage en vanwege de zeer lage productiekosten. De Dutch Design Week in Eindhoven besteedde aandacht aan de prijsvraag. Van Zuuk trok veel aandacht met een woonunit, die in twee dagen werd gesneden. De techniek van het bouwen in schuim zal zich de komende tijd moeten bewijzen, waarbij niet alleen

Begane grond

de mogelijkheden voor tijdelijke of semipermanente gebouwen als shelters of follies moeten worden onderzocht. In een tijd waarin de behoefte aan expressieve architectuur slecht te combineren lijkt met dalende bouwbudgetten, zou deze ook wel eens interessant kunnen blijken voor permanente gebouwen. Van 27 januari tot 27 juli 2017 wordt een aantal schuimgesneden ontwerpen getoond in kaf in Almere.

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 37

Spotlight AkzoNobel Center in Amsterdam door GROUP A

Thema: Techniek

Duurzaam kantoorgebouw als maatpak AkzoNobel Center in Amsterdam door GROUP A Direct langs de ring, aan de noordzijde van de Amsterdamse Zuidas, staat het nieuwe kantoor van AkzoNobel. Op het eerste oog valt het vrijvormige volume op met de gladde, glazen huid. Een meer nauwkeurige blik legt de gelaagdheid van de gevel bloot en ontvouwt een palet aan details, dat de internationale verf- en coatingsonderneming representeert. Dat group a zowel het gebouw als het interieur ontwierp, blijkt uit de vormentaal die in verschillende lagen terugkomt. Tekst

Willem Wopereis Beeld

Frank Hanswijk

38 | de Architect, december 2016 - januari 2017

Het eerste ontwerp voor het gebouw stamt nog van voor de crisis. Binnen de lijnen van het masterplan van Henning Larsen tekende architectenbureau group a destijds een eerste ontwerp in opdracht van ing Vastgoed. De ontwikkeling en de bouw zijn later overgenomen door Dura Vermeer, waarbij het ontwerp in essentie overeind bleef. Architect Folkert van Hagen zette tijdens de besloten prijsvraag in op twee hoofdthema’s: enerzijds moest het gebouw functioneren als een collectief complex met veel verbindingen, anderzijds moest het goed ingebed raken in Amsterdam en wat teruggeven aan de stad. Samen met het kantoor van Stibbe en het St. Nicolaaslyceum vormt het AkzoNobel Center de schakel tussen Zuidas en Beatrixpark. De meanderende vorm met afgeronde hoeken creëert een zachtere uitstraling en slaat een brug tussen beide werelden. De Zuidas kent veel kantoren die het goed doen in de skyline, maar die onvoldoende aansluiten op het maaiveld. Vliesgevels landen hard op de stoep, gesloten functies domineren de plint. Het AkzoNobel Center heeft daarentegen een zeer transparante begane grond die open is naar de omgeving. Op de kop ligt de Art Space waar een gedeelte van de collectie van de AkzoNobel Art Foundation is te zien. De expositie is vrij toegankelijk voor publiek, personeel kan hier informeel pauzeren tussen hedendaagse kunst. Aan de achterzijde ligt het restaurant dat uitkijkt over het naastgelegen park. Een entreegebied in het hart van het gebouw verbindt het park met het voorplein. Om de transparante plint en kwalitatieve publieke ruimte daadwerkelijk gerealiseerd te krijgen is de gedeelde parkeergarage onder het hele gebied extra hoog. Deze doet daarmee tevens dienst als expeditiestraat. Hier bovenop ligt een

dikke grondlaag waarover het park tussen de gebouwen wordt doorgetrokken. Over de dubbele gevel is veel discussie geweest. Deze is niet terug te verdienen met de energiebesparing, maar levert volgens Van Hagen veel voordelen. Over de hele hoogte kunnen bijvoorbeeld ramen worden geopend, terwijl de hevige geluidsbelasting vanaf de ring wordt teruggedrongen. group a heeft het gevelconcept erg analytisch bekeken. Om zo veel mogelijk daglicht binnen te krijgen verjongen de geprefabriceerde liggers en stopt het plafond ruim voor de gevel. Hoewel dat ongebruikelijk is voor hoge kantoorgebouwen, bestaat de binnengevel uit houten elementen. Dit is duurzamer en geeft het interieur een levendig karakter. Ook de buitengevel was in het eerste ontwerp als houten gevel bedacht, maar is vanwege mogelijke condensvorming in staal uitgevoerd. Deze hangt aan de bovenste verdieping en volgt als een lichte, slanke overjurk de ronde vormen van het volume. De afwisseling tussen volledig transparant glas, verschillende soorten matglas en geperforeerde staalplaten breekt het vlak op en creëert samen met de binnengevel een gelaagdheid van doorzichten en reflecties. Door het dak als vijfde gevel te behandelen en alle installaties inpandig op te nemen, is de sculpturale vorm van het geheel versterkt. Kleppen aan de onder- en bovenzijde in de dubbele gevel kunnen handmatig worden gesloten. Een automatisch, adaptief systeem bleek nauwelijks een energiebesparing op te leveren. In de wintersituatie zijn de kleppen gesloten en staat de lucht stil, in de zomer zorgen geopende kleppen voor een natuurlijke trek. De dubbele schil is verticaal opgedeeld in twee segmenten zodat geen hoge luchtsnelheden ontstaan. Mede door deze gevel, de zonnecollectoren en pv-cellen heeft het

De dubbele glasgevel met verschillende glassoorten brengt gelaagdheid in de gevel.

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 39

Spotlight AkzoNobel Center in Amsterdam door GROUP A

Thema: Techniek

Zuidasdok Amsterdam-Zuid is het snelst groeiende station van Nederland. Met de komst van meer intercity’s en de Noord/Zuidlijn is uitbreiding noodzakelijk. Het station wordt momenteel aan twee kanten ingeklemd door de a10. De komende jaren gaat de ov-terminal flink op de schop. Hiervoor zal de snelweg deels onder de grond worden aangelegd.

Ronde glasplaten verzachten de hoeken van het volume.

Zesde verdieping

1 atrium 2 flexplekken

3 pantry

4 bibliotheek 5 privéwerkplek 6 vergaderruimte 7 printer

2 3

Begane grond

1 6

1 entree 2 Art Space

3 koffiebar

4 centrale kern 5 keuken 6 restaurant

40 | de Architect, december 2016 - januari 2017

gebouw een breeam excellent score behaald. Naast de opdracht voor het gebouw verwierf group a ook de opdracht voor het interieur. Van Hagen benadrukt dat dit op verschillende vlakken optimaal is. Vaak wordt een pand eerst opgeleverd en vervolgens weer deels verbouwd naar ontwerp van de interieurarchitect. Door de twee op elkaar af te stemmen ontstaat tijdwinst in de bouw en in het ontwerpproces. Minstens zo belangrijk is de wisselwerking die tussen gebouw en interieur ontstaat. In de inrichting komen de schuine hoeken en afrondingen van het volume terug, ook hierin is veel hout gebruikt. Achter de receptie slingert een monumentale wenteltrap omhoog door de vide die de entreezone met het vergadercentrum op de eerste twee verdiepingen verbindt. Op deze semipublieke etages vinden grotere vergaderingen plaats en worden externe relaties ontvangen.

Op de derde tot de negende verdieping liggen werkplekken voor zevenhonderd werknemers. De verschillende afdelingen hebben elk een eigen domein waarbinnen het flexwerkprincipe geldt. In de relatief smalle vleugels liggen vrijwel alle werkplekken direct aan de gevel. In de zone daarnaast liggen zelfstandige werkplekken, vergaderruimten en zitjes. Vanwege de beukmaat en de transparante binnenwanden is het erg licht in het gebouw. De fijnmazige korrel van de gesloten ruimten deelt de plattegrond op in kleinere zones waarmee een prettig geschaalde werkomgeving ontstaat. Het interieur zit vol moderne technieken die de werkomgeving regelen. Zo zijn verlichting, temperatuur en zonwering via een app individueel te regelen en meten sensoren of vergaderkamers bezet zijn. Als het geluidsniveau van gesprekken te hoog wordt, produceert een ‘sound masking’ sys-

teem een lichte ruis die zorgt voor minder afleiding tijdens het werk. Er is bewust gekozen voor een computervloer, zodat de verdiepingen flexibel zijn in te delen en geen kabelgoten zichtbaar zijn. Aan de uiteinden van het gebouw liggen de rustigste werkplekken. Hier is de houten gevel licht gelakt. Richting het centrale atrium neemt de transparantie van de lak toe en krijgt de binnengevel een levendige uitstraling. Hier liggen de pantry’s en staan speciaal ontworpen veelvormige tafels die meer informele werkplekken creëren. Rond het atrium liggen grote vlakken gekleurd tapijt in een specifieke tint per verdieping. Tegen de avond schijnt een regenboogachtige gloed van verschillende kleuren door de gevel heen. Naast de verankering in de directe omgeving krijgt AkzoNobel hiermee tevens een plek in het silhouet van Amsterdam.

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 41

Spotlight AkzoNobel Center in Amsterdam door GROUP A

Thema: Techniek

6 3 7

8 9

1 tweede gevel 2 geprefabriceerde houten gevelpanelen 3 looprooster 4 zonwering 5 geprefabriceerde betonnen kolom 6 computervloer 7 kanaalplaat 8 geprefabriceerde betonnen ligger 9 klimaatplafond

10 handmatig te openen kleppen 11 natuurstenen deklijst 12 natuurstenen kantplank 13 dekvloer 14 i.h.w. gestorte constructievloer

11 13 12

In het donker reflecteren de witte klimaatplafonds de gekleurde vloeren rond het atrium.

42 | de Architect, december 2016 - januari 2017

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 43

Spotlight AkzoNobel Center in Amsterdam door GROUP A

Thema: Techniek

Drie gebouwen op een garage Naast het AkzoNobel Center staat het kantoor van Stibbe naar ontwerp van Jo Coenen en het St. Nicolaaslyceum van dp6 architectuurstudio. Group a ontwierp ook de parkeergarage die de drie gebouwen verbindt. De verlaagde plafonds volgen de contouren van de gebouwen en geven zo een indicatie van de bovenwereld.

Aan het atrium liggen informele werkplekken.

De vide en wenteltrap verbinden het entreegebied met het vergadercentrum.

Opdrachtgever exterieur Dura Vermeer Bouw, Amsterdam Opdrachtgever interieur AkzoNobel Technology & Engineering Ontwerpbureau GROUP A, Rotterdam Projectarchitect Folkert van Hagen Medewerkers Adam Visser, Maarten van Bremen, Frank Deltrap, Raymond Leentvaar, Jos Overmars, Io Alexandropoulou, Brigitte van der Tuin, Michael Schoner, Dennis Berger, Garyfalia Pitsaki, Edwin Larkens, Philip Vencken Adviseur constructie Royal Haskoning DHV, Rotterdam Adviseur installaties Hiensch Engineering, Badhoevedorp Adviseur akoestiek DGMR, Arnhem Aannemer Dura Vermeer Bouw, Amsterdam Interieurarchitect GROUP A, Rotterdam Beeldend kunstenaar Steven Aalders (entreegebouwtje parkeergarage) Toeleveranciers Lichtadviseur Beersnielsen, Rotterdam Armaturen Hadler; Luceplan; Erco; Avico. AV-adviseur/installateur Presentation Partner bv, De flexwerkplekken liggen voornamelijk langs de gevel.

