Merged lr september 6 2016

Redactioneel

Samenwerking als ambacht Zorggebouwen als hotel

110 m

In opdracht van Ipse de Bruggen, een grote opdrachtgever in de zorg, realiseerde architectenbureau MĂśhn + Bouman in Nieuwveen een woongebouw voor verstandelijk gehandicapten. Door het 110 meter lange woongebouw te laten zigzaggen, is de associatie met een zorginstelling verzacht.

De zigzag verdeelt het gebouw optisch in kleinere zones en een langzaam tussen de bomen opstijgende structuur van houten vlonders ontsluit de eerste verdieping. Iedere groepswoning heeft een eigen ingang gekregen met geĂŻntegreerde zitbanken die de overgang tussen binnen en buiten markeren en de bewoners uitnodigen tot verblijven en het houden van praatjes met de buren.

Voorkomen is beter dan genezen, luidt het spreekwoord. Zover is het nog niet in Nederland, maar het zal niet lang meer duren voordat mensen kunnen beschikken over hun medische data en zelf aan hun gezondheid werken. Sommige deskundigen voorspellen dat op deze manier ziekten kunnen worden voorkomen voordat ze de kop opsteken. Het vormt een sterk contrast met de heersende praktijk waarin mensen via hun huisarts worden doorverwezen naar klinieken en daar soms eindeloze onderzoeken ondergaan. Deze weg lijkt langzamerhand onbetaalbaar te worden. En omdat mensen steeds ouder worden, zal aan deze trend vermoedelijk niet snel een einde komen.

Voor architectuur heeft deze trend ingrijpende gevolgen, zoals blijkt uit een rondgang van dit blad langs enkele toonaangevende zorggebouwen. Deze worden niet meer op een standaard manier opgeleverd, maar vormgegeven als omgevingen die veranderingen in gedrag beogen te bewerkstelligen. Elementen als sfeer en beleving winnen in het ontwerp aan belang en daarmee in het proces. Zo worden bijvoorbeeld in het Radboudumc patiĂŤnten gezien als gasten en zijn de gebouwen dientengevolge warmer, meer aangekleed en omhullender. De vergelijking met het ontwerp van een hotel is dan snel getrokken.

De tijd dat een ziekenhuis casco werd opgeleverd en daarna werd ingericht, ligt ver achter ons. Gebouw, interieur en omgeving worden integraal aangepakt, mede omdat mensen negentig procent van hun tijd binnen doorbrengen. Al vroeg zitten naast de architect en de adviseurs, partijen als interieurontwerpers en designmanagers aan tafel. Voor ontwerpers is samenwerking een belangrijke vaardigheid die het goed kunnen luisteren naar de noden van anderen veronderstelt. Tevens proberen ze grip te krijgen op de ambities, de duurzaamheid, de financiering en de exploitatie van de zorggebouwen. Deze ambachtelijke kant zal de komende tijd ook in andere sectoren zijn waarde bewijzen. Te verwachten valt dat architecten langs deze weg hun verdienmodel serieus kunnen verbeteren.

Harm Tilman

de Architect, september 2016 | 3

DUCO at SCHOOL

Natuurlijk ventileren staat voor beter studeren!

ING

NT I

BASISVE

ER

Studentencomplex Ravel Residence, Amsterdam (NL)

‘SLIMME’

ZO

NW

TIE LA

VENTILATIE Drie pijlers, één oplossing!

VE NT IL

IN ATIEVE KOEL

G

Natuurlijke basisventilatie is het fundament van dit totaalconcept voor een gezonde leeromgeving. Dankzij de toepassing van GlasMax ‘ZR’ wordt er niet enkel op natuurlijke wijze verse lucht toegevoerd. Deze geluiddempende ventilatieroosters, voorzien van duurzaam dempingsmateriaal, verzekert elke student eveneens Bekijk ‘Frisse Scholen’ film op www.duco.tv

van een optimale gemoedsrust zodat op elk moment van de dag het maximale uit zichzelf kan worden gehaald.

DUCO @ ENERGIE 2016 Bezoek ons in Hal 5, stand A027 van 4 t.e.m. 6 oktober 2016

We inspire at www.duco.eu

bulthaup is meer dan een internationaal opererende fabrikant van premiumkeukens – bulthaup is een emotionele binding. Passie, authenticiteit, topkwaliteit, consequent design, liefde voor het detail en een goed contact met onze klanten – dit en nog veel meer is bulthaup. In het kader van verdere groei is bulthaup daarom op zoek naar:

Interieurarchitecten In deze veelzijdige functie bent u verantwoordelijk voor het plannen en verkopen van premiumkeukens binnen ons dealernetwerk en voor het competent en individueel adviseren van onze klanten. U regelt de projecten van advisering tot installatie geheel zelfstandig. bulthaup zoekt betrokken professionals met grote sociale competenties, die houden van de bulthaup vormgeving en die onze waarden delen.

Profiel - afgeronde studie (interieur)architectuur en minimaal 3 jaar ervaring - ruime kennis van hedendaagse vormgeving en architectuur - grote technische affiniteit - zelfstandig en gestructureerd werken - klantgerichte werkwijze - zeer goede plannings- en organisatorische competenties - gedegen kennis van MS Office en VectorWorks/AutoCad bulthaup biedt een gevarieerde en uitdagende baan in een dynamische, creatieve en uitdagende omgeving. U maakt deel uit van een team collega’s, die net als u een hart hebben voor interieurvormgeving en architectuur. U krijgt de kans om te werken met een toonaangevend en innoverend keukenmerk. Daarnaast bieden wij een competitief salaris en goede secundaire arbeidsvoorwaarden.

Voelt u zich aangesproken? Dan kijken wij graag uit naar uw motivatiebrief inclusief CV. Stuur uw sollicitatie per e-mail aan hr.nl@bulthaup.com

www.bulthaup.nl

Revolutionair Spectaculair Modulair

Ontwerpen met daglicht VELUX modulaire lichtstraten voor een beter binnenklimaat

Gezonde gebouwen essentieel voor gezond leven Werken, leren of wonen in ongezonde gebouwen kan leiden tot astma, vermoeidheid en slechte arbeidsprestaties. Onderzoek heeft uitgewezen dat scholen met een ongezond binnenklimaat de leervaardigheden van kinderen negatief beinvloeden. Aangezien we meer dan 90% van ons leven doorbrengen in gebouwen is het essentieel dat we hierin zorgen voor een goed binnenklimaat met voldoende gezonde lucht en daglicht.

VELUX modulaire lichtstraten zijn speciaal ontworpen om daglicht en natuurlijke ventilatie te brengen in utiliteitsgebouwen zoals scholen, kantoren en winkelcentra. De VELUX modulaire lichtstraat kan worden aangesloten op een gebouwbeheersysteem, zodat modules op tijd kunnen worden geopend voor natuurlijke ventilatie en zonwering tijdig kan worden gesloten om oververhitting te voorkomen.

Download onze gratis CAD en BIM objecten: www.modulairelichtstraten.velux.nl

STAND 53

Matteo Thun ontwerpt Geberit AquaClean Sela douchewc

EMC van installaties Op weg naar elektromagnetische compatibiliteit

DARLING NEW C-BONDED. NIEUWE TECHNOLOGIE. NIEUW PURISME.

Dit 380 pagina’s tellende full colour praktijkboek beschrijft de diverse wegen naar EMC. Het laat de technische valkuilen zien voor zowel nieuwe als bestaande systemen en installaties.

Bedieningspaneel AquaClean Sela en slanke afstandsbediening.

Douchewc’s reinigen het onderlichaam met een lichaamswarme, tedere, luchtige douchestraal welke geïntegreerd is in het toilet. De Italiaanse architect en designer Matteo Thun heeft de Geberit AquaClean Sela douchewc ontworpen.

Uw voordelen: • eenvoudige uitleg van ingewikkelde theorie • verklaring van basisbegrippen • aanwijzingen om nieuwe installaties en systemen goed te ontwerpen • hulp om problemen met installaties te vermijden of op te lossen • handvatten om kosten te minimaliseren Auteurs: Dr. ir. M.J.A.M. van Helvoort, Ing. M.J.E. Melenhorst

Op het oog lijkt de AquaClean Sela een normaal toilet, echter met één

De douchewc is niet alleen vanwege zijn design-georiën teerde ontwerp

druk op de knop komt de verborgen douchearm tevoorschijn en wordt

indrukwekkend, maar ook vanwege de geraffineerde technologie.

het onderlichaam weldadig gereinigd met een warme waterstraal. Water

De intelligente techniek voor de douchefunctie en de aansluitingen voor

is bij onze dagelijkse lichaamsverzorging niet weg te denken. Zo ook niet

de stroom- en waterleidingen zijn onzichtbaar in het keramiek geïn-

op het toilet. Het reinigt, verfrist en biedt een nieuwe vorm van welzijn.

tegreerd. De douchestraal voelt teder en luchtig aan en zorgt bij een

Ontdek het Geberit AquaClean gevoel.

minimaal water verbruik voor maximale hygiëne.

Hygiëne in een nieuwe dimensie.

Het doucheprincipe is eenvoudig.

Vanwege de strakke, ongecompliceerde vormen van de Sela voegt dit

Met de ranke afstandsbediening of middels het subtiele zijpaneel van het

luxe toilet zich naar elke badkamer. Ontwerper Matteo Thun zegt: “Ik

toilet activeer je met één druk op de knop de douchefunctie en wordt het

wilde de wc met geïntegreerde douchefunctie zo ontwerpen dat het op

onderlichaam gereinigd. Een ervaring van verbluffende frisheid en pure

een natuurlijke en eenvoudige wijze past in iedere sanitaire ruimte.”

hygiëne. → www.geberit-aquaclean.nl

Prijs: € 109,00 excl. btw.

Prijs is exclusief btw, verzend- en administratiekosten ISBN: 9789012585521

Ga voor meer informatie of uw bestelling naar www.bimmedia.nl/emc

Een innoverende combinatie tussen het keramiek en het meubel. Darling New c-bonded creëert geheel nieuwe, puristische wastafelinrichtingen. Dankzij een door Duravit ontwikkelde revolutionaire technologie worden wastafel en onderbouw op nooit eerder vertoonde manier verbonden.

Het op de millimeter nauwkeurig verwerkte meubel begint precies daar waar het keramiek eindigt. De materialen gaan naadloos in elkaar over en vormen een optische eenheid. Meer info op www.duravit.nl

Ontwikkelen, netwerken en nog meer uit je werk halen?

de Meelfabriek, fotograaf, Pieter Helms

Kom dan op 6 oktober naar de Architect/businesslab Tijd: 10.00 – 18.00 uur Locatie: De Meelfabriek, Oosterkerstraat 18 in Leiden Aanbieding: toegang slechts € 25,- voor abonnees van de Architect (i.p.v. € 49,-) Aanmelden: www.dearchitectbusinesslab.nl/aanmelden

Waarom het businesslab?

Wat is het businesslab?

Architecten profiteren momenteel nog weinig van de licht aantrekkende markt. Wat kun je doen om meer opdrachtgevers te krijgen? Hoe kun je zorgen dat je je eigen business maakt, hoe haal je meer uit je projecten en hoe verdien je meer per opdracht? We willen architecten helpen ondernemen en bovendien effectiever te werken in transformatieopgaven.