Zoetermeer Keukenadviseur HTC Concepts, Almere Keuken installateur Bouter, Zoetermeer Wanden Technoproject, Hoofddorp Wandbekleding Soons Interieurbouw, Schimmert; Harryvan Interieur, Slochteren Projectinrichter Vitra; Gispen Vloeren Tretford; Desso Vloerstoffering De Kruijff bv, Amsterdam Interieurbouw en vaste inrichting Soons Interieurbouw, Schimmert; Harryvan Interieur, Slochteren; FM bouw, Bunschoten â&#x20AC;&#x201C; Spakenburg Plafonds HC Groep, Waalwijk Deuren Jansen; Jazo; Rollecate groep Bruto vloeroppervlakte 16.556 m2, Art Space 1.300 m2 Netto vloeroppervlakte 14.717 m2 Bruto inhoud 64.600 m3 Programma kantoren, publieke Art Space en parkeergarage Voorlopig ontwerp november 2007 Definitief ontwerp oktober 2009 Aanvang bouw juni 2013 Oplevering juli 2015 exterieur, januari 2016 interieur Bouwsom exclusief installaties â&#x201A;Ź 24.500.000,- excl btw

44 | de Architect, december 2016 - januari 2017

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 45

Issues Drie ontwerpers over hun gerecyclede product

Thema: Techniek

Drie ontwerpers over hun gerecyclede product

Dutch Design Week

Tekst

Willem Wopereis

WooJai Lee over Paper Bricks

tot een pulp, dan wordt er houtlijm

probleem, maar ze zijn niet helemaal

aan toegevoegd. Vervolgens wordt

waterdicht. Vanwege de zachte en

deze mix in een mal gedrukt om de

warme tactiliteit van het materiaal zijn

WooJai Lee studeerde met

steenvorm te krijgen. Verschillende

ze in de huidige vorm dus niet geschikt

Paper Bricks af aan

kleuren kunnen worden bereikt door

voor buiten. Maar als het alleen om de

de Design Academy Eindhoven

de kranten vooraf te verven. Het dro-

uitstraling gaat, kunnen ze met een

gen in de buitenlicht duurt ongeveer

coating ook buiten worden toegepast.

Hoe verloopt het productieproces?

een week. Wat is de toekomst van

Paper Bricks is een onderzoek naar een duurzamere recycling van papier.

Welke producten kunnen

het materiaal?

Papier is een van de meest geprodu-

worden gemaakt?

Het papier isoleert zowel warmte als

ceerde en afgedankte materialen ter

Paper Bricks zijn zo robuust als bak-

geluid. Deze kwaliteiten wil ik sterker

wereld. Het kan worden hergebruikt,

stenen en combineren een marmer-

naar voren laten komen met Paper

maar niet oneindig: tijdens elke

achtige uitstraling met de warme en

Bricks. Met een vertaling naar wanden

cyclus verkorten de vezels en gaat

zachte tactiliteit van papier. Met de

is dit mogelijk. Tot nu toe heb ik ze

de kwaliteit achteruit. Voor de Paper

Paper Bricks heb ik eerst de Pallet

allemaal zelf met de hand gemaakt.

Bricks gebruik ik kranten, omdat ze

series gemaakt. Deze bestaat uit een

Maar de technieken die ik voor de

gemakkelijk te verkrijgen zijn. Ze

bankje en twee bijzettafels. Op het

productie gebruik zijn niet nieuw en

hebben korte vezels en komen dicht-

moment gebruik ik dezelfde ‘stenen’

worden gebruik in de papierindustrie.

bij het eind van de hergebruikcyclus.

en ontwikkel ze tot wandelementen

Vandaar dat ik op zoek ben naar fabri-

Hierdoor is er gemakkelijk pulp van te

voor het interieur, zoals room dividers

kanten die mij kunnen helpen om de

maken. Tijdens het productieproces

en wandpanelen. Ze kunnen tegen

Paper Bricks in veel grotere oplagen

worden kranten met water gemengd

een beetje vocht en knoeien is geen

te maken.

Foto Jorn van Eck

Op de Dutch Design Week toonden veel ontwerpers hun interesse in het hergebruik van afvalmaterialen. Op zich is dit geen nieuw verschijnsel, toch lijken ontwerpers een andere richting in te slaan. Dat afvalmateriaal is hergebruikt, hoeft niet meer direct van ontwerpen af te stralen. De circulaire economie krijgt hiermee een moderner gezicht. Ik vroeg drie ontwerpers naar hun product.

Peter van Assche over Pretty Plastic Plant

al zichtbaar: in de tussentijdse opslag

we ermee opbouwen zijn niet alleen

met de bestaande industrie. Iedere

zien we een prachtige reeks van

stevig, maar hebben ook een sterke

machine van de Pretty Plastic Plant

schone en gesorteerde verpakkingen.

esthetische kwaliteit. Momenteel

is op zichzelf niet uniek, maar de

bureau sla & Overtreders w start-

De verpakkingen worden vermalen in

kijken we naar toepassingen voor

intelligente combinatie van proces-

ten samen het onderzoeksproject

de vijfde machine: de shredder. Het

gevelmateriaal in het exterieur. Het

sen maakt het geheel bijzonder. We

Pretty Plastic Plant

resultaat is nu een plastic granulaat

enige wat daarvoor aangepast hoeft

starten begin 2017 een onderzoek

van een specifieke soort en kleur. De

te worden is de mal; de rest van het

naar het daadwerkelijk verbinden

Hoe verloopt het productieproces?

laatste machine, de extruder, spuit

productieproces blijft hetzelfde.

van bestaande industriële processen,

Het proces is goed afleesbaar aan de

gesmolten granulaat in mallen. Uit de

Iedere vorm is denkbaar, mits deze

op dezelfde manier als wij hebben

hand van zes machines. Allereerst wor-

mal komt het nieuwe bouwmateriaal:

in een mal kan worden gevormd. De

gedaan met onze eigen fabriek, maar

den vuilniszakken met plastic huisafval

een gevelbekleding van geupcycled

afmetingen van de extruder en de mal

dan op een grotere schaal. We heb-

leeggestort in de verzamelbak. Van

plastic huisafval.

maken grotere vormen mogelijk. We

ben laten zien dat plastic afval een

wilden met onze Pretty Plastic Plant

goede grondstof is voor een nieuw

hieruit wordt het plastic gescheiden

46 | de Architect, december 2016 - januari 2017

naar soort. Op dit moment upcyclen

Welke producten kunnen

nadrukkelijk een product maken dat

materiaal, dus dat moet ook op indus-

we hdpe- en pp-plastics. Het afval wordt

worden gemaakt?

uitstijgt boven hobbyisme: het is een

triële schaal kunnen. Er zijn inmiddels

per soort schoongemaakt, eerst grof

Op dit moment maken we een gevel-

werkelijk toepasbaar bouwmateriaal,

vruchtbare contacten gelegd met

met een sproeier en daarna fijn met

materiaal voor interieurtoepassingen.

zoals de pilotprojecten laten zien.

diverse relevante industrieën.

een horecavaatwasser. Vervolgens

Het mooie aan het materiaal is dat

wordt het schone plastic gescheiden

zowel de voorkant als de achterkant

Wat is de toekomst van

Pretty Plastic Plant is genomineerd

naar kleur om verschillende kleur-

zichtbaar zijn en dat geen bevesti-

het materiaal?

voor de arc16 Innovatie Award. Bekijk voor

schakeringen te kunnen maken. De

gingsmiddelen nodig zijn om het ma-

Het volgende doel van het onder-

meer achtergrond de inzending op

potentie van het eindresultaat is dan

teriaal te monteren. De wanden die

zoeksproject is de verbinding maken

www.dearchitect.nl.

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 47

Issues Drie ontwerpers over hun gerecyclede product

De circulaire economie Omdat afval en verspilling steeds meer taboe worden, knopen groene ondernemers het uiteinde van de ene keten aan het begin van een andere, en ontwikkelen en passant nieuwe verdienmodellen. Socrates Schouten studeerde milieuwetenschappen in Delft en Leiden en onderzoekt in zijn nieuwe boek de kansen en kwaliteiten van verschillende ideeën over een nieuwe, groene economie.

Daria Biryukova over Green Deal glaze

materiaal blijft over na de verbanding

vereist. Bodemas is een duurzaam

gepland voor komend jaar. We willen

en scheiding van huishoudelijk afval.

product dat al wordt gebruikt in de

een variëteit aan testen en kwaliteits-

De speciaal geselecteerde en be-

betonindustrie en wegenbouw als

controles uitvoeren om het materiaal

Ontwerpster Daria Biryukova

werkte assen hebben een erg com-

direct toepasbaar alternatief voor

te certificeren. In de toekomst zou

werkt samen met Mosa en

plexe minerale samensteiling die

zand en grind. De eerste toepassing

het goed zijn als Green Deal glaze het

Van Gansewinkel

glazuur complementeert. In het

van Green Deal glaze zijn kerami-

hoofdmateriaal voor massaproductie

aan Green Deal glaze

productieproces worden de mine-

sche tegels voor architectonische

van keramiek in Nederland en de

ralen gemixt met het glazuur en

toepassing, voor zowel binnen als

rest van de wereld wordt. Ik geloof

Hoe werkt het productieproces?

aangebracht op tegels. Door de tegels

buiten. Daarnaast is er een breed

dat we met meer onderzoek nieuwe

Green Deal glaze is een experimen-

te bakken op hoge temperatuur

scala aan mogelijkheden. Het kan

mogelijkheden kunnen vinden om de

teel project dat begin 2016 is gestart.

ontstaat een harde beschermende

worden gebruikt in serviesgoed en

hoeveelheid restmaterialen te redu-

In samenwerking met de glazuur-

glazuurlaag.

decoratief keramiek, zolang het wordt

ceren. Met deze toepassing kunnen

geproduceerd met dezelfde hoge

minerale residuen worden getransfor-

temperaturen.

meerd in aantrekkelijke, functionele

afdeling van tegelfabrikant Mosa heb ik verschillende assen en materialen

Welke producten kunnen

onderzocht. Het ‘bodemas’ van

worden gemaakt?

Van Gansewinkel, het residu uit ver-

Vanwege de grote hoeveelheden mi-

Wat is de toekomst van

brandingsovens, biedt interessante

nerale residuen die Van Gansewinkel

het materiaal?

resultaten voor vervolgonderzoek. Dit

verwerkt, is grootschalige toepassing

Een vervolg van het project staat

48 | de Architect, december 2016 - januari 2017

producten die lang meegaan.

Issues Fire safety

Fire safety engineering creëert ontwerpvrijheid

Thema: Techniek

Gevelkolom

Vervorming

men en is het niet nodig extra eisen

In veel gebouwen is een open en

Als gevolg van de niet-uniforme

aan het geveldetail te stellen.

transparant karakter gewenst. Dit

temperatuur is ook de afname van

Fire safety engineering (fse) staat

vertaalt zich vaak in gevels met veel

sterkte en stijfheid niet uniform

Resultaat onder de streep

voor een realistische beschouwing

glas en vides, waar nagenoeg geen

over de doorsnede. De verschillende

Met behulp van fse kan zo een

van het gedrag van een brand en

objecten aan liggen. Bij een eventuele

stukjes van de doorsnede leveren

gevelontwerp worden gemaakt dat

het effect hiervan op de omgeving.

brand bevindt de brandhaard zich

per tijdstip dus elk een verschillende

past binnen de randvoorwaarden

Hierbij wordt gebruikgemaakt van

dus altijd op enige afstand van de

bijdrage aan de sterkte en stabiliteit

van de verschillende disciplines en

fysische modellen. Het is een

gevel, wat de gevelkolom bijzonder

van de kolom. Met de veel gebruikte

bovendien aanzienlijk goedkoper

relatief nieuwe ontwikkeling die

geschikt maakt voor een beschou-

software Ozone, geschikt voor

is dan het standaard ontwerp. Zo is

kan worden ingezet voor het

wing met fse. De in werkelijkheid te

rekenen met natuurlijke branden,

er geen brandwerende coating en

beschouwen van in principe alle

verwachten thermische belasting op

is het niet mogelijk een doorsnede

geen brandwerende kit en rugvulling

aspecten die met brandveiligheid

de kolom wijkt tenslotte aanzienlijk

met een niet-uniforme temperatuur

meer nodig voor de gevelkolommen

te maken hebben. Dit kan veel

af van de standaard brand. Eén van de

te beschouwen. De weerstand tegen

en hoeven er vanuit brandveilig-

invloed hebben op een ontwerp.

beschouwde brandscenario’s betreft

bezwijken van de kolom als geheel is

heid geen aanvullende eisen aan

Als voorbeeld wordt in dit stuk

een aan de gevel gelegen brandende

voor de relevante bezwijkmechanis-

het geveldetail gesteld te worden.

de constructieve brandveiligheid

vergaderzaal met een totale vuurlast

men getoetst met een eigen model.