In het Lab maak je kennis met elf ontwikkelende architecten, ontmoet je opdrachtgevers die actief zijn in transformatie en met verschillende architecten werken, vertellen architecten hoe ze aan transformatie hebben gewerkt en welke technieken zij daarvoor hebben ingezet.

En nog veel meer…..

Bekijk het programma van 6 oktober op: www.dearchitectbusinesslab.nl/programma en meld je snel aan. VOL=VOL Het businesslab is een nieuw initiatief van de Architect

APPARTEMENTENCOMPLEX UILENNEST IN HATTEM Onze radius keerwanden omlijnen de nieuwbouw van dit appartementencomplex.

WWW.KEERWAND.NL

Onze stille kracht Bouwen. Daar ligt onze passie. Van niets iets maken. Samen werken aan projecten waar men dagelijks mee in aanraking komt.

Soms bewust, maar meestal onbewust.

Dรกt is onze stille kracht.

Glad afgewerkte keerwanden van de hoogste kwaliteit. U krijgt ze direct uit voorraad geleverd met 15 jaar fabrieksgarantie. Neem contact op voor een vrijblijvend 3D-ontwerp.

Uw bouwproject krijgt de aandacht die het verdient, van plan tot en met plaatsing.

Dรกt is complete ontzorging.

Wesselseweg 132 3774 RL Kootwijkerbroek

T 0342-441050

E info@keerwand.nl

wit, witter witst. www.rockfon.nl

ervaar de vrijheid van wit

vrijheid!

ROCKFON® BLANKATM. Ons witste plafond ooit.

EXTREEM WIT OPPERVLAK L-WAARDE 94,5 | LICHTREFLECTIE 87% | LICHTDIFFUSIE 99% | GEEN LEGRICHTING | MINDER SNIJAFVAL | GEFIXEERDE ZIJKANTEN | ROBUUST OPPERVLAK | REINIGBAAR MET NATTE SPONS | ANTI-STATISCH OPPERVLAK

Mee Dow r weten whit nload h ? et ep www aper op floor .forbogezo ing.nl/ ndh e zorg ids-

VAN HARTE BETERSCHAP FEIT: Een gezonde ruimte is beter.

Nergens stelt een gezonde ruimte zoveel eisen als in de zorg.

Vocht en vuil tegengaan bij de entree. Een prettige sfeer in de verblijfsruimten. Optimale hygiëne en veiligheid in de OK. Voor iedere ruimte biedt Forbo een vloer met de juiste eigenschappen én beleving. En dat is beter voor ons allemaal!

Verbeter de ruimte, begin met de vloer.

creating better environments

Designed to work for you

300C Klimaat-plafond special Voor de renovatie van het Radboud Ziekenhuis heeft Hunter Douglas een 300C klimaat-plafond geleverd.

De panelen zijn voorzien van een perforatie van 1,5 mm met blinde strook om aan de wensen van de esthetische uitstraling te voldoen. De klimaatelementen zijn direct in de Luxalon 300C lamellen verlijmd en op de bouw gemonteerd en geactiveerd. Hierdoor ontstaat er een optimale warmte en koude overdracht wat zorgt voor een uitstekend binnenklimaat. www.hunterdouglas.nl Project : Radboud Ziekenhuis, Nijmegen, Nederland Product : Wide Panel 300C klimaat-plafond Architect: EGM Architecten ® Geregistreerd handelsmerk - een HunterDouglas® product. © Copyright Hunter Douglas 2016.

YOUR CREATIVITY.

Museum Grimmwelt in Kassel

Bij een gebouwontwerp zijn belevings- en gebruikerswaarde belangrijke aspecten. Het ontwerpen met massief hout biedt vele mogelijkheden. Uw creativiteit, inspiratie en idee is dan ook altijd ons uitgangspunt. Bij Derako verdient elk project zijn eigen uitstraling. De budgettair flexibele systemen bieden veel vrijheid in de te realiseren vormen en uitvoeringen. Ook is er een grote selectie aan houtsoorten beschikbaar en biedt Derako met haar jarenlange ervaring professionele projectoplossingen voor plafonds, wanden en gevels. Voor meer inspiratie bezoek onze website. De adviseurs van Derako denken graag met u mee.

www.derako.com

Solid Wood Systems

Inhoud

Essays Maakt Evidence Based Design zijn belofte waar?

Evidence Based Design Naar een prestatiegerichte zorgarchitectuur - P 020 De toekomst van ADL-woningen Innovatie op meerdere niveaus nodig - P 028

Cover Een nieuwe generatie ondernemende architecten doet haar intrede bij het ontwerp van zorggebouwen, zie p. 62.

Foto Maarten Kools

3

Ontmoeting De cliënt centraal

Menselijke schaal in zorgontwerp Radboudumc, afdeling Psychiatrie, Nijmegen - P 032 Projectbezoek Radboudumc, woensdag 28 september, aanvang 14.00 uur

Spotlight Ontwerpen voor de zorg

Redactioneel P 003 Colofon P 007 Scope P 011 Essays P 020 Ontmoeting P 032 Spotlight P 038 Issues P 055 Helden P 062 Producten P 068 Mijn huis P 079 Service P 082

2

Zorgcomplex De Egelantier in Hilversum Molenaar & Co architecten - P 038 Kinderpsychiatrisch Centrum in Genk (b) osar architects - P 046 Zaans Medisch Centrum in Zaandam Mecanoo architecten - P 052

5

4

Issues Wat komt kijken bij het ontwerpen van gebouwen voor de zorg De geriatrische afdeling in een ziekenhuis - P 055 Alternatieven voor het verzorgingshuis - P 057 Gasthuis van Welzijn - P 059 Carebnb: als het thuis even niet gaat - P 061

Helden Armand Paardekooper Overman

“Ik ben pas tevreden met een gebouw als ik weet wat het gaat doen” Interview met Armand Paardekooper Overman van fuse - P 062

1

Producten Vloeren, wanden en plafonds De nieuwe standaard voor klaslokalen - P 068 Rust voor oog en oor - P 070 De vloer komt tot leven - P 072 Aluminium aan het plafond - P 074 de Architect, september 2016 | 5

Colofon

September 2016

Aan dit nummer werken mee Redactieadres Postbus 16262 2500 BG Den Haag Prinses Beatrixlaan 116 2595 AL Den Haag tel (070) 30 46775 architect@bimmedia.nl www.deArchitect.nl

Harm Tilman

Bart de Zwart

Marianne Lahr

is docent, onderzoeker en publicist. Hij is werkzaam bij Fontys Hogescholen als coördinator praktijkgericht vastgoedonderzoek. In 2015 verscheen zijn proefschrift Republiek van beelden, over de relatie tussen ontwerp en politiek.

Redactie

Hans van der Heijden

De Architect is een uitgave van BIM Media Postbus 16262 2500 BG Den Haag www.bimmedia.nl

Astrid de Wilde

heeft een architectenbureau in Amsterdam. Hij werkt aan woningbouwprojecten als Kloosterbuuren in Den Haag, Churchillpark in Leiden, Neue Vahr in Bremen en de nieuwe WerkBundStadt Berlin.

Basisvormgeving Motif: Concept & Design Sake van den Brule Elke Kunneman

Hans de Jong

Hoofdredactie Eindredactie

Marieke Giele

Redactie

Willem Wopereis Redactie

Grafische vormgeving

Kathelijne Koster Uitgever

1980 Breda

1963 Den Haag

Luuk Kramer 1958 Eindhoven

is fotograaf van de ruimte; van architectuur, stedebouw, landschap, en infrastructuur. In krachtige, heldere foto’s analyseert en toont hij het architectonisch ontwerp. Bereidt een boek voor over Natte kunstwerken in nl en is onlangs gevraagd een bijdrage te leveren aan een boek over Van Eesteren.

Maartje Kool 1993 Zeist

is student aan de Architectuur Master van de Rotterdamse Academie van Bouwkunst, eigenaar van Studio Maartje Kool en momenteel trainee bij Superuse Studios. Daar is ze werkzaam aan de duurzame herontwikkeling van Tropicana, genaamd BlueCity.

Femke Feenstra 1976 Rotterdam

pleit voor het waarborgen van fundamentele kwaliteiten in de zorg als een omgeving met meer prikkels die bijdraagt aan het welzijn van de patiënt.

Carolien Burgers 1994, Nijmegen

is bouwkundig ingenieur en vindt vooral het onderzoekend ontwerpen interessant. Onlangs heeft zij de premaster interieurarchitectuur aan de hku afgerond. In september begint zij aan de master Architecture, Building & Planning aan de Technische Universiteit Eindhoven.

Jamie Peters 1994 Nijmegen

is bouwkundig ingenieur die momenteel werkt als kopersbegeleider. Ze haalt haar energie uit het helpen en begeleiden van kopers van nieuwbouwwoningen. Haar doel is hierbij zo veel mogelijk wensen te realiseren.

de Architect, september 2016 | 7

Nieuws

Scope

Tentoonstelling Sociale ambitie gekoppeld aan architectonische terughoudendheid De Architectuurbiënnale van Alejandro Aravena Reporting from the Front, heet de Biënnale van Venetië die nog tot 27 november 2016 is te zien.

Op deze biënnale maakt de curator, de 48 jaar oude Chileense architect Alejandro Aravena, zich sterk voor de vele veldslagen die volgens hem tegen de armoede, de sociale ongelijkheid en de milieucrisis moeten worden geleverd.

De kwaliteit van de gebouwde omgeving staat hierbij hoog in het vaandel.

De hoofdtentoonstelling, verdeeld over de Arsenalen en het Paviljoen, is een scherp geformuleerde aanklacht tegen de globale economie en de vastgoedsector. In de optiek van Aravena hebben beide een desastreuze uitwerking op de alledaagse leefomgeving. De kapitaalstromen en hiermee verbonden investeringen leiden immers wel tot een vernieuwing op bepaalde punten in de stad, maar bieden weinig soelaas tegen de processen van verwaarlozing in de overige gebieden.

Aravena verschuift de aandacht van het stedelijke project van de globale economie naar de alledaagse omgeving, van de aanbodkant naar de vraagkant en van de ontwerpers naar de mensen die gebouwen huren, gebruiken, bouwen en schoonmaken. Vooral die delen van de tentoonstelling waarin aandacht wordt gevraagd voor de vluchtige en efemere kant van het stedelijke leven, zijn zeer de moeite waard.

Dit is een optimistische biënnale. Het beeld van de vrouw op de ladder onderstreept dit. Wat ziet ze, vraagt directeur Paolo Baretta zich af. Vermoedelijk een woestenij met verstedelijkte gebieden die niemands bewondering afdwingen. Maar ze ziet ook hoopgevende tekenen van creativiteit en inventiviteit, aldus Baretta. Hij vat het mooi samen: “Architectuur in actie als instrument van het sociale en politieke leven, als instrument dat ons uitdaagt de publieke gevolgen van private acties op een hoger plan te brengen.”

Renovatie en transformatie De Gouden Leeuw is dit jaar gewonnen door het Spaanse paviljoen. Het laat de gebouwen zien die na de financiële crisis van 2008 nooit meer zijn af-gemaakt, samen met radicale architectonische voorstellen voor stedelijke transformaties. Ze laten zien dat de economische crisis niet leidt tot het ‘einde van de architectuur’. Integendeel, ze dwingt architecten om slimmer met beperkte middelen om te gaan.

Aravena meent dat de tijd van de grote gebaren voorbij is, het gaat nu om herstel, renovatie en

Entree van de hoofdtentoonstelling in de Arsenalen. Foto Harm Tilman

transformatie. Zijn biënnale is er een van hand- en metselwerk, van samenwerken en van bottom-up en ad-hocbenaderingen. De tentoonstelling laat op uiteenlopende manieren zien hoe arme mensen kunnen worden geholpen en migranten kunnen worden gehuisvest. Ze koppelt sociale ambities aan architectonische bescheidenheid.

De verschuiving kan wellicht het beste worden getoond door het Amerikaanse met het Belgische paviljoen te vergelijken. De Amerikanen pakken uit met een geweldige ontwerptentoonstelling over Detroit. De curatoren, Cynthia Davidson en Monica Ponce de Leon, selecteerden twaalf architecten waaronder Greg Lynn, Stan Allen en Preston Scott Cohen en vroegen hun speculatieve projecten te tekenen op vier specifieke locaties in Detroit. Het resultaat is een indrukwekkende tentoonstelling, maar niet wat Aravena voor ogen moet hebben gestaan. De voorstellen vragen zich namelijk niet af welke expertise nodig is om architectuur op deze schaal gefinancierd en gebouwd te krijgen.

Schaarste Het Belgische paviljoen dat is samengesteld door De Vylder Vinck Taillieu, Doorzon en Filip Dujardin, toont een andere kant van de architectuur. Het vraagt zich af wat de mogelijkheden zijn voor architectuur in steden die kampen met teruggang en schaarste. Evenals in het Amerikaanse paviljoen wordt de onverminderde kracht van architectuur

gevierd, maar op een manier die subtieler en steekhoudender is. Ook neemt het afstand van de wat gemakkelijke manier waarop in de hoofdtentoonstelling wordt gedweept met eenvoudige materialen, constructieve naïviteit en handwerk.

Al met al een geweldige biënnale, ook al zijn er kritische geluiden. Van feministische zijde kwam het verwijt dat de curator voorbijgaat aan vrouwenrechten en kwesties van geslacht en ras uitsluit van het stedelijke front waar hij verslag van doet. Anders dan bijvoorbeeld Duitsland dat de vluchtelingenkwestie aansnijdt of Egypte dat informele woningbouw laat zien, zou hij weinig oog hebben voor echte onderwerpen en geen flauw benul hebben van waar het echte front ligt.

Van andere kanten is opgemerkt dat Aravena nauwelijks aandacht besteedt aan de digitalisering van de architectuur en hoe dit vorm heeft gegeven aan een wereld ‘zonder architecten’. Dat is toch wel een beetje een gemiste kans. Deze digitalisering is immers een feit en sociale bewogenheid en techniek hoeven elkaar niet uit te sluiten. Juist op dit vlak gebeurt veel, van het nieuwe maken tot de creatieve commons, opensource architectuur en crowdfunding.

Dat neemt niet weg dat de manier waarop Aravena sociale kwesties op de agenda zet, werkelijk onovertroffen is. Het maakt een bezoek aan deze architectuurbiënnale meer dan de moeite waard.

Harm Tilman

de Architect, september 2016 | 11

Scope Nieuws

Tentoonstelling What’s next?

Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam 2016 De expositie van de zevende Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam (iabr) werd voorafgegaan door een disclaimer.

Wie deze tentoonstelling bezocht met de verwachting overweldigd te raken door futuristische visies en meeslepende statements, kwam van een koude kermis thuis. De virtual reality-bril die bij binnenkomst werd uitgereikt, kon direct weer worden afgezet. Deze biënnale ging niet over de gedroomde stad van overmorgen, maar over de maakbaarheid van nu.

Met het thema ‘The Next Economy’ doet de iabr 2016 verslag van een zoektocht naar een nieuwe balans tussen stedelijke consumptie en productie. De boodschap die daarbij wordt verkondigd is hoopvol, omdat

1

12 | de Architect, september 2016

we weer durven spreken over oplossingen. Lange tijd overheersten verontrustende infographics over zeespiegelstijging, gettovorming, grondstoffenschaarste en vluchtelingenstromen. Ontwerpers maakten zich zorgen over de gevolgen van de globalisering en wezen de samenleving op de sociale en ecologische voet-afdruk van de snel uitdijende stedelijke levensstijlen. Deze tendens van alarmeren en agenderen heeft plaatsgemaakt voor een nieuw actiegericht elan. De ontwerpwereld neemt niet langer genoegen met het becommentariëren van maatschappelijke trends, maar bemoeit zich weer met de richting waarin de samenleving zich ontwikkelt.

Deze hernieuwde belangstelling voor maakbaarheid blijkt ook uit het feit dat de biënnale steeds meer een

‘Basement Project’ worden met ‘werkplaats’ wil zijn. De expositiefuncbeperkte middelen de bestaanscontie wordt kleiner, de laboratoriumdities aangepakt van de ruim één functie groeit en dat praktische engamiljoen veelal arme, stedelijke nieuwgement spreekt aan. Het werkterrein komers, woonachtig in de voormalige van het ontwerp verplaatst zich naar schuilkelders van Beijing. het snijvlak van sociale en technoloDe dominantie van het systeemdengische innovatie. Daarbij passen ken komt ook tot uitdrukking in de eigentijdse thema’s, van ‘smart mobivormgeving. De meeste projecten lity’, ‘healthy cities’ en ‘urban farming’ bestaan uit geschreven verhalen met tot ‘energy landscapes’, ‘maker sociefoto’s en factsheets, tegen de achterty’ en ‘sharing economy’. grond van satellietbeelden en overInteressanter is het nieuwe maakzichtskaarten. Grafisch werk, objecgerichte begrippenkader dat architen en installaties zijn afwezig. tecten en stedebouwers zich eigen Daarmee wordt de expressieve en hebben gemaakt. De projecten spretektonische kant van het ontwerpvak ken over ‘arrangementen’, ‘allianties’, tekortgedaan. Positieve uitzonderin‘motoren’ en ‘machines’. Een idioom gen zijn de studie die ‘Nederlanddat getuigt van een sterke systeemwordtanders’ heeft gedaan naar de gerichtheid en van de intentie om transformatie van het voormalige strategisch te opereren op een comministerie van Sociale Zaken en plex en dynamisch stedelijk krachtenWerkgelegenheid, de eigentijdse ‘valveld. ley section’ van Stour City en de Flex Des te opvallender is het dat de ontTest roc waarin een flexibele huisveswerpers zelf zich steeds minder richtingsstrategie voor het Amsterdamse ten op het maken. De tentoongestelmbo-onderwijs is verbeeld met een de projecten gaan vooral in op door studenten vervaardigde processen en verdienmodellen. maquette. Deze projecten tonen hoe Daarbij ontstaat het beeld dat het het ontwerp aan scherpte wint wanontwerpen op de stedelijke en regionale schaal thans vooral in het teken staat van business development. De projectenselectie van gastcurator Yang Lei vormt een interessante uitzondering op die regel. Hier is de stedelijke ruimte niet slechts de context voor het handelen, maar wordt daadwerkelijk een poging gedaan om betekenisvolle ruimte te creëren.

Door stedelijke ontwikkelingen te koppelen aan de herwaardering van bestaande ruimtelijke kwaliteiten en het herstel van verloren vakmanschap, wordt het verstedelijkingsmodel van China van binnenuit verduurzaamd. Het resultaat zijn concrete interventies die de leefomstandigheden in de Chinese binnensteden verbeteren. The Courtyard House Plugin is een modulaire inbouw waarmee historische panden worden gemoderniseerd zonder aantasting van de oorspronkelijke structuur. In het 2

DARLING NEW C-BONDED. NIEUWE TECHNOLOGIE. NIEUW PURISME.

3 neer het met behulp van beeld, materiaal en vorm complexe maatschappelijke vraagstukken vertaalt naar concrete ruimtelijke kwesties.

Met de keuze van Maarten Hajer als opvolger van Dirk Sijmons heeft de iabr gekozen voor personele en thematische continuïteit. In de catalogus

blikt de organisatie terug op de werkwijze van de afgelopen jaren. Deze beschouwing onderstreept de wens van de iabr om te groeien van ‘tentoonstellingsmaker’ naar ‘stadsmaker’. Een respectabele ambitie, maar ook een rol die betrokkenheid en binding met de praktijk prevaleert boven reflectie en kritische distantie. Rest de vraag hoe deze koers zich verder zal ontwikkelen, als architectuurbiënnale of als state-of-the-artpodium op het terrein van stedelijke transitie. Beide vormen bieden voldoende aanleidingen om het ontwerp als cultuurmakende activiteit op de kaart te zetten.

Bart de Zwart

1 Volgens het iabr Atelier 2050 kan op de Noordzee op grote schaal windenergie uit de omringende landen worden geoogst.

Beeld IABR, Tungsten Pro 2 In Stellenbosch (Zuid Afrika) heeft een zonne-energie project een positieve impact op de township Enkanini. Beeld Megan King 3 Een voormalig industriegebied wordt getransformeerd tot een levendig stadsdeel: een voorbeeld van ‘hackable’ stedebouw.

Beeld Stadslab Buiksloterham Circulair

Een innoverende combinatie tussen het keramiek en het meubel. Darling New c-bonded creëert geheel nieuwe, puristische wastafelinrichtingen. Dankzij een door Duravit ontwikkelde revolutionaire technologie worden wastafel en onderbouw op nooit eerder vertoonde manier verbonden.

Het op de millimeter nauwkeurig verwerkte meubel begint precies daar waar het keramiek eindigt. De materialen gaan naadloos in elkaar over en vormen een optische eenheid. Meer info op www.duravit.nl

Scope Titel

Scope Architectuur & maatschappij Nieuws

Detail 18 Hedge Verlangen naar het park

doet ertoe, want laat een Amerikaanse deze woorden uitkauwen en het klinkt vreselijke aanstellerig en overdreven. Op de Engelse manier echter – stiff upperlip – zijn ze heerlijk. ‘Lovely’, ook zo’n fijn woord. ‘Oh yes dear’, om te smelten.

Die taal doet ertoe. Mijn afstudeermentor, Deborah Hauptmann, wees me erop hoe taal verweven is met vormgeving. We hadden het over verschillende landschappen, de Franse, Italiaanse en Engelse. De romantische Engelse landschapstuin kenmerkt zich door een speelse vormgeving. Je loopt door een tuin vol eikenbomen, met je hond langs een meertje waar de vogeltjes fluiten, de heggen netjes geschoren zijn en hé, daar in de verte staat een mooi paviljoentje om naar toe te lopen en even uit te rusten met een kopje thee. Hierbij passen woorden als ‘puddle’, ‘wandering’, ‘cottage’, ‘oak’ en ‘dog’ (dat een hele andere ‘England wants to be a park’, schreef mijn broer eens op een postkaart

toon heeft dan het woord hond of, erger nog, hund!).

uit Engeland. Hij was er op vakantie en citeerde uit Bill Brysons boek

Eén van de opvallendste onderdelen van het gebied waar we verbleven

The Road to Little Dribbling. More Notes From a Small Island. Bryson trok

– Zuid-Engeland – zijn de lange rijen heggen langs de wegen. Overal worden

met een tussenpose van twintig jaar tweemaal recht door Engeland en

de velden begrensd door heggen van zo’n twee meter hoog. Als rupsen lopen

schreef er vervolgens twee boeken over. Toen mijn broer terug was, gingen

ze over de heuvels en tot aan de einder. Ze zijn prachtig en hebben een lange

we er zelf heen.

geschiedenis die keurig in stand wordt gehouden. Het zou me niets verbazen

Dat ging niet zomaar. Jarenlang was Frankrijk-Italië voor ons de norm om op

als sommige heggen ‘grade listed’ zijn, aangewezen als monument, daar zijn

vakantie te gaan. Dat had te maken met achtereenvolgens 1. het landschap,

ze in Engeland dol op. Het betekent vooral dat je er niets aan mag veranderen.