Daarbij kunnen diverse toekomstige

van een denkbeeldige gevelkolom

van circa 13.000 mj. De afbeelding

De zogenaamde ‘unity check’ van de

inspectiekosten worden voorkomen.

toegelicht.

toont de heersende thermische

combinatie buiging en axiale druk

Het toepassen van fse geeft zowel

condities bij de kolom volgens fse

bleek maatgevend. Als gevolg van

thermisch als mechanisch meer

Van oudsher worden constructies

en ter vergelijking ook de standaard

de opwarming verliest het staal niet

inzicht in de situatie bij brand, wat

beoordeeld op basis van de zoge-

brandkromme.

alleen aan sterkte en stijfheid, het

een stimulans creëert voor verdere

naamde standaardbrandkromme. In

Om het verschil met een gebruike-

zet ook uit. Omdat de temperatuur-

ontwikkeling van rekentechnieken

werkelijkheid is het verloop van een

lijke berekening beter te laten zien is

verdeling niet uniform is, zullen in

en producten. Het mogelijk maken

brand alles behalve standaard. Een

een gevel beschouwd waarin stalen

de doorsnede verhinderde of juist

van een eenvoudiger ontwerp is niet

brand is in het begin vaak heviger dan

gevelkolommen grotendeels buiten

gedwongen vervormingen optreden

alleen gunstig voor de portemonnee,

het veronderstelde standaard verloop

het gebouw vallen en voor een klein

met mechanische spanningen tot

het geeft ook flexibiliteit. De grootste

van de temperatuur. In tegenstelling

deel daarbinnen. Dit zorgt bij verhit-

gevolg. Daarnaast zal uitzetting

winst is wellicht dat de architect meer

tot de standaardbrandkromme neemt

ting door brand voor een tempera-

van de kolom leiden tot interactie

ontwerpvrijheid heeft en beter aan

het brandvermogen en daarmee de

tuurverdeling over de doorsnede van

met de aangrenzende constructie-

de wensen van de opdrachtgever kan

temperatuur van een brand later

de kolom die niet uniform is. Hiervoor

onderdelen. Maar omdat de staal-

voldoen.

veelal snel af, afhankelijk van de

is de staaltemperatuur over de door-

temperatuur zo laag blijft, kan worden

Tim van der Waart van Gulik

hoeveelheid en typen brandbare ma-

snede van de gevelkolom voor elk

volstaan met onbeschermde kolom-

projectleider brandveiligheid abt

terialen. Fse van constructies verschilt

tijdstip bepaald, waarbij rekening is

op twee aspecten van de standaard

gehouden met de thermische condi-

beschouwing. Enerzijds thermisch,

ties uit de afbeelding, de zogenaamde

door geen ‘universele’ standaard

zichtfactor van de gevelkolom naar

brandkromme toe te passen, maar

de brandhaard, de emissiefactor van

meer realistische brandomstandig-

het staaloppervlak, de emissiefactor

heden voor de specifieke situatie.

van de vlammen, de constante van

Anderzijds mechanisch, door het be-

Stephan Boltzmann, de warmteover-

treffende constructieonderdeel niet

drachtscoëfficiënt voor convectie en

als op zichzelf staande component te

de geleidingscoëfficiënt van het staal.

benaderen, maar als onderdeel van

De temperatuur aan de binnenzijde

de hele constructie. Tegenwoordig

is logischerwijs hoger dan die aan

zijn er methoden, zoals gegeven in de

de buitenzijde van de kolom. Deze

Eurocode, die een meer realistische

resultaten zijn gebruikt als input voor

benadering mogelijk maken op basis

de bepaling van de mechanische

Stralings- en convectietemperatuur bij de gevelkolom

van een natuurlijke brand.

respons.

als gevolg van de brandende vergaderzaal

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 49

Issues WaterCampus

Thema: Techniek

Projectbezoek Met een groep architecten bracht de Architect afgelopen november een projectbezoek aan de Watercampus in Leeuwarden. Onder meer de opdrachtgever en gebruiker van het gebouw gaven een presentatie. Daarna volgde een rondleiding door architect Bart Zantman. Een verslag van het projectbezoek en projectbeschrijving zijn te vinden op www.dearchitect.nl, zoekterm: watercampus.

Houten gevel maakt WaterCampus tot icoon

nen te beplakken om opwarming te reduceren is toen vervangen door het idee van een tweede huid. De tweede

Als een sprei plooit de tweede

gevel volgt losjes de hoeken van het

gevel van de WaterCampus zich in

volume. Bij beide entrees is deze

Leeuwarden losjes rond het vijf-

opgetild en liggen de horizontale

hoekige volume. Door de houten

lamellen dichter op elkaar. De golf-

lamellen krijgt het gebouw een her-

patronen die hiermee ontstaan,

kenbaar gezicht. Ze zijn specifiek

zijn een duidelijke verwijzing naar

afgesteld om per oriëntatie en ach-

de functie. Het pand lijkt te zweven

terliggende functie de gewenste

boven het maaiveld en komt hiermee

lichttoetreding en beschaduwing

los van de waterrijke omgeving.

te verkrijgen. Het gebouw lijkt van buiten vrij gesloten, maar heeft

Gevelopbouw

een verrassend licht interieur.

Een demontabele staalconstructie met kanaalplaatvloeren vormt de

Architectencoöperatie gear, een

draagconstructie. De eerste gevel is

samenwerking tussen verschillende

opgebouwd uit een combinatie van

noordelijke architectenbureaus, won

houtskeletbouw en een vliesgevel-

de competitie voor het bedrijfsverza-

systeem met te openen ramen. De

melgebouw de Watercampus waarin

tweede gevel bestaat voornamelijk uit

watertechnologische bedrijven en

houten onderdelen. Lange verticale

laboratoria zijn gevestigd. Vanuit

spanten uit gelamineerd iroko worden

de opdrachtgever en hoofdhuurder

gedragen door stalen kokerprofie-

kwam de eis voor een iconisch en

len. Ondersteund door trekstangen

herkenbaar gebouw, dat een gezicht

zijn deze bevestigd aan de hoofd-

geeft aan het gebied en waar ook

constructie en dragen tevens de

de lokale bevolking trots op kan zijn.

looproosters. De spanten lopen vanaf

Het pand is ontworpen als compact

de eerste verdieping naar het dak

vijfhoekig volume, waarin alle ruimten

en dragen de horizontale lamellen.

rond een centraal atrium liggen. De

Het budget was niet toereikend om

horizontale houten borstweringen

de lamellen afhankelijk van te zon

rekening gehouden met de stand van

van tevoren bekend en was voor de

rond het atrium vormden aanleiding

te laten draaien. Vandaar dat met

de zon in verschillende seizoenen en

opdrachtgever noch de hoofdhuurder

om eenzelfde taal in het exterieur

computersimulaties een optimale,

met de achterliggende functie. Voor

een probleem; de invloed van weer en

voort te zetten. Het oorspronkelijke

vaste hellingshoek voor de lamellen

openbare gebieden zijn de lamellen

water mag worden gezien. De door-

idee om de glazen gevel met patro-

is bepaald. Hierbij is per oriëntatie

bijvoorbeeld opgetild om meer licht

lopende gevel en afgeronde hoeken

door te laten. De specifieke hoeken

creëren een alzijdig beeld en houden

worden verkregen door middel van

het volume bij elkaar. Het vrijstaande

stalen consoles die aan de verticale

volume richt zich zowel op de stad

spanten zijn bevestigd en waarop

als op de naastgelegen wijk en de

lamellen verstelbaar kunnen worden

campus. De herkenbaarheid is hier-

gemonteerd.

mee geslaagd, een abstractie van het pand komt zelfs terug in het logo van

11° 11°

Verweren

hoofdhuurder Wetsus. Duurzaamheid,

De lamellen zijn uitgevoerd in red

techniek en binnenklimaat gaan zo

cedar. Hierdoor zijn de spanten

samen met de gewenste iconische

momenteel al veel grijzer dan op de

uitstraling.

foto’s te zien is en gaat het gebouw

Willem Wopereis

wat meer op in de omgeving. Dit was

Foto René de Wit

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 51

Helden Interview met Studio RAP

Thema: Techniek

“ Met robotarchitectuur manifesteren wij ons als digitale bouwmeesters”

Wessel van Beerendonk, Lucas ter Hall en Léon Spikker

Interview met Studio RAP

Midden in de Rotterdamse stadshavens, op de voormalige werf van de Rotterdamsche Droogdok Maatschappij (rdm), vond vroeger de bouw van grote schepen plaats. Tegenwoordig bieden de oude loodsen plaats aan een volledig nieuwe industrie die zich focust op het toepassen van verschillende digitale technieken in de creatieve sector. Deze dynamische omgeving vormt de uitvalsbasis voor Studio rap, een ontwerpen fabricagestudio die zich focust op de toepassing van industriële robots in de architectuur. Daarmee willen Wessel van Beerendonk, Lucas ter Hall en Léon Spikker, oprichters van het bureau, zich positioneren als de digitale bouwmeester van de architectuur. Tekst

Marieke Giele Portret

Maarten Kools

“Het digitale vakmanschap is in opkomst binnen de architectuur. Deze beweging koppelt het aloude bouwproces aan de technologische ontwikkelingen die elkaar in sneltreinvaart opvolgen. Nieuwe ontwerpen productietechnieken geven ontwerpers de mogelijkheid om expressieve, duurzame gebouwen op maat te ontwerpen. Tegelijkertijd zijn zij op deze manier in staat om meer controle uit te oefenen over het bouwproces. Op deze wijze heeft rap meer controle de ontwerpintentie van hun architectuur. Vanuit een frustratie over het gebrek aan innovatie binnen de sector richtten we begin 2015 Studio rap op. Rap is een afkorting voor Robotics, Architecture and Production en verwijst naar de geavanceerde digitale fabricagetechnieken die de schakel vormen tussen het digitale ontwerp en

54 | de Architect, december 2016 - januari 2017

vernieuwende architectuur als eindproduct. We ontwerpen het gebouw volledig in de computer en sturen deze vervolgens rechtstreeks naar de robot, die het daadwerkelijk fabriceert. Daarmee trekken we een groter deel van het bouwproces naar ons toe en zijn we in staat om de rol van de architect opnieuw te definiëren als die van een digitale bouwmeester. In het traditionele bouwproces gaat er veel tijd en geld verloren in de fase tussen het ontwerp en de uitvoering. Als digitale bouwmeester zijn wij verantwoordelijk voor beide onderdelen en kunnen we deze goed op elkaar afstemmen, zodat we geen onnodige kosten maken. We behouden daardoor de volledige grip op de architectuur. Tegelijkertijd is dit een bevredigende manier van werken, die de modellen uit de computer direct tastbaar maakt. Als we in de ochtend een ontwerp in de computer genereren, kan de robot dit aan het einde van de middag al geproduceerd hebben. Robotarchitectuur Deze ontwerpmethode hebben we onder andere gebruikt bij het project Skilledin Office, een inpandig kantoor voor de Port of Rotterdam. Het paviljoen van 130 vierkante meter is het allereerste gebouw in Nederland dat door robots is gefabriceerd, waarmee we willen aantonen dat de robotarm op dit moment al inzetbaar is op de schaal van de architectuur. De houten kolom is decentraal in de ruimte gesitueerd en gaat over in het sculpturale houten dak, dat ruim acht meter overspant. Tijdens het ontwerp zijn we volledig uitgegaan van de mogelijkheden die deze techniek ons biedt. Met form-finding software hebben we de dubbel gekromde dakvorm bepaald, zodat deze volledig op druk is belast. Deze hebben we vervolgens opgebouwd uit 225 unieke elementen, die door middel van vingerverbindingen aan elkaar zijn verbonden. Vanuit het model zijn direct de