2. het weer, 3. de cultuur en 4. het eten. De volgorde is van belang.

Het woord ‘hedge’ is zelfs te herleiden tot de Nederlandse haag, wat omheining

De totale vrijheid die een bergmassief oproept, vind ik ongekend en is al jaren

betekent en dan klopt het weer in het landschap, daar het de velden omheint.

de reden om veel te lange en te hoge wandelingen te maken. De beroemde

Dit verschijnsel heeft meerdere voordelen. Een heg is mooi, past bij het

Engelse landschapstuinen lonkten wel elke keer en voldeden ook aan de

landschap en maakt allerlei onnatuurlijke afscheidingen als hekken overbodig.

criteria nummer 1 en 3. De kro-detectives op de woensdagavond en series als

Een heg herbergt een enorm ecosysteem waarin duizenden beestjes leven, ze

‘Broadchurch’ probeerden ons verder te verleiden. Nummer 2 en 4 deden de

voorkomt bodemerosie en zorgt voor wateropname. Auto’s zijn nergens in het

balans echter lange tijd niet in Engelands voordeel doorslaan. De gedachte om

landschap te vinden omdat je ze niet ziet, dankzij de heg. Soms zijn de wegen zo

dagenlang in donkere pubs met schuimloos bruinbier en witte bonen in

smal, dat beide zijspiegels aan weerskanten de heg raken. Een verbreding zorgt

tomatensaus te schuilen voor de regen, was voldoende reden om steeds weer

ervoor dat men elkaar kan passeren en dat gebeurt natuurlijk heel beleefd.

naar de zonnige bergen af te reizen.

Engeland heeft de heg geheel terecht omarmd. Er is zelfs een website ge-

Maar dit jaar kwam het er dan toch van. We gingen. En dat was een verschrik-

titeld ‘hedgelink uk’, met als subtitel ‘working together for the uk’s hedgerows’.

kelijk goed idee. ‘Brilliant’, ‘excellent’, ‘marvelous’, zijn de woorden die van toe-

En daar komt Bill Bryson om de hoek kijken: Engeland wil graag een park zijn.

passing zijn, mits uitgesproken op een onderkoelde Engelse toon. Dat laatste

‘Brilliant, love’. ‘Marvelous, dear’.

Marjolein van Eig

Cartoon Pieter Bedaux

de Architect, september 2016 | 15

Scope Nieuws

Boek Vitale architectuur. Gereedschap voor levensduur Wie niet beter weet, zou denken dat Nederlandse architecten vanouds een grote gedrevenheid bezitten ten aanzien van de omgang met bestaande gebouwen, wijken, dorpen en steden.

De websites van uiteenlopende bureaus geven nogal eens de indruk dat zij worden geboeid door de bestaande context, hergebruik en herbestemming.

Daar is op zijn minst een vraagteken bij te stellen, want Nederlandse architecten hebben nu juist decennia lang uitgeblonken in het ontkennen van de context, gefascineerd als zij waren door het moderne project en tabula rasa. Vakgenoten die zich werkelijk interesseren voor wat in Duitsland ‘arbeiten im Bestand’ genoemd wordt, zijn op de vingers van één hand te tellen.

Onder invloed van de financiële crisis, de kaalslag in de architectenbranche, de roep om verduurzaming en tal van andere oorzaken, zijn Nederlandse architecten momenteel gedwongen zichzelf opnieuw ‘uit te vinden’. Gekoppeld aan het simpele feit dat de gebouwvoorraad in Nederland nog nooit zo groot is geweest en de opnamecapaciteit van het landschap zo beperkt, is het niet verwonderlijk dat veel bureaus zich nu gaan positioneren als specialisten op het vlak van herbestemming, als ‘interventionisten’ pur sang.

Niets is minder waar. Dat kan in belangrijke mate worden teruggevoerd op het architectuuronderwijs op de Nederlandse hogescholen en universiteiten, dat – overdreven geformuleerd – de neiging had het jaar nul in de architectuur te laten samenvallen met de publicatie van Adolf Loos’ Ornament und Verbrechen uit 1908.

Dat is nu langzaam aan het veranderen.

Architectuurgeschiedenis en de omgang met (al dan niet) monumentale gebouwen en omgevingen spelen een steeds belangrijker rol in de curricula van de Nederlandse architectuuropleidingen.

Hiermee lijkt de inhoudelijke voorbereiding op het architectenvak meer in lijn te komen met de behoeften die de huidige maatschappij stelt.

Publicaties die theoretische en praktische achtergronden schetsen en daarmee inzicht bieden in de materie van transformatie en hergebruik zijn echter dun gezaaid. Het is een lacune waarin Vital Architecture wil voorzien.

Opgezet als een tweetalige publicatie waarin de Engelse tekst ‘pride of place’ geniet, richten de auteurs zich op een internationaal lezerspubliek.

Onderzocht wordt in hoeverre uiteenlopende

gebouwen over ‘architectonische vitaliteit’ beschikken, ofwel het vermogen hebben het menselijk leven langdurig te ondersteunen. Daarbij is volgens de auteurs altijd sprake van frictie, niet alleen tussen architectuur en tijd, maar ook tussen architectuur en de veranderlijkheid van het leven dat zich in en om gebouwen manifesteert. Die veranderlijkheid is zodanig dat het citaat van Tadao Ando: “The speed of change makes you wonder what will become of architecture” in dit boek volledig op zijn plaats is.

Het is de verdienste van de auteurs dat zij de vitaliteitsvraag hebben gesteld en het begrip ‘architectuur’ op een niet-dogmatische wijze hebben onderzocht. Zo lopen de onderzochte gebouwen uiteen van het Pantheon tot Casa Malaparte, en van het amfitheater in Arles tot de School of Architecture van Nantes.

Op basis van het concept ‘shearing layers’ (gebouwlagen die elk een andere vervangingscyclus kennen) analyseren zij de vitaliteit van de gebouwen aan de hand van vier verschillende lagen: ‘site’ (locatie), ‘structure’ (draagconstructie), ‘skin’ (huid, gevel) en ‘space plan’ (interieur).

Daarbij worden drie hypothesen voor architectuur met toekomstwaarde, behorend tot de onderscheiden werelden van economie, architectuur en cultuur, getoetst aan genoemde reeks. Deze operatie leidt tot een overzichtelijke matrix die inzicht biedt in de mate van vitaliteit.

Interessant daarbij is bijvoorbeeld te ervaren waarom een iconisch gebouw als het Larkin Building van Frank Lloyd Wright, in 1906 gebouwd voor vier miljoen dollar, ruim vijftig jaar later voor vijfduizend dollar wordt verkocht om te worden gesloopt, terwijl het amfitheater in Arles al twee millennia ruimte biedt aan menselijke activiteit. De factoren die daarbij een rol spelen worden overzichtelijk in woord en beeld (fraai vormgegeven door Niels Schrader) gepresenteerd.

De studie maakt duidelijk dat het begrip ‘context’ in al zijn gedaanten een niet te onderschatten invloed uitoefent op de architectuur. Tevens laat ze zien dat het loont naar het verleden te kijken om de toekomst sterker tegemoet te treden. Recepten voor toekomstbestendige architectuur hoeft de lezer niet te verwachten. Wél doen de auteurs aanbevelingen die ook in deze tijd kunnen bijdragen aan het ontstaan van vitale architectuur. Gezien de actualiteit van deze materie zou het mij niet verbazen wanneer dit boek in de curricula van onze architectuuropleidingen wordt opgenomen.

Huub Thomas - Ruurd Roorda, Bas Kegge, Vital Architecture. Tools for durability | Vitale architectuur. Gereedschap voor levensduur, isbn 978-94-6208-283-0, € 29,95, nai010 - Boekpresentaties zijn op de tu Eindhoven op 15 september, Het Aepgen (Amsterdam) op 22 september en ensa Nantes op 14 oktober (voorlopige datum). Updates: www.nai010.nl

de Architect, september 2016 | 17

Thema Zorg

Foto Matthijs Borghgraef Radboudumc, afdeling Psychiatrie, Nijmegen Bij het bouwen voor de zorg staan niet langer hygiĂŤne en logistiek centraal, maar wordt de beleving van de gebruikers steeds belangrijker gevonden.

Het begrip Healing Environment is niet nieuw en kwam in de Architect al eerder aan de orde; dat mensen sneller genezen als ze op groen uitkijken dan op een blinde muur, is inmiddels in brede kring bekend. Nu blijkt dat samenwerking in een vroeg stadium tussen architect en interieurontwerper veel kan toevoegen aan de sfeer van bijvoorbeeld een psychiatrische afdeling, zoals in dit nummer bij het Radbouwumc in Nijmegen gebeurd is. Grote bureaus in deze sector, zoals egm, herijken hun positie in het ontwerptraject en zoeken samenwerking en dialoog op vlakken die ze zelf niet meer in huis hebben.

de Architect, september 2016 | 19

Essays Naar een prestatiegerichte zorgarchitectuur

Thema: Zorg

Evidence Based Design

Onderzoeksresultaten van een survey door ebd Journal onder ruim vierhonderd professionals

Naar een prestatiegerichte zorgarchitectuur

N = 420

2

Ontwerpen is het vertalen van kennis in ruimte. Kennis die meestal onzichtbaar aanwezig is in het hoofd van de ontwerper.

Het doelgericht gebruiken van tastbaar bewijs in het ontwerpproces leidt tot een transparanter ontwerpproces en betere ontwerpen. Dat kan worden aangetoond door de prestaties van gebouwen te meten. Dit is de verleidelijke belofte van Evidence Based Design. Maar maakt het deze belofte ook waar?

Tekst

Alijd van Doorn

Werkzaam in de architectuur

Evidence Based Design (ebd) staat voor het gebruik van betrouwbaar onderzoek bij het nemen van ontwerpbeslissingen. Het doel van ebd is “het realiseren van gebouwde omgevingen die een positief effect hebben op gezondheid, welbevinden, stress, veiligheid, efficiëntie en economie.”1 Deze termen hebben betrekking op de zorgsector, waar ebd is ontstaan en het meest wordt toegepast.

Dat is geen toeval. Evidence Based Medicine (ebm) is de standaard werkwijze van geneeskundigen zelf. Het betreft “het expliciet, oordeelkundig en consciëntieus gebruikmaken van het beste beschikbare bewijs bij het maken van een keuze voor de behandeling van een patiënt, gegeven de stand van de medische wetenschap op dat moment.”2 Vervang ‘behandeling’ door ‘ontwerpbeslissing’ en je ziet dat Evidence Based Design een directe afgeleide is van Evidence Based Medicine.

Opdrachtgevers spiegelen zich graag aan hun architecten. Het is dus niet gek dat opdrachtgevers uit de zorg veel waarde hechten aan architectuur op basis van bewijs. Ebd vindt daarnaast een goede voedingsbodem in de bedrijfsmatige kant van de zorgsector die gericht is op het reduceren van kosten, het verbeteren van de effectiviteit van de organisatie en de publieke verantwoording voor de hoge investeringen.3 Maar ebd wordt niet alleen vanuit opdrachtgeverszijde gedragen. De zorgomgeving en het ziekenhuis zijn ook voor onderzoekers buitengewoon aantrekkelijk. Omdat patiënten hier op een frequente en regelmatige basis hun tijd doorbrengen, kun je goed metingen verrichten en relatief gecontroleerd veldwerk verrichten.4 In de afgelopen dertig jaar is veel onderzoek gedaan naar de relatie tussen genezingsprocessen, gedrag, welbevinden en welzijn van gebruikers en de fysieke zorgomgeving.

Ontwikkeling van Evidence

Roger Ulrich geldt als de grondlegger van Evidence Based Design. In 1984 publiceerde hij in het Amerikaanse tijdschrift Science het artikel ‘View through a window may influence recovery from surgery’. Daarin concludeert hij op basis van empirisch onderzoek dat patiënten met uitzicht op de natuur minder last hebben van complicaties, minder pijnbestrijding nodig hebben en eerder uit het ziekenhuis worden ontslagen dan patiënten die op een blinde muur uitkijken. Dit was het eerste van een reeks onderzoeken die hij deed naar de relatie tussen fysieke zorgomgeving en welzijn.

In 1993 is in de Verenigde Staten het Center for Health and Design opgericht. Dit onafhankelijke kennisinstituut brengt onderzoeken samen die relevant zijn voor het ontwerpen van (zorg)omgevingen. Ze hebben inmiddels meer dan zeshonderd betrouwbare studies verzameld over uiteenlopende onderwerpen zoals de bacteriële specificaties van vloerbedekking, de gevolgen van geluid op patiënten op de intensive care en het effect van verlichting op pasgeborenen.5 Op basis van de beschikbare literatuur definieert Lawson (2013) de volgende zes kennisgebieden van ebd: privacy, uitzicht, natuur en buitenruimte, comfort en controle, lees-

De zes centrale categorieën van Evidence Based Design. Bron Bryan Lawson, 2013

privacy, gezelschap en waardigheid

20 | de Architect, september 2016

uitzicht

natuur en buitenruimte

comfort en controle

leesbaarheid van de plek

verschijningsvorm van het interieur

73 %

Heeft behoefte om bewijsmateriaal in het ontwerpproces te gebruiken

80 %

Maakt regelmatig gebruik van onderzoeksliteratuur bij het ontwerpen

16 %

63 %

Voert nooit een post-occupancy evaluatie (poe) uit voor gerealiseerde projecten

Leest zelden tot nooit onderzoeksliteratuur

71 % 5 %

Voert regelmatig een post-occupancy evaluatie (poe) uit 37 %

Noemt gebrek aan interesse van de opdrachtgever als belangrijkste reden om geen poa uit te voeren

baarheid van de plek en beleving van het interieur. Zo blijkt uit de literatuur dat het ontbreken van individuele controle over je privacy kan leiden tot aanzienlijke stress en dat toegang tot natuur en uitzicht belangrijk zijn voor het welbevinden van patiënten.

Dat uitzicht hoeft niet altijd kalmerend te zijn. Voor patiënten die langere tijd in een ziekenhuisomgeving doorbrengen, is juist een meer dynamische omgeving wenselijker.

Een goed leesbaar ontwerp betekent dat er een zekere mate van hiërarchie in de ruimte is, waarbij het onderscheid tussen publiek en privaat helder is. In het interieur blijkt een lichte omgeving met een afwisseling aan kleuren en structuren aangenaam te zijn. Ook heeft het toepassen van kunst een bewezen toegevoegde waarde.

Veel van deze inzichten lijken architecten ook met hun gezond verstand of op basis van ‘tacit knowledge’ te kunnen toepassen. Toch bieden ze in de wereld van de gezondheidszorg een belangrijk tegenwicht aan ontwerpoplossingen die vooral gericht zijn op het kosteneffectief behandelen van patiënten, puur vanuit efficiëntieoverwegingen.

Waarom ebd in de praktijk hardnekkig is

Het Evidence Based Design Journal onderzocht de toepassing van ebd onder ruim vierhonderd architecten uit onder meer Europa en de vs. Hoewel tachtig procent van de respondenten het gebruik van bewijs in het ontwerpproces nuttig vindt, maakt uiteindelijk slechts zestien procent gebruik van wetenschappelijke literatuurstudies bij het ontwerpen.

Bijna zeventig procent van de respondenten zegt zelden tot nooit wetenschappelijke literatuur te lezen.6 Hoewel er behoefte is aan het verzamelen en toepassen van wetenschappelijk onderzoek in het ontwerp, wordt er uiteindelijk weinig waarde aan gehecht.

Volgens de Australische architect Hamilton, partner bij het Center for Health en Design, zijn architecten bang dat ebd hun creativiteit beperkt en leidt tot zogenoemde ‘kookboekarchitectuur’. De respondenten van het onderzoek zelf geven als belangrijkste reden dat ebd te tijdrovend en kostbaar is. Dat komt ook naar voren in enkele in de Architect gepubliceerde interviews over Evidence Based Design.7 Guru Manja en Colette Niemeijer (caen consulting) spreken in dit verband over ‘end-to-end’ in plaats van ‘single-aspect’ denken. “Als je echt het welbevinden van de patiënt wilt vergroten, moet je de dagelijkse routine simuleren”, aldus Manja en Niemeijer. “Je moet terugredeneren en kijken wat écht gebeurt en wat iemand daadwerkelijk nodig heeft. Dat vraagt om tijd en commitment.”

de Architect, september 2016 | 21

Essays Naar een prestatiegerichte zorgarchitectuur

Thema: Zorg

Ontwerprichtlijnen The Image of the City van Kevin Lynch en A Pattern Language van Christopher Alexander zijn voorbeelden van onderzoek dat concrete richtlijnen voor ontwerpen levert.

‘Als je alle kennis letterlijk neemt, gaat het mis’

De onderzoekers van ebd Journal zoeken de verklaring voor het gat tussen wetenschap en ontwerp in een andere hoek. Net als Hamilton vermoeden ze dat de oorzaak ligt in de beperkte aandacht voor onderzoek aan de ontwerpopleidingen. Dat leidt tot onzekerheid om in de praktijk een onderzoekende houding aan te nemen. Volgens Anne-Marie van Eijkelenboom en Eric Wendel (egm architecten) gaat dat ook op voor de Nederlandse praktijk: “Evidence Based Design is een complexe materie. Het sluit niet aan op de kennis die je als architect op de universiteit en in de praktijk opdoet.”

Ook in andere opzichten is de aansluiting tussen onderzoeken en ontwerpen bij ebd een uitdaging. Dat begint met het selecteren en gebruiken van de bronnen. “Als je alle kennis letterlijk neemt, gaat het mis”, zegt Henri Snel (Alzheimer Architecture). Volgens hem zijn niet alle bronnen even betrouwbaar en kunnen verschillende bronnen elkaar tegenspreken.

Daarnaast dien je de veelal generieke informatie te bewerken alvorens je deze kunt toepassen in een unieke ontwerpsituatie, aldus Snel. Architecten kunnen een sleutelrol vervullen door wetenschappelijke kennis kritisch te interpreteren en op basis daarvan ontwerpconcepten te ontwikkelen.

Een laatste struikelblok bij ebd is het cultuurverschil tussen traditionele onderzoekers en ontwerpers. Om het succesvol toe te passen heb je aan beide kanten ‘hybride’ mensen nodig die zowel qua karakter als qua kennis een brug slaan tussen onderzoek en ontwerp.

Henri Snel (Alzheimer Architecture)

Evaluatie en Evidence Based Design

Hoewel de focus van ebd in de praktijk ligt op het toepassen van wetenschappelijke kennis in het ontwerp, verloopt het proces niet lineair. Een volledig ebd-proces omvat volgens het Center for Health Design acht stappen. De stappen uit de eerste fase hebben betrekking op het definiëren van de ontwerpdoelstellingen, het vinden en kritisch interpreteren van relevante bronnen en het op basis daarvan ontwikkelen en implementeren van ontwerpconcepten.

In de tweede fase is het ontwerp zelf onderwerp van studie. De stappen bestaan uit het ontwikkelen van een hypothese, het uitvoeren van een nulmeting en het evalueren van de daadwerkelijke prestaties na ingebruikname, een zogenoemde Post Occupancy Evaluation (poe). Deze fase is cruciaal voor de ontwikkeling van kennis over de prestaties van architectuur. In die zin is het ook de fase waarmee architectuur haar toegevoegde waarde kan aantonen, iets waarvan iedere praktiserende architect de noodzaak inmiddels onderkent.

Des te schrijnender is het dat juist het evalueren van gebouwprestaties nog maar zo weinig wordt gedaan. Uit het onderzoek van ebd Journal blijkt dat 71 procent van de respondenten nooit betrokken is geweest bij een poe. Slechts vijf procent van de professionals Het proces van Evidence Based Design Publiceren van onderzoeksresultaten

testen

onderzoeken

ontwerpen

bouwen

ziet dit als onderdeel van hun professionele bedrijfsvoering, terwijl 37 procent van de respondenten geen interesse van de opdrachtgever ervaart om een poe uit te voeren.

Wouter Tooren (Eyckveld) erkent dit probleem: “Hoe innovatiever en specialistischer de gebruikte kennis is, hoe groter het kennisgat met de opdrachtgever kan worden. Die heeft daardoor moeite het werk op waarde te schatten. Evidence Based Design vraagt om nieuwsgierige, gemotiveerde opdrachtgevers die willen leren en ontdekken.”

De onderzoekers zoeken een verklaring voor bovengenoemde cijfers in de constatering dat veel architecten en ook opdrachtgevers de architectonische ruimte zien als iets wat vaststaat en zich niet kan ontwikkelen. “After all, the need for post-occupancy analysis is limited if nothing can be changed.” Maar wat zou er gebeuren als een deel van de bouwbudgetten bewust worden gereserveerd voor het doorvoeren van wijzigingen na de ingebruikname?

Toegevoegde waarde ebd

Met het meten van de prestaties van gerealiseerde ontwerpen is Evidence Based Design een middel om de waarde van architectuur zichtbaar te maken. Daarmee kan ebd het verdienmodel van architecten aanzienlijk verbeteren. Vooralsnog lijkt het erop dat ebd zichzelf eerst moet bewijzen. Hoe kan het aan populariteit winnen en zo de architectenbranche verder helpen?

Als je de kennisdomeinen en voorbeelden uit deze ‘design evidence’ bekijkt, vallen een paar dingen op. Het onderzoek is afkomstig uit de gedrags- en omgevingswetenschappen en de onderliggende vraagstelling heeft meestal te maken met het welbevinden van de gebruikers. Vanuit de ontstaansgeschiedenis en het toepassingsgebied is dat goed te verklaren, maar het is de vraag of dit de enige relevante onderwerpen zijn. Je kunt je voorstellen dat andere aspecten van de zorg minstens zo belangrijk zijn om te meten. Te denken valt aan energieprestaties, de vastgoedwaarde en de marketingwaarde van de architectuur.8 Voor de meetbare waarde van architectuur zou je ook meer publieke aandacht kunnen genereren. De ‘Design Management Europe Awards’ die sinds 2007 worden uitgereikt, vormen een inspirerend voorbeeld. Deze prijs richt zich op de product- en dienstensector.