Studio RAP “We zien robotarchitectuur als een digitale vorm van vakmanschap”

instructies naar de robot verzonden om de elementen te frezen en van nummering en instructies te voorzien. Daardoor kon de complexe constructie razendsnel geassembleerd worden. Op dit moment zijn we bezig met de bouw van een massieve houten trap in het Stadhuis van Den Haag. Dit icoon bevindt zich midden in het atrium van Richard Meier en volgt de ronde vorm van de raadzaal. De treden zijn stuk voor stuk gefreesd van dikke multiplex platen en vervolgens ter plekke in elkaar gezet. Een whitewash afwerking moet er vervolgens voor zorgen dat de trap een eenheid vormt met het bestaande gebouw. We zijn door onze flexibele productietechnieken niet gelimiteerd tot hout of schuim. Samen met Bruil zijn we bezig met het 3d-printen van beton. De ontwikkelingen op dit gebied gaan razendsnel en de prototypes die we gemaakt hebben laten de ongekende mogelijkheden van zowel de machine als het materiaal zien. We zijn op dit moment bezig met verschillende testen waarbij we variëren met verschillende vormen, texturen en kleuren. Uiteindelijk gaan we dit op grote schaal toepassen in onze architectuur. Daarmee zijn we al een aardig eind op weg, want op dit moment werken we aan een 3d-betongeprinte abri voor de Watertaxi in Rotterdam. Dankzij deze nieuwe techniek zijn we in staat om een schelpvormig element te realiseren, waarvan slechts een zijde in de grond is bevestigd. Met een vloeiende beweging gaat deze wand over in een uitkraging van ruim drie meter, die de gebruiker beschutting biedt tegen de weersomstandigheden. Digitaal vakmanschap Deze projecten zijn alleen te realiseren dankzij de toepassing van de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van digitale fabricage. Maar we kunnen niet met een druk op de knop elk denkbaar ontwerp fabriceren. De steeds veranderende beperking van zowel productieprocessen en materialen zijn voor ons de kern van het architectonisch ontwerp. De optimalisatie, voorbereiding en engineering vinden allemaal plaats in de computer; die kennis raakt geïntegreerd in software, maar een goede kennis van de materialen blijft vereist. We zien robotarchitectuur daarin als een digitale vorm van vakmanschap, waarbij slimme oplossingen resulteren in vernieuwende, expressieve architectuur die afgestemd is op de wensen van de klant.”

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 55

Helden Interview met Studio RAP

Thema: Techniek

ARC16 Innovatie Award Met het project Skilledin Office won Studio rap op 17 november 2016 de arc16 Innovatie Award. De jury looft de nieuwe vorm van ambachtelijkheid, waarbij softwarekennis onontbeerlijk is om de directe vertaalslag tussen ontwerp en eindresultaat te maken. Ook de grotere rol van de architect binnen het bouwproces en de jonge leeftijd van de oprichters noemt de jury prijzenswaardig.

Ontwerp voor een schelpvormige, 3d-beton-geprinte abri voor de Watertaxi in Rotterdam

De 230 unieke MetsĂ¤wood-panelen voor Skilledin Office zijn 37 millimeter dik, met een oppervlakte van 120 vierkante meter.

nze

ht hte

Alle 3.200 schroeven zijn voorgeschroefd door de robot.

De robotarm voert het computerontwerp uit.

56 | de Architect, december 2016 - januari 2017

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 57

Interieur

Wonen en werken Meubelsysteem Mesh van Werner Aisslinger voor Piure

De Duitse interieurarchitect Werner Aisslinger ontwierp een modulair kantoorsysteem dat open en transparant is en wil opgaan in de ruimte. In de optiek van Aisslinger worden teamwork en samenwerking aangemoedigd wanneer meubels translucent, transparant of open zijn. De constructie is licht en gemakkelijk aan te passen aan persoonlijke voorkeuren. Volgens de ontwerper zal het evolueren tot een stelsel van miniarchitecturen. De beurs orgatec die afgelopen maand in Keulen werd gehouden, had als thema â&#x20AC;&#x2DC;Creativity Works. New Visions of Workâ&#x20AC;&#x2122;. Centraal stond de opvatting dat mensen productiever worden, als ze werken in een goed ontworpen kantoor. Gebieden van wonen en werken gaan als gevolg van deze ontwikkelingen steeds meer in elkaar overlopen.

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 59

Interieur Interview met Werner Aisslinger

“Mijn meubelsysteem geeft gebruikers de vrijheid te maken en in te delen wat ze willen” Interview met Werner Aisslinger In een tijd waarin de grenzen tussen de huiselijke en de kantooromgeving vervagen, ontwerpt de Duitse interieurarchitect Werner Aisslinger een modulair kantoorsysteem dat open en transparant is en streeft naar oplossing in de ruimte. De constructie is licht en aan te passen aan persoonlijke voorkeuren. Volgens de ontwerper zal het evolueren tot een stelsel van miniarchitecturen.

Tekst

Harm Tilman

De werkomgeving maakt op dit moment de nodige veranderingen door. Enerzijds worden op kantoor steeds meer ontspanningsgebieden ondergebracht, die in Duitsland middenzones worden genoemd. In deze ruimten staan sofa’s en worden hangmatten opgehangen waar de werknemers zich kunnen opladen. Op deze plek kunnen mensen hun hoofd leegmaken en resetten. Tegelijkertijd wordt onderzocht hoe je op de werkplek verschillende elementen zoals tafels, stoelen en opbergkasten, opnieuw kunt sorteren en inrichten. In de werkomgeving komt immers het accent steeds meer te liggen op teamwork en onderlinge communicatie. Dit stelt ook vragen aan het ontwerp van dergelijke elementen. Het meubelsysteem Mesh dat Werner Aisslinger voor Piure ontwierp is daarvan een goed voorbeeld. In de optiek van Aisslinger worden teamwork en samenwerking aangemoedigd wanneer de meubels translucent, transparant of open zijn. “Vooral die bedrijven zijn succesvol waar de werknemers zeer flexibel zijn en beschikken over voldoende kennis. Dat vereist een osmotisch meubelsysteem waarin de mensen goed met elkaar communiceren en veel oogcontact hebben. Ik wilde een zo luchtig en open mogelijk meubelsysteem ontwikkelen.”

permeabel. Je kunt elkaar zien en horen. Open Space en loft zijn de trefwoorden van het huidige kantoor. Om dit open en transparante kantoor voor elkaar te krijgen, los ik eerst de architectuur op, daarna de ruimte en de meubels. Na dit proces van osmose is alleen nog constructie over. Hoever kun je gaan met het oplossen van de verticale vlakken? Zover als de constructie toelaat. De torsie en de belasting worden in de aluminiumconstructie opgevangen. Ik heb geprobeerd alles zo slank mogelijk te maken. Door alleen het hoogst noodzakelijke te maken is het systeem bovendien niet zwaar, wat een voordeel is bij het vervoer. Welke problemen moest je oplossen bij dit systeem? We hebben een framewerk ontwikkeld in de vorm van een aluminium constructie die met uiteenlopende vlakken kan worden ingevuld. De tafelbladen zijn gemaakt van gepoedercoat hout. De

60 | de Architect, december 2016 - januari 2017

De Zwitserse architect en ontwerper Frits Haller (1924-2012) ontwierp in 1963 het modulaire meubelsysteem usm Haller. Het verchroomde buissysteem met veelkleurige invullingen van metaal of glas is iconisch geworden. In 2001 is usm Haller opgenomen in de permanente collectie van het Museum of Modern Art, New York.

verticale vlakken zijn gemaakt van metaal en glas. Deze vlakken worden bij elkaar gehouden door de monochrome kleur. Het lijmen van met name de glazen vlakken stelde ons voor de nodige problemen. Ook de productie en distributie zijn zeer gecompliceerd.

De aluminium constructie kan met uiteenlopende vlakken worden ingevuld.

Modulair systeem Dit is een modulair systeem. Is het gemakkelijk aan te passen? Het systeem is gedeeltelijk vooraf gemonteerd. De afzonderlijke delen worden geleverd in gepreconfigureerde eenheden. Je kunt altijd een klaptafel of een lade toevoegen, of de functie aanpassen. Je kunt ook elementen aanbouwen of containers bovenop de andere plaatsen, maar de containers zelf kun je niet veranderen.

Hoe gaat u Mesh verder ontwikkelen? We willen nog de nodige thema’s aanpakken. Een belangrijk onderwerp is de akoestiek. Ook gaan we kijken of we met stoffen kunnen werken. Verder gaan we nieuwe tafelconfiguraties ontwikkelen.

Ten slotte kan het kabelmanagement verder worden verbeterd. Als je besluit een meubelsysteem te ontwikkelen, dan besluit je in feite tot de voortdurende evolutie ervan. Je moet ieder jaar wat nieuws maken, waarmee je op de markt kunt inspelen. De handelaars moet je deze innovaties laten zien, zodat ze je trouw blijven.

Mesh als contrapunt

Wat bedoelt u met osmose? Dit woord stamt uit de biologie en staat voor een proces waarin een halfdoorlatend membraan wel de vloeistof doorlaat maar niet de opgeloste stoffen. Op vergelijkbare wijze maak ik alle verticale vlakken in een kantoor semi-

Frits Haller

U hebt gezegd dat u Mesh begrijpt als een ‘Art Kontrapunkt’. Wat bedoelt u daarmee?

Mesh is complex, maar kent een grote rijkdom aan varianten en applicaties.

Mesh is een meubelsysteem dat geheel bestaat uit een modulaire aluminiumconstructie. Daarvan zijn er nog maar weinig gemaakt. Het modulaire meu-

belsysteem dat de architect Fritz Haller in 1963 voor usm ontwierp, is een ander bekend voorbeeld.

Wat is hiervoor de reden? Een systeem vraagt nu eenmaal veel meer inspanning dan bijvoorbeeld houten meubelen. De productievoorwaarden zijn zeer gecompliceerd. Je hebt veel verbindingstukken nodig, de constructie is lastiger, je hebt tal van bouwelementen, de logica is anders. Ook de opslag en manier van bestellen is ingewikkelder. Een systeem biedt veel flexibiliteit maar kent ook een grotere complexiteit.

Waarom doe je het dan, als het zo complex is? We maken Mesh vanwege de opkomst van ‘custo-

mizing’. Met behulp van computersystemen waarmee je bestellingen opneemt en de productie aanstuurt, kunnen we customized oplossingen aanbieden. Mesh is complex, maar kent een grote rijkdom aan varianten en applicaties. Ze geeft klanten de vrijheid te maken en in te delen wat ze willen.

Vervolgstappen Wat ziet u als de volgende stap in deze manier van denken? Wat laat zich nog verbeteren of veranderen? De grenzen tussen home en office vervagen. Een volgende stap is dat het kantoorinterieur nog huiselijker wordt. Home en office groeien steeds meer

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 61

Interieur Interview met Werner Aisslinger

Het systeem is slank en licht, wat een voordeel is bij vervoer.

naar elkaar toe en zullen uiteindelijk versmelten. Je zult dan meubels nodig hebben die in beide werelden kunnen functioneren.