Design management betekent in deze context het sturen op de waarde van design voor het realiseren van strategische bedrijfsdoelstellingen. Bekende voorbeelden zijn het design van Apple, Nespresso en Ikea.

Dat is een radicaal andere benadering van Design Management dan die in de context van de architectuur, waarin het vooral gaat om het sturen van creativiteit binnen de financiële randvoorwaarden. De inzendingen worden beoordeeld op grond van hun score aan de hand van zelfevaluatie en expertevaluatie. Voorbeelden van scorecriteria zijn het effect van design op de moraal van de werknemers, op het aantal gebruikers, op het versterken van milieubewustzijn en op de gebruikerservaring. Maar er wordt ook gekeken naar het aantal gewonnen designprijzen.

Wil Evidence Based Design voor ontwerpers en opdrachtgevers echt waardevol zijn, dan zullen per sector of zelfs per project relevante criteria moeten worden vastgesteld.

Onderzoekswereld en markt moeten hier met elkaar samenwerken. Door in projectevaluaties ook de monetaire waarde te bepalen kan een prestatiegerichte architectuur ontstaan.

Noten 1 Www.healthdesign.org.

2 Evidence Based Medicine (2016) geraadpleegd op 5 augustus 2016 via www.wikipedia.nl.

3 D.K. Hamilton, ‘Four Levels of EvidenceBased Practice’, 2004, geraadpleegd op 15 oktober 2007 via www.aia.org.

4 B. Lawson, ‘Design and the evidence’, Procedia - Social and Behavioral Sciences, 105, 2013, p 30-37.

5 Op de website van het Center for Health and Design staat een digitaal archief van deze studies.

6 Zie: ‘The knowledge problem’, Evidence Based Design Journal, geraadpleegd op 2 april 2016 via www.ebdjournal.nl.

7 Het betreft interviews met Guru Manja en Colette Niemeijer (caen Consulting), Anne-Marie van Eijkelenboom en Eric Wendel (egm architecten) en Henri Snel (Alzheimer Architecture) en Wouter Tooren (Eyckveld). Zie: Alijd Van Doorn, ‘Meten is weten. Evidence Based Design’, de Architect, september 2015, p. 54-62.

8 Zie verderop in dit artikel.

evalueren Verder lezen

• Doel van ebd voor het project definiëren • Zoeken en interpreteren van relevante onderzoeksresultaten

22 | de Architect, september 2016

• Ontwikkelen van ebdontwerpconcepten

• Monitoren van de implementatie

• Ontwikkelen van een hypothese • Uitvoeren van een nulmeting • Meten van postoccupancy resultaten

- Center for health design (www.healthdesign.org) - Evidence Based Design Journal (ebdjournal.com) - R. Cama, Evidence-based healthcare design, John Wiley & Sons inc., New Jersey 2009 -R .S. Ulrich, , C. Zimring et al., ‘A Review of Research Literature on Evidence-Based Healthcare Design’, Health Environments Research & Design Journal, 2008

de Architect, september 2016 | 23

Essays

Thema: Zorg

Nieuwe huisvestingsvormen voor mensen met een zware verstandelijke beperking

Ipse de Bruggen is een stichting die mensen met een verstandelijke beperking langdurige zorg of specialistische behandeling biedt. Het (her)ontwikkelen van het vastgoed in deze sector is een bijzondere tak van sport.

Voorop staat het creëren van aantrekkelijke woonomgevingen voor de cliënten. Deze doelgroep heeft zeer specifieke behoeften, die bijna per individu verschillen. De budgetten hiervoor liggen op het niveau van sociale woningbouw en de investeringen moeten leiden tot een toekomstbestendige en dus marktconforme vastgoedportefeuille.

Alijd van Doorn sprak met vastgoedmanager Gerdie van Driel, terwijl Maartje Kool haar winnende ontwerp voor de prijsvraag ‘Wonen voor jou’ toelicht.

Een impressie van de winnende ontwerpvisie van Studio Maartje Kool voor de prijsvraag ‘Wonen voor jou’ van Ipse de Bruggen

wordt nu gebouwd voor de cliënt, op de

vraagstuk. Tegelijkertijd verwachten we

(gehandicapten)zorg te ontwerpen?

menselijke schaal van het individu. De

dat jonge ontwerpers zich goed kunnen

De zorg in Nederland is in transitie door-

cliënt beschouwt zichzelf als eigenaar

inleven in de woonwensen van de nieuwe

dat de cliëntenwensen en de financiering

van zijn of haar woning. En wie zich thuis

generatie cliënten, mensen die nu nog

van het zorgvastgoed veranderen. Hier

voelt, wil graag bij ons blijven wonen, nu

niet bij ons wonen. Bijvoorbeeld het

liggen kansen voor jonge ontwerpers om

en in de toekomst. Daarom zoeken we

denken in termen van delen in plaats van

mee te denken hoe die veranderende

Hoe is jullie woningaanbod nu

naar goede woonruimte gebaseerd op

eigendom, is zo’n ontwikkeling die ons

zorg vormgegeven wordt. Laat je niet

georganiseerd?

de vraag van de cliënt, voordat we woon-

prikkelt en waarvan wij ons afvragen wat

leiden door hoe de zorghuisvesting nu

Er wonen ongeveer 2.350 intramurale

ruimte zelf aanbieden.

die voor ons aanbod kan betekenen.

is georganiseerd, maar laat je inspireren

begeleiding, verzorging en behandeling

Recent hebben jullie een besloten

Wat hebben jullie met de ingediende

restaurant dat gerund wordt door men-

bieden. We hebben ongeveer 280.000 vier-

prijsvraag georganiseerd om ideeën te

plannen gedaan?

sen met een verstandelijke beperking, of

kante meter bvo aan vastgoed, waarvan

ontwikkelen voor de ‘zorgwoning van de

We hebben de ontwerpen tentoongesteld

bezoek onze webwinkel. Ieder product is

tachtig procent in eigendom en twintig

toekomst’. Wat was de aanleiding voor

op de inspiratiedag voor onze medewer-

met zorg gemaakt door mensen met een

procent in huur. Cliënten kunnen bij ons

deze prijsvraag?

kers. De gesprekken met onze mede-

verstandelijke beperking die vaak volledig

in verschillende omgevingen wonen: in

Op ons landgoed Ursula in Nieuwveen

werkers over de plannen leverden nieuwe

met de hand, maar altijd ambachtelijk

een dorp, een stad of op één van onze

wonen ruim vierhonderd mensen met

inzichten op. Vanuit het cliëntperspectief

werken.

drie mooie landgoederen. Verder zijn er

een verstandelijke beperking. Oudere

is er voorkeur voor het versterken van de

volop mogelijkheden voor ontwikkeling,

paviljoens uit de jaren zeventig worden

identiteit van de eigen woonunit. Van de

Wat zou je willen meegeven aan

bijvoorbeeld in onze lunchrooms of win-

vervangen door nieuwbouw. Het is nu

ouders van een cliënt wordt verwacht dat

opdrachtgevers in de zorg?

kels, in onze ateliers of bij de Jostiband.

tijd voor woningen waar onze huidige

ze meer aandacht hebben voor de ge-

Het is belangrijk om jonge ontwerpers

cliënten graag willen wonen, maar die

meenschappelijke ruimten en de relatie

te betrekken bij de planvorming. Onze

Wat zijn de belangrijkste verschuivingen

ook aantrekkelijk zijn voor toekomstige

tussen binnen en buiten. De uitkomsten

maatschappelijke doelstelling is een fijn

in ideeën over huisvesting voor verstan-

cliënten.

van de ontwerpprijsvraag en de uitkom-

leven voor de cliënten. Bovendien helpt

sten van de workshops helpen ons om

het betrekken van jong talent opdracht-

door onze cliënten. Bezoek eens een

cliënten bij ons, die we 24-uurs zorg met

delijk gehandicapten die jullie signaleren?

Hoe gaan jullie daar nu mee om?

Waarom hebben jullie daar juist jonge

het Programma van Eisen te verbeteren

gevers om de zorgvraag voor de toe-

Een belangrijke verschuiving is het ver-

ontwerpers voor benaderd?

en zo een betere opdrachtgever worden.

komst beter vorm te geven. Omgekeerd

zetten van de koers van aanbodgericht

Wij verwachtten dat zij de opgave heel fris

naar vraaggestuurd vastgoed. Waar vroe-

kunnen benaderen, juist omdat ze nog

Wat wil je meegeven aan jonge ontwer-

laten inspireren door onze cliënten.

ger gebouwd werd voor de zorgverleners,

geen ervaring hebben met dit complexe

pers die interesse hebben om voor de

kunnen wij een nieuwe ontwerpgeneratie Alijd van Doorn

de Architect, september 2016 | 25

Essays

Thema: Zorg

Tussen contact en beschutting

Mensen met een verstandelijke

dat epilepsie voorkomt. Daarnaast zijn

ook plek bieden aan een persoonlijke

begeleiders hebben een intense band

beperking willen vaak het liefst zo

er ruimtelijke wensen die interessante

ontmoeting, zodat deze niet plaats

met de cliënten, samen bepalen zij de

gewoon mogelijk leven. Ze willen zelf

mogelijkheden bieden.

hoeft te vinden in een gezamenlijke

individuele zorgwens.

keuzen maken, andere mensen om

Een analyse van de woonwensen van

woonkamer. Juist deze bijzondere en

zich heen hebben en meedoen met de

de doelgroep leert dat de belangrijkste

veelzijdige doelgroep heeft behoefte

Hellingbanen tussen woonlagen

samenleving. Bij deze doelgroep is er

uitdaging voor het ontwerp van een

aan een eigen ruimte, aangezien ze niet

Naast een ruime persoonlijke woon-

sprake van een specifieke zorgbehoef-

woongebouw ligt op het vlak tussen

alleen sterk op prikkels reageren maar

ruimte is het van belang om de cliënten

te, het gaat om mensen met een zeer

contact en beschutting. Contact is voor

ook op elkaar.

vrijheid te geven in het gemeenschap-

zware verstandelijke beperking waarbij

deze doelgroep belangrijk; wanneer zij

de verstandelijke leeftijd vaak niet

geen zicht meer hebben op begelei-

Variabele transparantie

de gangen te ontwerpen als gebogen

hoger is dan twee jaar. Communicatie is

ding, voelen zij zich al snel alleen. Een

Een ideaal woongebouw dient iedere

vormen die met elkaar zijn verbon-

moeilijk en zelfstandig bewegen soms

deel van deze doelgroep heeft dit nog

cliënt samen met zijn of haar persoon-

den, kan een cliënt vrij in het gebouw

ook. Daarom wonen deze mensen met

sterker omdat zij zich maar beperkt

lijke begeleider ruimte te bieden om

bewegen zonder echt te verdwalen. Een

24-uurs begeleiding, bijvoorbeeld op

bewust zijn van mensen om hen heen.

zelf een woning te kiezen en in te

ronde gemeenschappelijk ruimte dient

een van de landgoederen van Ipse de

Aan de andere kant hebben deze cliën-

richten. De openheid van de woningen

als begin- en eindpunt van deze route.