Nog huiselijker, wat stelt u zich daarbij voor? We zullen meer miniarchitecturen gaan bouwen. In een kantoor voor een start-up in Parijs maken we bijvoorbeeld nu speciale telefooncellen waar je in alle rust kunt telefoneren. De nieuwe openheid vereist ook ruimten waar je je kunt terugtrekken om te overleggen. Zo ontstaat een wereld van mini- of subarchitecturen. In een volgend systeem zullen we dergelijke kleine subruimten of modulen gaan opnemen. Daarvoor zoek ik geschikte sparring partners. Je hebt immers bedrijven die conservatief zijn, of juist innovatief. Je weet nooit wie je tegenkomt.

Alle verticale vlakken zijn semipermeabel; je kunt elkaar zien en horen.

62 | de Architect, december 2016 - januari 2017

Wonen op je werk

Trends op de orgatec van 2016

De grenzen tussen woon- en werkomgeving beginnen steeds verder te vervagen. Dat bleek op de beurs orgatec die afgelopen maand in Keulen werd gehouden en ‘Creativity Works. New Visions of Work’ als thema had. Volgen de organisatoren presteren mensen heel anders als ze werken in een goed ontworpen kantoor dan op een kerkhof volgestouwd met kasten en folders. Ook de meubels zelf worden veelzijdiger, afgestemd op de open communicatie die in de werkomgeving plaatsvindt. Tekst

Harm Tilman

De werkomgeving is aan het veranderen, onder invloed van de intrede van nieuwe technologieën, de opslag van data in de ‘cloud’, het nieuwe ondernemerschap en het aantreden van de zogenoemde generatie Y, ook wel aangeduid als de ‘millennials’. Toeleveranciers spelen hierop in met meubels die communicatie, samenwerking en mobiliteit aanmoedigen en mogelijk maken. Op kantoor pleegden we te werken aan een bureau waarop een desktop computer stond. De werkomgeving en de inrichting hiervan waren daarop afgestemd. Het huidige kantoor zit veel dynamischer in elkaar en is meer ‘agile’. Werkplekken worden afgewisseld met ontspanningsruimten waar ook kan worden vergaderd. Het gebruik van elektronische apparaten dwingt een andere, meer vrije en open inrichting van de werkruimte af. Vervagende grenzen Gebieden van wonen en werken beginnen als gevolg van deze ontwikkelingen steeds meer in elkaar over te lopen. Vrijwel alle grote merken reageren op

De tentoonstelling ‘Re/Work. Moments of Inspiration’ viert de terugkeer van de bibliotheek in de werkomgeving. Zij symboliseert de collectieve kennis die ieder bedrijf bezit en vormt tevens een plek om je terug te trekken.

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 63

Interieur orgatec

Eenvoud als opgeloste complexiteit De eerste stoel die Diederik Fokkema ontwierp, is de Pi Chair voor Piiroinen. De schaal van deze stoel is gemaakt van dubbel gekromd multiplex. De schaal en de poten zijn bevestigd op een naadloos metalen frame. Dankzij het gebruik van 3d-fineer dat driedimensionaal is verwerkt, is een lichte stoel gecreëerd die comfortabel aanvoelt in de rug en op de zitting. De Pi is door foklab van Fokkema & Partners Architecten in nauwe samenwerking met de r&d afdeling van Piiroinen ontwikkeld.

deze ontwikkeling. Bij Thonet kan de

nen met elkaar versmelten. De nieuwe

Cyl dat Vitra liet zien. Dit ontwerp van de

Citterio het cds-kantoormeubel dat in

‘residential workspace’ een ‘co-working’

producten zijn flexibel en passen zich

gebroeders Bouroullec is de antithese

tal van configuraties te gebruiken is, als

ruimte in loungestijl zijn, maar ook een

aan de veranderende eisen van de wer-

van de technische werkomgeving van

tafel, werkstation of vergadertafel.

designwerkplek thuis of een gezellige

kende wereld aan. Voorbeelden hiervan

weleer en onderscheidt zich door een

De scheidingswand Canor van Thonet is

vergaderruimte. Het meubelbedrijf

zijn het akoestisch paneel Parentesit en

hergebruik van natuurlijke materialen.

een geluiddempend meubel dat dient

introduceerde onder andere het akoes-

het tafelsysteem Meety.

tische meubel canor en aanvullingen

Nog geen tien jaar geleden waren bu-

Multifunctionele meubelen

op clubfauteuil s 830, die nu is uitgerust

reaustoelen een soort wonderbaarlijke

Ook worden meubels veelzijdiger en

met nieuwe framevarianten en een

machines met hendels, knoppen en wat

multifunctioneler.

Teruggrijpen op de geschiedenis

schrijfblad naar keuze.

dies meer zij. Een kantoor was een kan-

Dat zie je goed terug bij de Stool Tool

Volgens het ontwerpbureau Ippolito

Het meubelmerk Arper ontwikkelde

toor. Nu worden weer degelijke houten

die Konstantin Grcic voor Vitra ontwierp.

Fleitz uit Stuttgart begint de werk-

vanuit het concept Soft Contract inrich-

bureaus in werkomgevingen neergezet

Dit meubel kent tal van zitposities en

omgeving steeds meer op een

tingsoplossingen die goed inzetbaar

met gewoon een stoel erachter. Een

mogelijke functies.

woonomgeving te lijken. Ze verandert

zijn in omgevingen waar werken en wo-

goed voorbeeld is het meubelsysteem

Voor hetzelfde merk ontwierp Antonio

onophoudelijk en moet ruimte bieden

Helemaal van plastic De ‘All Plastic Chair’ is een ontwerp van Jasper Morrison voor Vitra dat aansluit op de typologie van de klassieke houten stoel. Het stoelframe is uit een stuk gegoten in hard polypropyleen, terwijl de zittingen zijn gemodelleerd naar de contouren van het menselijk lichaam met een zachtere plastic. Ze zijn aan het frame bevestigd door middel van van kokers met rubberen stootkussens die de bewegingen van de zitter opvangen.

als ruimteverdeler en prikbord maar ook opbergruimte biedt.

Parentesit, een ontwerp van Lievore Altherr Molina (lam) voor Arper, bestaat uit een serie modulaire wandpanelen die in drie vormen beschikbaar zijn: cirkel, vierkant en ovaal.

1 1 Het String kastsysteem gaat terug op een ontwerp uit 1949 door de architect Nise Strinning in opdracht van een

boekenclub. Het bood plaats aan boeken en behield door de slanke planken en zijpanelen zijn lichtheid. Inmiddels zijn de toepassingsmogelijkheden uitgebreid. Door het modulaire systeem en de veelvoud aan materialen en kleuren is grote variatie mogelijk. 2 De serie clubfauteuils s 830 van Thonet is verder uitgebreid. Naast de onderstellen met cirkelvormige voet (s 832) en stalen buisframe met vier poten (s 831) zijn nu ook buighouten frame (s 835), sledestoelframe (s 834) en kruisvoeten (s 833). Een zwenkend tafelblaf, links of rechts bevestigd, maakt de s 830 tot een flexibele werkplek. 3 De stelwand canor van Thonet is geluidsscherm, scheidingswand, prikbord en opbergruimte tegelijkertijd. Ze kan door de ruime keuze aan stoffen en meerdere houtsoorten voor het frame individueel worden aangepast

Het meubelsysteem Cyl van de gebroeders Bouroullec voor Vitra toont een werkomgeving die een huiselijke sfeer ademt. Dit is bereikt door het gebruik van hout met heldere lijnen en vlakken

64 | de Architect, december 2016 - januari 2017

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 65

Interieur orgatec

Thema’s in werkomgeving

1 De ontvangstbalie op de tentoonstelling ‘Re/Work. Moments of Inspiration’ is bekleed met een decoratief plantenmozaïek.

De orgatec is een tweejaarlijkse, internationale beurs waar 650 bedrijven uit veertig landen de laatste ontwikkelingen op het gebied van inrichting, verlichting, vloeren, akoestiek en mediatechnologie in de werkomgeving laten zien. Speciale aandacht werd dit jaar besteed aan teamwerk, digitalisering van de werkomgeving, de inrichting van het kantoor en de slimme werkomgeving.

2 D e Stool Tool van Konstantin Grcic verenigt een tafel en een stoel in een meubel dat op verschillende manieren kan worden gebruikt en dat door zijn geringe gewicht gemakkelijk is te stapelen. 3 De tafel cds, een ontwerp van Antonio Citterio voor Vitra, kent een modulaire opbouw die tal van configuraties mogelijk maakt: als afzonderlijk bureau, cluster, workbench en vergadertafel. Ook kun je aan deze tafel staan en zitten. 4 De Pressure Cooker op de tentoonstelling ‘Re/Work. Moments of Inspiration’ is volgens Ippolito Fleitz de meest geschikte plek voor het ontwikkelen van nieuwe ideeën in betrekkelijk korte tijd. De boksballen zijn een vertaling van het sparren van ideeën en opinies. De watermuur symboliseert het verstrijken van de tijd en zorgt voor een koel hoofd.

66 | de Architect, december 2016 - januari 2017

aan uiteenlopende bezigheden. Op

beeld is een ruimte, gemaakt met boks-

Collagekantoor

een passende werkomgeving. Zo onder-

kantoor draait het om behendigheid

ballen en uitgerust met een watermuur,

Veel merken grijpen trouwens terug

scheidt ze een superflexibel kantoor van

en mobiliteit. Ze moet aanzetten tot

waarin mensen volgens de ontwerper in

op objecten uit vroegere tijden die nu

een werkomgeving voor digitale noma-

communicatie, gevoelens van geluk

drie minuten ideeën kunnen creëren.

weer van waarde blijken te zijn. Fraai

den of een atelier-achtige werkruimte.

oproepen, inspireren en experimenten

‘Re/Work’ grijpt grappig genoeg

is de minimale boekenkast van het

Volgens Vitra herhalen de problemen

uitlokken.

terug op rekwisieten die we allang zijn

Zweedse merk String, een herneming

zich en bouwen nieuwe oplossingen

Op de Orgatec verzorgde Ippolito Fleitz

vergeten of dachten niet meer nodig

van een systeem dat Nisse Strinning

voort op oude oplossingen. Inspiratie

de tentoonstelling ‘Re/Work. Moments

te hebben, zoals de boekenkast, de

in 1949 ontwierp voor de leden van een

voor deze kantooromgevingen biedt

of inspiration’. Ze toont de nieuwe werk-

boksbal en de kamerplant. Zo is met

boekenclub.

zowel het boek Collage City van Colin

omgeving vanaf de ontvangstbalie tot

behulp van een fraaie maatwerkkast

Nog verder gaat Vitra met het collage-

Rowe als het fameuze bedkantoor van

de Pressure Cooker en van de keuken

een ruimte gecreëerd die herinnert aan

kantoor. Met behulp van collages van

Playboy-baas Hugh Hefner.

tot de werkruimte van de leiding-

de statige bibliotheek die ooit menig

vormen, kleuren en materialen kun je

gevende. De Pressure Cooker bijvoor-

bedrijf onderscheidde van andere.

de identiteit van ieder bedrijf vertalen in

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 67

Productinformatie

Tekst Katja van Roosmalen

Isolatie

Toepassing van hennep, wol, stro en gerecycled glas kingspaninsulation.nl Slanke isolatieoplossing

unilin.com Geen convectie in de spouw

De Kooltherm K115 Vliesgevelplaat van Kingspan Insulation is een hoog-

Een spouw of muur is in veel situaties niet helemaal recht. Om er toch

waardige isolatieoplossing met een zeer lage lambdawaarde van

voor te zorgen dat deze muren perfect geïsoleerd worden heeft unilin

0,018 W/m.K. Dit maakt het de dunst gangbare isolatieoplossing in de

de Utherm Wall Flex ontwikkeld. De Wall Flex is een pir isolatieplaat met

markt. Naast een optimale isolatiewaarde bij minimale dikte biedt de

aan één zijde een laagje minerale wol. Het laagje minerale wol zorgt

Kooltherm K115 Vliesgevelplaat diverse andere voordelen, waaronder

ervoor dat er binnen de spouw geen convectie ontstaat.