Bruggen.

ten juist beschutting nodig, het gevoel

dient variabel te zijn, want transparantie

Hierdoor hebben de medewerkers altijd

Architecten dienen met specifieke ei-

dat ze veilig en geborgen zijn. Privacy

is zeker niet iets wat alle bewoners wen-

overzicht over de bewoners. Op de

sen rekening te houden bij het ontwer-

zorgt ervoor dat ze niet het gevoel heb-

sen. Door een deel van de woningen

plaatsen waar de gangen elkaar kruisen,

pen van een woongebouw voor mensen

ben dat er altijd iemand meekijkt.

te voorzien van een eigen entree aan

bevinden zich wenteltrappen. Deze

met een verstandelijke beperking.

Uit persoonlijke gesprekken met de

een gemeenschappelijke binnentuin,

trappen vormen doorsteek-mogelijkhe-

Alles moet veilig zijn, zeer hygiënisch,

cliënten blijkt dat de wens voor een

krijgen bewoners een groter gevoel van

den voor de medewerkers.

heel sterk en niet beschadigbaar, ook

eigen woonruimte groot is. Deze wens

zelfstandigheid. Bij het kiezen van een

Om voldoende bewoonbare oppervlak-

bij bijzonder en hardhandig gebruik.

leeft ook vaak bij de ouders of per-

geschikte woning voor elke cliënt wordt

te te realiseren, is verdiepingbouw een

Rekening moet worden gehouden met

soonlijke begeleiders van de cliënten.

een beroep gedaan op de verleners

logische keuze. Echter, deze cliënten

de gevoeligheid voor prikkels en het feit

Daarnaast kan een eigen woonruimte

van de dagelijkse zorg. De persoonlijke

hebben niet alleen verstandelijke be-

pelijk gedeelte van het gebouw. Door

perkingen maar zijn vaak ook lichamelijk niet zelfstandig. Velen van hen zitten in een rolstoel of hebben moeite met traplopen. Ook het inzetten van liften voor deze cliënten is hierdoor verre van praktisch. De toepassing van hellingbanen verhelpt dit probleem. Door vanaf een centrale entreeruimte een hellingbaan te laten stijgen en een andere te laten dalen, is een overbrugging van het niveauverschil tussen twee woonlagen mogelijk. Tegelijkertijd wordt een veilig hellingspercentage in acht genomen.

Dit levert een efficiënt gebruik op van de ruimten, terwijl de prettige ervaring van de cliënten gewaarborgd blijft.

Maartje Kool

de Architect, september 2016 | 27

Essays De toekomst van ADL-woningen

Thema: Zorg

De toekomst van ADL-woningen

Innovatie op meerdere niveaus nodig

In de afgelopen jaren hebben er relevante veranderingen plaatsgevonden in Nederland, gerelateerd aan de regelgeving en financiering in de zorgsector. Sinds de afschaffing van de subsidieregeling zijn er geen nieuwe adl-woningen meer gebouwd en de verwachtingen voor het bouwen van nieuwe projecten zijn laag. Aan de andere kant blijven de sociale eisen hoog en wil men mensen met beperkingen volledig integreren in de maatschappij.

Tekst

casanova+hernandez architecten

De optimalisatie van het besturingssysteem vraagt om een kritische beoordeling van de voorwaarden voor de initiatie van een nieuw adl-project. Dit omvat niet alleen het programma van eisen, maar ook de sociale en economische aspecten. Met een open en creatieve houding kunnen alle partijen die betrokken zijn bij de ontwikkeling van adlprojecten nieuwe oplossingen vinden om een nieuwe generatie van adl-woningen te realiseren.

Het hybride appartementencomplex van casanova+hernandez architects aan het Van Starkenborghkanaal in Groningen bestaat uit vijftig woningen, waarvan er twintig speciaal zijn ingericht voor mensen met een lichamelijke beperking. Foto Theo Bos

Innovatie op de schaal van het blok

Het woningblok kan bewust ontworpen worden met als doel sociale interactie tussen alle soorten bewoners te bevorderen. Er vinden nieuwe sociale ontwikkelingen plaats die duiden op het feit dat steeds meer mensen bereid zijn coöperatieve projecten te initiëren en om allerlei soorten gemeenschappelijke activiteiten te ondernemen. Dit gaat van stadstuinieren tot samen koken en van een ouderparticipatiecrèche tot studenten die op eigen initiatief huiswerkbegeleiding geven. Door de nieuwe generatie adl-projecten met flexibele ruimten in te richten is er plaats waarin de gemeenschappelijke activiteiten ontstaan.

Het creëren van flexibele ruimten in het blok die alle gebruikers kunnen gebruiken, zal een sterker sociaal netwerk tot stand brengen en zal de mogelijkheden tot sociale integratie voor mensen met beperkingen verbeteren. Het gebruik van gemeenschappelijke ruimten kan daarnaast helpen om de extra kosten voor adl-woningen uit te balanceren. Niet alleen kan de benodigde oppervlakte van elke adl-woning drastisch omlaag gaan, maar ook de optimalisatie van installaties, circulatieruimten en constructieve elementen zoals muren en deuren brengen de constructiekosten omlaag. Dit verwezenlijkt eveneens goede resultaten voor het duurzaam functioneren van het gebouw.

Innovatie op de schaal van de woning

Dit essay is ontstaan naar aanleiding van een onderzoek ‘Toekomst van adl-wonen: sociale integratie van mensen met lichamelijke beperkingen’, ondersteund door het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie.

28 | de Architect, september 2016

Door middel van interviews met adl-cliënten van zeer verschillende leeftijden en achtergronden werd een aspect meteen duidelijk. Hoewel alle cliënten afhankelijk zijn van een rolstoel, heeft elke persoon een specifiek beeld van hoe hij of zij wil leven en hoe de woning aangepast moet zijn aan dit persoonlijke bewegingspatroon. De geïnterviewden zeiden meer flexibiliteit en een groter aanbod van woningtypologieën te waarderen.

De standaardisatie in architectuur is al sinds een tijd in het algemeen betwist in Nederland. Al enige tijd vinden er ontwerpexperimenten plaats over onderwerpen als de flexibiliteit en personalisatie van de woningen. Sommige van deze experimenten zijn slechts theoretisch geformuleerd, andere zijn wel in de praktijk gebracht. Door de reeds opgedane kennis op dit gebied in de praktijk te brengen, kunnen adl-cliënten meer typologische variatie en betere aanpasbare ruimten krijgen. Op deze manier kunnen verschillende cliënten de woning op de lange termijn bewonen. Daarnaast dragen de minder vaststaande scheidingswanden en deuren bij aan meer bewegingsvrijheid voor de adlcliënten in de woning. Aan de ene kant helpen minder vaststaande scheidingswanden en deuren in het faciliteren van routen en manoeuvres in de woningen. Aan de andere kant dragen beweegbare scheidingswanden, schuifelementen of zelfs gordijnen om ruimten af te scheiden bij aan een flexibele indeling van de woningen, wanneer de huurwoningen van de ene adl-cliënt naar de andere overgaan. Relevant voor de huidige tijd is dat veel alleenstaanden de adl-woningen bewonen. Dit betekent dat de adl-woningen in het algemeen verkleind kunnen worden. Die wetenschap leidt tot een zeer interessant terrein van onderzoek, met verschillende woningtypologieën die geschikter zijn voor deze groep adlcliënten. Niet alleen kunnen de adl-woningen in het algemeen verkleind worden, ook kunnen ruimten speciaal ontworpen voor adl-cliënten toegevoegd worden aan andere woningtypologieën. Dit zou dan bijvoorbeeld kangoeroewoningen creëren met twee verschillende ingangen, waar woonruimten gedeeld worden door een adl-cliënt en een

de Architect, september 2016 | 29

Essays De toekomst van ADL-woningen

Thema: Zorg

ADL-woningen Mensen met een lichamelijke beperking kunnen zelfstandig wonen in speciaal aangepaste huurwoningen, ook wel adl-woningen genaamd. De afkorting adl staat voor Activiteiten van het Dagelijks Leven, een verwijzing naar de ondersteuning van de dagelijkse activiteiten. De assistentie is op elk moment van de dag oproepbaar, waardoor het eigen leefritme is te bepalen.

“Vaak moeten we veranderen om hetzelfde te blijven”

1

familie, studenten en/of collega’s, die een rol kunnen spelen in de dagelijkse zorg van de adl-cliënt. Deze hybride typologieën in woningblokken, zoals de kangoeroewoning, maken het daarnaast mogelijk om te experimenteren met veel verschillende woningindelingen, meerdere soorten symbiotische relaties tussen de bewoners van het blok en met veel oplossingen om de sociale interactie van de adl-bewoners te bevorderen.

Als het gaat om alleenstaanden of stellen, komt een lofttypologie tegemoet aan de wens van meer ruimte van adl-cliënten. Deze typologie kan zeer lichte scheidingswanden bevatten, wat een dagelijkse ruimtelijke variatie teweegbrengt.

Sociale innovatie

Politieke discussies daargelaten, is het een feit dat niet alleen de Nederlandse samenleving maar ook traditionele westerse samenlevingen recentelijk zijn veranderd. Burgers hebben sneller de neiging om zichzelf te organiseren en initiatieven op kleine tot middelgrote schaal te promoten. Wat ook wel bekendstaat als de doe-het-zelfdemocratie in academische kringen, heeft zich verspreid door westerse landen en werpt nu al haar vruchten af in sommige gevallen. Dit dringt vooral door in de manier van denken van burgers en politici. In Nederland staan deze veranderingen al meerdere jaren op de politieke agenda, maar de participatiesamenleving slaagt alleen als burgers dat zelf willen. Dit is niet van bovenaf te implementeren.

Als het gaat over architectuur, en dan met name over integratieopgaven zoals de adlprojecten, kan deze maatschappelijke trend verwezenlijkt worden door het creëren van ruimten waarin mensen samenwerken, activiteiten delen en elkaar helpen.

Gemeenschappelijke ruimten in adl-projecten verlenen de benodigde ‘hardware’ om sociale interactie mogelijk te maken onder adl-cliënten en andere bewoners van het blok.

Om levendige gemeenschappelijke ruimten te creëren zijn participatiemakelaars nodig, moeten informatiestromen goed onderhouden worden, is controle belangrijk en moet betrokken burgerschap ook gestimuleerd worden. In het tot stand brengen van participatieve adl-projecten moeten de gemeenten een relevante rol spelen in het bevorderen van sociale participatie. In de samenwerking met sociologen kunnen ze burgers aanmoedigen om groepen te vormen, gebaseerd op een goede mix van adl-cliënten en andere groepen mensen. Gemeenten kunnen het ontstaan van nieuwe sociale netwerken faciliteren en reeds bestaande actieve sociale organisaties identificeren, die eventueel geïnteresseerd zijn in het delen van voorzieningen en het uitwisselen van ervaringen met adl-cliënten. Ook kunnen zij een adviserende helpdesk starten om individuen (adl-cliënten, studenten, expatriates, mensen die alleen wonen et cetera) met elkaar in contact te brengen. Als laatste kunnen gemeenten groepen identificeren of zelfs promoten die bestaan uit een mix van adl-cliënten en andere mensen die geïnteresseerd zijn in het creëren van collectieve opdrachtgeverschapsprojecten. De politieke motivatie maakt een verscheidenheid aan opties mogelijk.