een uitstekende brandklasse en eenvoudige verwerking.

hempflax.com Ecologisch alternatief Hempflax Isolatie is het ecologische alternatief voor conventionele isolatiematerialen. De matten bestaan voor 90% uit hennepvezel en 10% bico of pla (maïszetmeel) versterkingsvezel. Als brandbestrijdingsmiddel is soda toegevoegd. De verwerking van Hempflax Isolatie is schoon en stofarm. Het materiaal wordt goed verdragen door de menselijke huid en veroorzaakt geen jeuk. Hempflax Isolatie wordt in matvorm en verschillende dikten geleverd. Het is geschikt voor warmte- en geluidsisolatie van daken, muren en vloeren.

vandersandengroup.nl Aan de buitenkant

strobouw.nl Bouwen met stro

Onlangs werden 48 renovatiewoningen en 16 nieuwbouwwoningen

De lambdawaarde van stro is afhankelijk van de wijze waarop het wordt

in Valburg voorzien van het E-Board-systeem van de Vandersanden

verwerkt. Michel Post van Orio bouwde dit jaar met stro een havezate

Group. De isolatiewaarde van dit isolatiesysteem bedraagt 0.031 W/m.K.

in Zoutelande. “Volgens een recente test van fasba is de waarde 0,052,

Door de buitenzijde van de vijftigerjarenwoningen te voorzien van

maar ik reken altijd met 0,048. Dit is de waarde aangetoond door de

E-boards zitten de bewoners er weer comfortabel bij. Bovendien hoefden ze tijdens de renovatie niet te verhuizen. De isolatieplaten worden óp de oorspronkelijke gevel bevestigd. Vervolgens zijn steenstrips op

knaufinsulation.nl Houtwolpaneel

de platen aangebracht en gevoegd in de gewenste kleur. De E-Board-

boeken genoemd. Ter vergelijking: dat is minder dan van wol (0.038). Daarnaast hangt het ervan af of je de balen liggend of staand gebruikt. Liggend heeft het een waarde van 0.06 en staand 0.048. Dat heeft te

platen bestaan uit duurzaam eco-eps-hr-se-materiaal in diverse

Herafoam is het nieuwste pro-

isolatiewaarden. De platen zijn waterafstotend en dampdoorlatend.

duct van Heraklith®. Het bestaat uit een houtwolcementpaneel en een pir hardschuim isolatieplaat. De Herafoam-panelen kunnen toegepast worden voor plafonden wandtoepassingen in renovatieprojecten waar met een beperkte paneeldikte een hoge thermische prestatie moet worden behaald. Daarnaast is het paneel ook geschikt voor nieuwbouwprojecten met extreem thermische eisen van Rc 4,5 tot Rc 6,0.

68 | de Architect, december 2016 - januari 2017

Universiteit van Kassel (d) door Gernot Minke en wordt ook in zijn

maken met de halmrichting.”

Productinformatie Isolatie

isofinish.nl Buitengevelisolatie

merford.com Hemi-anechoïsche kamer

Met Isofinish kunnen nieuwe en bestaande gevels efficiënt worden

Begin 2016 realiseerde Merford Noise Control een hemi-anechoïsche

voorzien van zowel buitengevelisolatie als gevelafwerking. Isofinish® is

kamer voor de Universiteit van Gent (b). Dergelijke kamers worden

het resultaat van een samenwerking tussen een aantal marktleiders.

gebruikt voor akoestisch onderzoek, waarbij er geen sprake mag zijn

Enerzijds zijn er de isolatieplaten van Recticel Insulation en de

van nagalm. De kamer voor de Universiteit van Gent beschikt over een

regelbare schroeven van Borgh, anderzijds is er de duurzame

cut-off frequency van 63 Hz. Merford leverde de volledige oplossing,

gevelbekleding van o.a. Eternit en Deceuninck. Isofinish creëert een

van ontwerp tot montage. De wanden en het plafond zijn bedekt met

isolatieschild zonder energielekken of onderbrekingen. Binnen het Isofinish-concept ligt de focus op lichtgewicht geventileerde gevelsystemen die perfect isoleren en zodoende zorgen voor een verminderde co2-uitstoot en een lagere energiefactuur.

insulation solutions.nl Krachtenbundeling Isoleren is geen solistenwerk, zeker niet bij utiliteitsgebouwen. Om te voldoen aan de eisen van 2020 is het van belang om zowel naar de metaalbouw, installatietechniek als de afbouw te kijken. Insulation Solutions is het resultaat van een krachtenbundeling van drie specialisten op isolatie-

elementen van Flamex, in een wigvorm. Afhankelijk van de aard van de

gebied: Clecon, Isolpro en Akisol.

meting, kan ook de vloer worden bedekt met platen voorzien van de

Samen geven zij advies over

absorberende elementen. De kamer heeft dubbele deuren. De deur

de veiligheid, energieverlies,

aan de binnenzijde van de kamer, ook voorzien van absorptiemateriaal,

akoestiek en het werkklimaat.

kan in het geheel worden verreden.

knaufinsulation.nl Een warme vloer Knauf Insulation introduceerde het innovatieve isolatiesysteem JetSpray. Dit duurzame systeem is bestemd voor de onderzijde van vloeren van kruipruimten in woningen en gebouwen. Het isolatiemateriaal bestaat uit 80% gerecycled glas en bevat geen chemische bindmiddelen waardoor er geen schadelijke gassen vrijkomen. JetSpray is een complete isolatieoplossing van minerale producten die bestaat uit een JetSpray Primer, JetSpray Thermal en JetSpray Fix. JetSpray is ook zeer geschikt om aan te brengen op moeilijk bereikbare plaatsen; thermische lekken worden zo voorkomen.

foamglas.nl Gerecycled glas Foamglas® combineert een constant blijvende isolatiewaarde met een absolute waterdichtheid en brandweerstand, een hoge druksterkte en een lange levensduur. De meesten kennen foamglas® als isolatiemateriaal voor platte daken en als oplossing voor koudebruggen ter hoogte van opgaand metselwerk. Het materiaal – bestaande uit gerecycled glas en met een gesloten structuur van glascellen – is echter ook geschikt voor de isolatie van het hele gebouw, van de ondergrondse muren tot en met het dak.

70 | de Architect, december 2016 - januari 2017

Productinformatie Isolatie

Maatwerk Massarbeit Het bureau Werkstatt van Niels Groeneveld en Raoul Vleugels neemt deel aan de expositie ‘Prelude’, een deeltentoonstelling van ‘Maatwerk Massarbeit’ in het Deutsches Architekturmuseum in Frankfurt (d). Voor de expositie, waarvoor 33 jonge veelbelovende architecten uit Vlaanderen en Nederland zijn uitgenodigd, heeft Werkstatt een ‘Object of Desire’ gemaakt. T/m 12 februari 2017.

isobouw.nl Geïsoleerd dak Bij het na-isoleren van een hellend dak wordt de pannenlijn verhoogd. Het gevolg is dat de afwatering via de bestaande dakgoot en de aansluiting met het ongeïsoleerde dak van de buren een uitdagende klus wordt, zowel bouwkundig als ook qua esthetische uitstraling. Om dergelijke knelpunten snel en eenvoudig op te lossen introduceert IsoBouw de SlimFix RenoGoot. Met dit gootsysteem kan een met SlimFix Reno+ of SlimFix RenoTwin nageïsoleerd dak in slechts enkele handelingen waterdicht worden afgewerkt. Bouwkundige aanpassingen, zoals het vervangen van de bestaande goot, worden met de SlimFix RenoGoot overbodig. Bovendien leidt toepassing van de SlimFix RenoGoot tot een mooi esthetisch eindresultaat. Zelfs bij doorbuigingen van het dak blijven de profielen aansluiten, zodat de waterdichte en esthetische eigenschappen gewaarborgd blijven.

sapagroup.com Slim profiel Nrgy 62 is een gevelsysteem dat de wensen van architecten kan combineren met een slim profielontwerp van 62 mm. Daardoor zijn grote glasoppervlakten, met dubbele of driedubbele beglazing, en maximale lichtinval mogelijk. Wanneer er gekozen wordt om gebruik te maken van een uniek smart pin-systeem, is een standaard belasting tot 600 kg mogelijk. Nrgy 62 is beschikbaar in vier verschillende isolatieniveaus, variërend van

kingspantek.nl Nieuw bouwen

basic tot Super High Insulated (shi). Met een Um, Ut = 0,88 W/m2K en Foam-Power®-isolator met een diepte van 59 mm levert de shi thermi-

Kingspan tek is een constructief

sche prestaties volgens ‘passiefhuisnormen’. Het ontwerp van stijlen en

geïsoleerd bouwsysteem voor

regels omvat een multisleuf, waarmee zonwering of andere hangende

gevel en dak én vormt de basis

voorwerpen aan de gevel kunnen worden gemonteerd.

voor energiezuinige en energieneutrale woningen. Het bouwsysteem is een prefab casco dat

xella.nl Omklede balken

werkstatt.nu Kalkhennephuis

Vochtproblemen in elf monu-

Natuurlijk en gezond bouwen,

en draagkracht combineert met

mentale woningen in Leiden

dat hadden Niels Groeneveld en

stabiliteit en slankheid. De kracht

worden voorkomen dankzij

Raoul Vleugels voor ogen toen

van het Kingspan tek® bouw-

binnenzijde-isolatie met

zij Werkstatt oprichtten.

systeem is de combinatie van

Multipor van Xella. De

Kalkhennep stelt hen daartoe in

de sandwichopbouw van osb/3

Multipor minerale isolatie-

staat. In Friesland wordt op dit

plaatmateriaal en een harde poly-

platen (100 mm) zijn

moment het eerste kalkhennep-

urethaankern met een lambda-

aangebracht in zeven

huis gerealiseerd. De basis

waarde van 0,023 W/m.K. De

gebouwdelen van de voor-

bestaat uit snippers hennephout.

slanke Kingspan tek® bouwoplos-

malige conservenfabriek Tieleman & Dros. De monumentale houten

Behalve een natuurlijk materiaal

sing is leverbaar in twee dikten:

balklagen, die door de isolatielaag in de bestaande anderhalfsteens

is hennep ook een snelgroeiende

142 en 172 mm met Rc-waarden

gevel steken, vormen koudebruggen. Deze geven grote kans op

plantensoort die niet bespoten

van respectievelijk 5,0 en 7,0. De

condensvorming en als gevolg daarvan houtrot. Xella adviseerde de

hoeft te worden. Daarnaast is

panelen worden onderling

balken te omkleden met een dampopen isolatieconstructie van

het bouwmateriaal goed te ver-

gekoppeld door geïsoleerde

hennepband en Multipor. Beide materialen zijn in staat om vocht op te

werken en zorgt de dampopen

verbindingsveren die zorgen voor

nemen en later als de lucht droger is, weer af te geven. Zo worden

structuur voor een betere kwa-

een ononderbroken luchtdichte

condensvorming en houtrot voorkomen.

liteit van het binnenklimaat.

en koudebrugarme schil.

projectgericht wordt geproduceerd en uitstekend past in een modern industrieel bouwproces

72 | de Architect, december 2016 - januari 2017

de Architect bijeenkomsten ARC16

ARC16 geeft architectuur de ruimte

Kurhaus als podium voor zeven Awards

De arc16 Awards is een integrale architectuurprijs die in zeven categorieën wordt uitgereikt voor het beste werk van het afgelopen jaar. Afgelopen week vond de prijsuitreiking plaats in het Kurhaus te Scheveningen tijdens een galadiner voor 330 genodigden. Naast gevestigde architecten werd ook veel jong ontwerptalent getoond en bekroond. De avond leerde dat de architectuur aan het veranderen is, maar ook dat ze er nog lang niet is.

Het Kurhaus dateert van 1886 en is

architectuur van Winhov gaat over het

Heeswijk op zoek naar architecten

opgetrokken in neorenaissancestijl.

alledaagse en heeft een sterk gevoel

“die doorontwerpen tot het laatste

Het is een blijvend referentiepunt in

voor plaats.”

schroefje.” Met het gebouw Plus Ultra

de Nederlandse cultuur. Zo leidde Jaap

Naast de arc16 Oeuvre Award werden

won Wiegerinck de prijs. Volgens de jury

Bakema’s plan voor Scheveningen

tussen de gangen door in zes andere

zijn alle schalen op elkaar afgestemd en

uit 1975 tot heftige discussies die zich

categorieën prijzen geven: architectuur,

klopt het tot in het kleinste detail.

toespitsten op de rol van het Kurhaus

interieur, meubel, detail, innovatie en

Jeroen van Schooten werd met het

in dit proces. Het is een discussie die

jong talent. De laatste is een nieuwe

hoofdkantoor asr zelf genomineerd

sindsdien niet meer is verstomd. In het

prijs waarmee de aanstormende jonge

voor de categorie Detail en nam als

midden van het Kurhaus bevindt zich

generatie een podium krijgt. Door de

voorzitter plaats in de jury van de

de Kurzaal. Vroeger was dit een concert-

jury’s zijn in totaal 315 projecten beoor-

arc16 Innovatie Award. De variëteit aan

zaal, waar een sloot aan binnenlandse

deeld. De juryrapporten zijn terug te

inzendingen hiervoor geeft aan dat

en buitenlandse artiesten optrad, van

lezen in de novembereditie van

architecten op veel manieren hun vak

Horowitz tot de Rolling Stones en van

de Architect.

vernieuwen. Zo ontwikkelden genomineerden bureau sla en Overtreders w

Pia Beck tot Paul van Vliet. Op 17 november reikten we hier de arc16 Awards uit.

Jonge generatie

een ‘plastic recycle fabriek’ waarmee

Een van de hoogtepunten was de over-

Op het podium vertelde juryvoorzitter

ze een nieuw gevelmateriaal maken.

Tekst

handiging van de arc16 Oeuvre Award

Marjolein van Eig veel talent te zien

Ook Patch22 van Tom Frantzen et al.

Harm Tilman en Willem Wopereis

aan Atelier WinHov door Jan Willem van

bij de jonge generatie. De meesten

werd genomineerd. Als architect en

de Groep. Deze prijs is een terechte be-

hebben al het nodige ontworpen, maar

ontwikkelaar realiseerde hij een uiterst

Beeld

kroning voor hun werk en tegelijkertijd

nog weinig gebouwd. Chris Collaris stak

flexibel gebouw uit hout. De prijs ging

Hans de Vries

ook een hommage aan Joost Hovenier

er volgens de jury bovenuit omdat hij

naar Studio rap, dat met zelfgeschreven

die eerder dit jaar overleed. Volgens

bewezen heeft echt te kunnen bouwen,

software robots aanstuurt en daarmee

juryvoorzitter Van de Groep ligt de grote

en haalde de arc16 Jong Talent Award

zowel het ontwerp- als bouwproces op

opgave in de architectuur op plekken

binnen. Voor de categorie Detail ging

zijn kop zet. Medeoprichter Wessel van

waar we ons dagelijks bevinden. “De

de jury onder leiding van Hans van

Beerendonck van het jonge bureau

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 75

de Architect bijeenkomsten ARC16

Partners De redactie van de Architect organiseert de arc16 Awards met de volgende partners: Gira, Plan@office, Rohde & Grahl, Gabriel, Kubus, Desso en Shapes. Veel dank voor het feit dat ze met ons samen dit avontuur zijn aangegaan en mogelijk hebben gemaakt.

ziet de prijs als “bevestiging dat er een nieuwe wind door de architectuur waait.” Studio Farris wist met de transformatie van een oude stal tot kantoor aan huis twee prijzen in de wacht te slepen. De twee onafhankelijk opererende jury’s van de arc16 Interieur en Meubel Awards kozen beide voor het project, waarin een op maat gemaakt meubel van een ogenschijnlijke stapeling massieve houten balken een verdieping creëert en verschillende plekken definieert. Giuseppe Farris vond het fantastisch om als Italiaans architect met een Vlaams project in Nederland een prijs te mogen winnen. Voor de arc16 Architectuur Award zijn vier projecten genomineerd. Over het Stadhuis Deventer van Neutelings Riedijk Architects en de Hoge Raad van kaan Architecten is volgens juryvoorzitter Marlies Rohmer lang gediscussieerd omdat beide projecten van het “grootste gebaar tot het kleinste detail” ontzettend sterk zijn. De spanning was om te snijden voor zij bekendmaakte

De tijd van icoongebouwen die voor

je denken. De vorige week gepubli-

Optimistisch beeld

dat de Hoge Raad de arc Archtictuur

opwinding zorgen, lijkt voorbij te gaan.

ceerde bna Conjunctuurmeting lijkt

Gunnar Daan, de grote noordelijke

Award dit jaar zou winnen. De huidige

Sculpturale ontwerpen zie je haast

dit te bevestigen. Zo verwacht bijna

bouwmeester die onlangs overleed, zei

gebruiker bevestigde de kracht van

niet meer of leiden een zieltogend

de helft van de architectenbureaus dit

ooit: “Onze gebouwde omgeving is een

het gebouw, dat voor hem grotesk

bestaan. Architecten proberen voor

jaar een stijging van de omzet en het

zich steeds vernieuwend, maar gelukkig

en intiem tegelijkertijd is. Kees Kaan

hun opdrachtgevers problemen op te

aantal opdrachten. Niettemin profiteert

ook goeddeels blijvend zelfportret van

nam de prijs in ontvangst en sloot zijn

lossen, en adresseren sociale kwesties

de architectuur volgens de bna nog

een eeuwenoude samenleving. De

dankwoord hoopvol af: “Ik hoop dat we

en vraagstukken van verduurzaming.

onvoldoende van de groei van de bouw-

architectuur zorgde ervoor dat hier en

dit nog heel lang blijven doen en dat we

De kwaliteit van gebouwen wordt

volume. Meer innovatie en verdienver-

daar een optimistisch beeld ontstond

ook de arc25 Awards mee gaan maken.”

afgemeten aan wat ze betekenen voor

morgen aan de voor- en achterkant van

van een cultuur met zelfrespect.” Daan

gebruikers en voor hun omgeving.

het bouwproces is nodig om de branche

hoopte daaraan te hebben bijgedragen.

Icoongebouwen passé

Ook dient zich nadrukkelijk een jonge

weerbaarder te maken.

Uit de huidige verstedelijkte wereld lijkt,

Het geheel overziend valt op dat de tij-

generatie aan. De tentoonstelling

Toch is de overtuiging gegroeid, dat we

zoals Jan Willem van de Groep zei, de

den aan het veranderen zijn. Zo worden

Maatwerk in Frankfurt is hiervan het

een tijdperk afsluiten en langzaam een

architectuur te verdwijnen. Hier staat ze

architecten gedwongen veel onder-

bewijs, maar ook bij dearc16 Awards

nieuwe tijd ingaan, vergelijkbaar met

voor een vergelijkbare uitdaging, door

nemender te zijn. Het architectenvak is

breekt een jonge generatie door. Zo

de transitie van de jaren zestig. Maar

te onderzoeken op welke manier ze een

de laatste jaren stelselmatig uitgehold

won Chris Collaris de arc16 Jong Talent

zoals de Franse ambassadeur zei na de

minimum aan comfort, articulatie en

en tal van specialisten hebben de rol

Award, maar was mede-genomineerde

verkiezingswinst van Donald Trump: “Dit

leefwereld kan creëren, verbonden met

van architecten overgenomen. Willen

Roy Pype betrokken bij het winnende

is het einde van een tijdperk, dat van

onze culturele traditie. Arc16 laat zien

ze weer invloed verwerven, dan zullen

ontwerp van Wiegerinck in de Detail

het neoliberalisme. Blijft te bezien wat

dat dit een boeiende zoektocht is, zij

architecten hun rol opnieuw moeten

categorie en sleepte Wessel van

zal volgen.” Krijgt de architect genoeg

het niet zonder de nodige risico’s, ook

bekijken en risico’s durven nemen.

Beerendonk met Studio rap de arc16

ruimte om kwaliteit te maken, of wordt

op het intellectuele vlak.

Tegelijkertijd lijken de opvattingen over

Innovatie Award in de wacht.

hij verder gedrukt in zijn rol als stylist?

gebouwen en producten te veranderen.

Genoeg reden voor optimisme, zou

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 77

Advertorial

Licht tot in het hart

“Een van de eisen van de gemeente Kapelle was dat ’t Saamdeel zo energieneutraal mogelijk moest zijn”

Mfa ’t Saamdeel in Kapelle

Kees Willems, architect

Licht, ruimtelijk en duurzaam. Die drie aspecten kenmerken ’t Saamdeel in Kapelle. Tegelijk doet deze krappe definitie geen recht aan de multifunctionele accommodatie waar twee scholen, een kinderopvang, de bibliotheek en een aantal zorgfuncties huizen. TenW architecten en adviseurs creëerde namelijk een bijzonder onderkomen dat niet alleen energieleverend is, maar ook aangepast kan worden aan toekomstige onderwijsvernieuwingen.

“Er verandert veel in het onderwijs”,

van het gebouw. Daarnaast hebben

legt Kees Willems uit. “Zo verliest

we delen van het gewelfde dak recht

bijvoorbeeld klassikaal lesgeven ter-

doorgetrokken, zodat er ruimte ont-

rein. De snelheid waarmee scholen

stond voor lichtstroken. Deze vangen

die veranderingen oppikken, is divers.

het noorderlicht. De open structuur

Ook in Kapelle. Van de twee scholen

met vides zorgt voor verdere versprei-

die in ’t Saamdeel een nieuw onder-

ding van het licht naar de gebouw-

komen vonden, heeft bijvoorbeeld

kern en de leerpleinen.”

cbs ’t Honk een heel open structuur waarbij er veel gewerkt wordt buiten

Spannend contrast

de traditionele klaslokalen. Deze

Door de hoge overspanningen in

ontwikkeling is kenmerkend voor het

het interieur van vloer naar het dak

huidige onderwijslandschap en iedere

is ervoor gekozen om het Reynaers

school werkt daar op haar eigen

vliesgevelsysteem, cw50, toe te

tempo naartoe.” Tegelijk zijn die

passen in combinatie met Reynaers

nieuwe onderwijsinzichten een uit-

cs77 deuren. Daarmee creëerde

dagende opgave voor de architect.

Willems een spannend contrast

Hoe gaat hij daarmee om? “We

tussen de lichtheid van de gevel en

hebben hiermee bij het ontwerp in

het robuuste dak. “Naast de grote

Kapelle rekening gehouden door

overstekken – die op de zuidgevel

de lokalen rond de leerpleinen te

geïntegreerde lamellen kregen om

situeren. De plattegronden zijn

oververhitting van de lokalen tegen

flexibel zodat ruimten in de toekomst

te gaan – wilde ik een raamsysteem

een andere invulling kunnen krijgen.

waarbij de stijlen zo min mogelijk

Daarnaast hebben we bij de midden-

zichtbaar zijn”, legt hij zijn keuze uit.

Tekst

bouw bijvoorbeeld gebruikgemaakt

Bovendien boden de gebruikte syste-

Katja van Roosmalen

van vouwwanden van Reynaers (cf68),

men hem de mogelijkheid om overal

zodat de vier lokalen eenvoudig

triple glas toe te passen. “Een van

Beeld

geopend kunnen worden en er één

de eisen van de gemeente Kapelle

Thea van den Heuvel / DAPh

grote gemeenschappelijke ruimte

was dat ’t Saamdeel zo energieneu-

ontstaat.”

traal mogelijk moest zijn. Door het gebouw integraal te ontwerpen met

78 | de Architect, december 2016 - januari 2017

Positieve invloed

installatieadviseurs Merosch-Valstar

“Omdat voor de leerprestaties van

Simonis (installaties) en bouwfysisch

kinderen daglicht erg belangrijk is én

adviesbureau lbp Sight zijn we erin

omdat ik geloof dat uitzicht en open-

geslaagd een school te realiseren met

heid een positieve invloed hebben op

een epc van -0.34. Daarmee is het het

het welbevinden, wilden we de toetre-

op een na duurzaamste schoolge-

ding van daglicht maximaliseren. Ook

bouw van Nederland.” Sterker nog:

in het hart van de school”, vervolgt

’t Saamdeel is energieleverend door

Willems. ’t Saamdeel is echter een

een combinatie van een optimaal ge-

compact gebouw, wat energetisch

ïsoleerde bouwschil, toepassing van

erg voordelig is, maar daardoor kan de

een wko en 1.450 m2 pv-panelen die in

toetreding van natuurlijk licht in het

het dak geïntegreerd zijn. “Dit biedt

gedrang komen. “Toch is het ons ge-

de mogelijkheid om de energie die

lukt. Vooral door het licht van boven

opgewekt wordt – en nu wordt terug-

te vangen. Via de patio met daktuin

geleverd aan het net – in de toekomst

die we op de eerste verdieping

in te zetten om het naastgelegen

realiseerden, bereikt het licht het hart

zwembad en sporthal te verwarmen.”

de Architect, december 2016 - januari 2017 | 79

Marmoleum = biobased de meest duurzame vloer.

Met het leggen van een proefvloer weet u zeker vdat u de juiste keuze maakt.

VERBETER DE RUIMTE, BEGIN BIJ DE VLOER

Top 3

Forbo vloeren dragen bij aan een gezond werkklimaat.

Akoestiek

Temperatuurregeling Binnenklimaat

Straks zal duurzaamheid even gewoon zijn als ademhalen; zo vanzelfsprekend, dat we er niet bij stil staan. COMMITTED TO THE HEALTH OF ONE

Wist u dat de meeste Forbo vloeren origineel Nederlands design & fabricaat zijn? Origineel Nederlands Design & Fabricaat

System Solutions

10 JAAR Unieke langlopende garantie.

Meer lezen? Download onze whitepapers op www.forbo-flooring.nl/ whitepapers

Interieur & creativiteit Duurzaamheid is een samenspel van factoren, waar ook de vloer een rol in speelt. De vloeren van Forbo zorgen voor licht, een aangename atmosfeer en een goede uitstraling op de werkvloer. En daardoor voelen mensen zich prettiger. Presteren ze beter. En bevordert het de werksfeer. www.forbo-flooring.nl

creating better environments

80% Unieke, individuele ontwerpen met de gratis ontwerpservice.

creatieve ideeĂŤn komen van informele bijeenkomsten (Lloyd, 2001)

Planten doen wonderen voor concentratie, productiviteit en welbevinden.

Service

Abonnementen en administratie

mag niets uit deze uitgave worden

Boekhandels

Advertentie-index

Wilt u een abonnement op de Architect,

verveelvoudigd, opgeslagen in een

de Architect wordt verkocht bij de

Naam

pagina

ga dan naar www.deArchitect.nl.

geautomatiseerd gegevensbestand of

volgende boekhandels

ABB bv

Abonnementsprijzen per jaar

openbaar gemaakt in enige vorm of op

excl. 6% btw. Nederland € 299,-.

enige wijze, hetzij elektronisch,

Antwerpen (b)

Duravit

Studentenabonnement € 179,-,

mechanisch, door fotokopieën, opnamen

Eternit nv

geldig tot twee jaar na het beëindigen

of enige andere manier, zonder

Nationalestraat 28a. 03-2329416

Forbo Flooring bv

van de studie.

voorafgaande schriftelijke toestemming

Abonnement buitenland € 309,-

van de uitgever.

Losse nummers € 19,95 (excl. btw).

Duco Ventilation & Sun Control

IsoBouw Systems bv Amsterdam

Office Winhov

4 15 2 80-81 8 16

Architectura et Natura,

Oostwoud International bv

Prijswijzigingen voorbehouden.

Verschijning

Leliegracht 22. 020-6236186

Reynaers bv

78-79

Abonnementen kunt u ook afsluiten

Het tijdschrift de Architect verschijnt

Athenaeum Nieuwscentrum,

Reynaers bv

bij Vakmedianet Klantenservice, Postbus

negen keer per jaar en komt iedere

Spui 14-16. 020-6242972

Roval Aluminium bv

448, 2400 AK Alphen aan den Rijn, o.v.v.

tweede donderdag van de maand uit. In

Tormax

‘Tijdschrift de Architect’.

december verschijnt een gecombineerd

Delft

Valsir

Tel. (088) 58 40 888

december/januarinummer.

Stylos bookshop,

Vandersanden Nederland bv

In november ontvangen abonnees

Julianalaan 132. 015-2784168

Vasco Group nv

Een abonnement kan op ieder gewenst

de ARC Awards special.

tijdstip ingaan en geldt tot wederopzeg-

Losse nummers kunnen worden gekocht

Gent (b)

ging, tenzij anders overeengekomen. De

in de webshop van www.vakmedianet.nl.

minimumlooptijd van een abonnement is

Vetrotech Saint-Gobain Benelux VIEGA

bookshop, Jakobijnenstraat 8.

Bijlage

09-2235794

Brandveiligheid.com

één jaar. Partijen kunnen ieder schriftelijk

Advertentie-exploitatie

opzeggen tegen het einde van de abon-

Teamleider

nementsperiode, met inachtneming van

Maciek Piasecki , 06-13858030,

Groningen

een opzegtermijn van twee maanden.

maciekpiasecki@vakmedianet.nl

Scholtens & Wristers Academische Boekhandel,

Wij verwerken uw gegevens voor de uitvoering van de (abonnements)

Account managers

Guldenstraat 20. 050-3172500

overeenkomst en om u van informatie te

Najia El Zoulali, 088-5840822,

Godert Walter,

voorzien over Vakmedianet en zorgvuldig

najiaelzoulali@vakmedianet.nl

Oude Ebbingestraat 53. 050-3122523

geselecteerde andere bedrijven. Als u

Iwan Verburg, 06-10934338,

geen prijs stelt op deze informatie, kunt

iwanverburg@vakmedianet.nl

Rotterdam Donner Boeken,

u dit schriftelijk melden bij Vakmedianet, Postbus 448, 2400 AK Alphen aan den Rijn.

Media Services

Coolsingel 119. 010-4132070

Voor informatie over onze leverings-

Jacqueline Bakker, 088-5840808,

NAi Boekverkopers,

voorwaarden kunt u terecht op www.

jacquelinebakker@vakmedianet.nl

Museumpark 25. 010-4401203

voor minimaal één jaar. Alle rechten

Sluitingsdatum 20 dagen voor verschijnen.

Druk

voorbehouden.

Advertentietarieven worden op aanvraag

Drukkerij Wilco, Amersfoort

Vanwege de aard van de uitgave, gaat

toegezonden. Alle verkeer met adverteer-

Vakmedianet uit van een zakelijke over-

ders en bemiddelaars geschiedt conform

eenkomst; deze overeenkomst valt onder

de algemeen geldende regels voor het

het algemene verbintenissenrecht.

advertentiewezen 1990 en de plaatsings-

Alle auteursrechten en databankrechten

voorwaarden van Vakmedianet. De op-

ten aanzien van de inhoud van deze

gave van prijzen en technische gegevens

uitgave worden uitdrukkelijk voor-

geschiedt buiten verantwoordelijkheid van

behouden.

de redactie.

vakmedianet.nl. Abonnementen gelden

ISSN 1385-4542 RGB: Blauw: R74/G150/B205 Groen: R199/G214/B205 Oranje: R235/G107/B74 CMYK: Blauw: c70/m30 Groen: c30/y70 Oranje: m70/y70

Deze rechten berusten bij Vakmedianet,

Marketing

Behoudens de in of krachtens de

Linda Visser, 088-5840792,

“Auteurswet” gestelde uitzonderingen,

lindavisser@vakmedianet.nl

82 | de Architect, december 2016 - januari 2017

2016

c.q. de desbetreffende auteur.

www.deArchitect.nl

71 52-53

Productinformatie

Daken en gevels

Robot aan de basis van theatrale vormgeving

Innovatie moet zinvol zijn voor de architect. Door vorm, performance en productie aan elkaar te koppelen toont Studio rap (Robotics, Architecture, Production) aan hoe dat kan. Zoals in het vorig jaar opgeleverde dak van Skilledin Office op het rdm-terrein in Rotterdam. Het dak – geheel bestaand uit driehoekige platen – is door een robotarm gefabriceerd, maar is gebaseerd op het klassieke gewelf van een oude kathedraal.

Tekst

Katja van Roosmalen

86 | de Architect, juni 2016

Vanuit nieuwe ontwikkelingen op het gebied van ontwerpen productietechnieken ontwerpt en produceert rap slimme, duurzame gebouwen met een unieke architectonische expressie. “Wij geloven in een nieuwe manier van produceren. De computer en robot geven ons veel mogelijkheden. Bijvoorbeeld om complexe vormen te construeren, vormen te optimaliseren en de overstap te maken van massaproductie naar ‘mass customization’”, legt Wessel van Beerendonk uit. Het dak van Skilledin Office is vervaardigd uit 225 unieke houten panelen. “Het is een gewelf in 3d met een kolom in het midden die de intersectie vormt van de drie ruimten in het gebouw. In de kolom zijn de klimaatinstallaties ondergebracht. Net als bij oude kathedralen is het dak geoptimaliseerd op drukbelasting. De druk die

in het dak ontstaat, wordt overgebracht op de gevel die rechthoekig is. Om deze op zijn plaats te houden zit er een trekband om de gevel heen. Omdat de spatkrachten het laagst zijn op de hoeken, hebben we geen kolommen op de hoeken geplaatst. Hierdoor ontstaan open hoeken die de

krachtsafdracht van het dak weerspiegelen.” De vorm van het gewelf geconstrueerd door unieke driehoekige platen weerspiegelt volgens Van Beerendonk het gebruik van de robot en de visie van Studio rap. “Het is een complexe vorm die ontstaan is vanuit digitale formfinding technieken.

Het patroon van het dak bestaat uit enkel unieke onderdelen. Voor een robot maakt het namelijk niet uit of hij driehonderd dezelfde of driehonderd verschillende vormen moet maken. En evenmin welke bewerkingen hij moet uitvoeren. Dit leidt tot een nieuw ornament. Alle complexe technieken zoals het frezen van verlopende schuine kanten én het onder een hoek voorboren van schroefgaten kon in korte tijd voorbereid worden. Dit is mogelijk omdat veel instructies voor het fabricageproces rechtstreeks vanuit het digitale model zijn gegenereerd.” Om alle dakdelen samen te brengen in het gewelf zijn de platen uitgelijnd met de langste zijde van de driehoek. “De vingerverbindingen – het aantal is bepaald door de lengte van de zijde – zijn gemaakt om het oppervlak tussen de platen te vergroten.”