Financiële innovatie

Een van de grootste huidige uitdagingen is dat er de afgelopen jaren relevante bezuinigingen zijn geweest in de zorgsector. Tegenwoordig zijn er creatieve oplossingen nodig om nieuwe adl-projecten te financieren, om deze zo weer economisch haalbaar te maken.

Aan de ene kant kan de al genoemde kritische reflectie op het bestaande pve en de bestaande woningtypologieën leiden tot meer geoptimaliseerde woningen. In sommige gevallen kan deze benadering uiteindelijk leiden tot adl-woningen waarvan de kosten vergelijkbaar zijn met die van een reguliere woning.

De financiering van een adl-eenheid blijft een twistpunt, omdat deze extra ruimte niet nodig is in reguliere woningblokken. Een mogelijkheid om dit probleem te beperken is

30 | de Architect, september 2016

2

3

door het pve van de adl-eenheden te evalueren. Op deze manier zijn de eenheden te verkleinen of te combineren met gemeenschappelijke ruimten in het woningblok.

Een belangrijk aspect om hier te noemen is dat de kosteneffectiviteit van een adlproject niet op korte termijn bepaald zou moeten worden. Veel adl-woningen zijn huurwoningen, waar langetermijnfactoren als onderhoud en aanpasbaarheid een belangrijke rol spelen.

Aan de andere kant moeten er creatievere financiële modellen gevonden worden die niet alleen afhangen van het Rijk en/of de gemeenten. Collectief opdrachtgeverschap kan daarin een oplossing zijn.

1 Doorsnede van een standaard adl-woning Beeld casanova+hernandez architects 2 Doorsnede van een alternatieve adl-woning als loft. Beeld casanova+hernandez architects 3 Doorsnede van een alternatieve adl-woning die deel uitmaakt van een blok met gemeenschappelijke ruimten.

Beeld casanova+hernandez architects

Nieuwe generatie adl-woningen

Zoals kunstenaar Willem de Kooning zei, vaak moeten we veranderen om hetzelfde te blijven. De sociale en economische context waarin het adl-model is opgebouwd, is in de afgelopen jaren veranderd. Dit dwingt ons om het te herzien en het weer uitvoerbaar te maken. Naar aanleiding van de huidige omstandigheden moet er een discussie ontstaan die een positieve bijdrage kan leveren aan de toekomst van de adl-woningen. Op deze manier kan uiteindelijk een duurzaam model tot stand gebracht worden.

de Architect, september 2016 | 31

Ontmoeting Menselijke schaal in zorgontwerp

Thema: Zorg

Menselijke schaal in zorgontwerp Radboudumc, afdeling Psychiatrie, Nijmegen

3

René Bleeker, directeur projectbureau Bouwzaken

De in 1991 geopende kliniek van de afdeling Psychiatrie van het Radboudumc voldeed na 25 jaar niet meer aan de nieuwste inzichten op het gebied van klinisch psychiatrische patiëntenzorg. Op basis van de principes van de ‘healing environment’ maakte een team van architecten, managers en adviseurs een ontwerp waarin sfeer en beleving een belangrijke plaats innemen. Hoe kwam dit gebouw tot stand? En wat was de rol van architectuur in dit proces?

Tekst

Harm Tilman Beeld

Matthijs Borghgraef

‘‘Een goede omgeving betekent voor patiënten meer privacy, meer autonomie, overzicht, veiligheid en comfort en een goede balans in prikkels. Het bevordert daarmee het herstel van patiënten.”

Aan het ontwerpproces van de kliniek

spreken over sfeer, beleving. In dit geval

ligt de holistische visie ten grondslag

waren deze aspecten vanaf de eerste

dat het ontwerp een nieuwe realiteit

stap zeer belangrijk.”

kan scheppen en veranderingen in

Het gebouw was ongeveer 25 jaar oud

gedrag kan bewerkstelligen. Het bete-

en toe aan wat ze in Nijmegen een ‘mid-

kent dat het ontwerpproces is gericht

life’ renovatie noemen. René Bleeker:

op welzijn en dat de omgeving die tot

“Psychiatrie biedt geïntegreerde zorg

stand wordt gebracht een antwoord

voor patiënten met psychiatrische en

dient te geven op een veranderende

somatische (lichamelijke) aandoenin-

samenleving. De nadruk in het proces

gen. Om de zorg te kunnen intensive-

verschuift van functionaliteit en komt

ren is een High & Intensive Care (hic)

te liggen op sfeer en beleving.

beschikbaar, waar patiënten met zeer

Het Radboudumc wil vooroplopen

complexe psychiatrische problematiek

in het ontwikkelen van duurzame,

kunnen worden behandeld.”

innovatie en betaalbare gezondheidsri-

Daniël van den Berg: “Het gebouw

sico’s. De keuzes die zijn gemaakt, zijn

is weliswaar gedateerd, maar we

gebaseerd op ervaringen, wensen en

ontdekten dat het vrij goed opnieuw

behoeften van patiënten, zorgprofes-

is te gebruiken. Wij hebben zorgvuldig

sionals en onderzoek. Ondanks alle

gekeken naar de bestaande structuur

‘evidence’ staat het echter niet voor

van het gebouw, en deze omgezet naar

honderd procent vast dat een interieur

een nieuwe kwaliteit die past bij de

bijdraagt aan een betere behandeling

behandelwijzen van Psychiatrie.”

of genezingsproces. René Bleeker,

Ondanks het beperkte budget wilde

directeur projectbureau Bouwzaken

Bouwzaken de renovatie niet op “een

Radboudumc: “Het was best een risico

standaard ziekenhuizenmanier” laten

om het interieur een hoogwaardige en

uitvoeren. Om deze reden is aan het

niet een standaard solide afwerking te

bouwteam met architect en techni-

geven. We wilden kijken of het mogelijk

sche adviseurs een interieurarchitect

is een ‘wellness’ omgeving te maken.”

toegevoegd en is uitgebreid onderzoek

en gebouw aan elkaar gekoppeld. Een

wil een innovatief ziekenhuis zijn en is

‘design guidelines’ die de ontwerpers

belangrijke plaats in. Als je dit allemaal

goede omgeving betekent voor pati-

bereid daarvoor zijn nek uit te steken. In

de nodige vrijheid geven, maar goed

goed doet, kom je uit op wat wij profes-

ënten meer privacy, meer autonomie,

een dergelijke omgeving kun je rustig

laten zien waar Radboudumc voor staat.

sioneel plus noemen.”

overzicht, veiligheid en comfort en een

dingen uitproberen zonder direct heel

Hobo: “Wat goed is, willen we graag

goede balans in prikkels. Het bevordert

het systeem te blokkeren. Keerzijde

behouden. Verder streven we naar open

Gastvrije omgeving

daarmee het herstel van patiënten.”

hiervan is wel dat het veel lastiger is te

en transparante instellingen. Daarna ko-

Het interieur is gemodelleerd naar

Deze vernieuwingsdrift hangt onge-

zorgen voor enige eenduidigheid in

men in de ‘guidelines’ zaken als eigen-

een hotelomgeving. Suzanne Holtz

twijfeld samen met het feit dat het

het design.”

heid, menselijke maat en verwondering

(Suzanne Holtz Studio) ontwierp het

Radboudumc een academisch zieken-

Om die reden ontwikkelde het pro-

aan de orde. De gewenste samenwer-

interieur van de kliniek van de afde-

huis is. Iris Hobo, design manager pro-

jectteam vanuit de kernwaarden die

king tussen architect, interieurarchitect

ling Psychiatrie. Als ontwerper heeft

jectbureau Bouwzaken: “Radboudumc

Radboudumc aanhoudt, een serie

en landschapsarchitect neemt een

zij veel ervaring met hotels. In haar

gedaan naar de principes van een heVernieuwing en design guidelines

lende omgeving. René Bleeker: “Omdat

Projectbezoek

Dit streven betekende dat vaste ge-

patiënten langer dan een dag in de

Het projectbezoek aan Radboudumc,

woonten bij ziekenhuisbouw doorbro-

kliniek verblijven is die laatste van groot

Nijmegen vindt plaats op woensdag

ken dienden te worden. Daniël van den

belang. We willen dat ze hun autono-

28 september a.s. aanvang 14.00 uur.

Berg, partner egm: “Je hebt standaard in

mie kunnen behouden, ook al maken

De toegang is gratis en je kunt je

de gezondheidszorg een aantal trajec-

ze deel uit van een op dat moment

aanmelden via

ten die sterk functioneel zijn gericht.

gesloten systeem. Om dit voor elkaar

www.dearchitectprojectbezoeken.nl

Vaak kom je pas later in het proces te

te krijgen hebben we tuin, interieur

32 | de Architect, september 2016

De scherpe punten van de natuursteenwand zijn weggehakt, zodat patiënten zich niet kunnen bezeren.

de Architect, september 2016 | 33

Ontmoeting Menselijke schaal in zorgontwerp

‘‘Patiënten worden in toenemende mate als gasten gezien. Dit vraagt om meer menselijke maat en zachtheid in het interieur”

Thema: Zorg

“Radboudumc wil een innovatief ziekenhuis zijn en is bereid daarvoor zijn nek uit te steken. In een dergelijke omgeving kun je veel dingen uitproberen”

Suzanne Holtz, interieurontwerper

Iris Hobo, design manager projectbureau Bouwzaken

optiek verschilt een ontwerp voor een

concepten. Zij maken het structuurplan.

kliniek niet veel van dat voor een hotel.

Op het gebied van de indeling heb je

Holtz: “Vanuit de ‘hospitality’ gedachte

een overlap. Daarna maak ik het inte-

telt in een ziekenhuis niet alleen de

rieurconcept en tot slot maken zij het

relatie tussen patiënt en arts, maar

bestek waarin alles wordt geïntegreerd.”

worden patiënten in toenemende

De interieurarchitect komt dus

mate als gasten gezien. Dit vraagt om

eerder aan tafel te zitten en dat heeft

meer menselijke maat en zachtheid in

consequenties voor het indelingsplan.

het interieur. Dankzij deze extra laag

Suzanne Holtz: “In de kliniek bestaat

worden ze warmer, meer aangekleed en

de middenbeuk uit bogen, geheel in

omhullender.”

lijn met de architectuur van de Bossche

Met het ontwerp voor Psychiatrie speelt

School van het gebouw. Tijdens het pro-

het denken over hospitality een grote

ces ontstond de discussie of je die gaat

rol in het domein van de zorg. Daniël

behouden of niet. Ik heb voorgesteld de

van den Berg onderkent deze ontwik-

bogen te behouden en uit te breiden

keling, maar wijst op het verschil tussen

tot een middenbeuk met lichtstraten

representatie en behandeling. Van den

aan de zijkant. Dat heeft bovendien als

Berg: “Een groot verschil tussen het

gunstig neveneffect dat het gebouw

hotelwezen en gezondheidszorg is dat

herbergzamer wordt voor de patiënten.

je als patiënt alles ziet en meemaakt.

Egm bereikte vanuit zijn invalshoek

Als je wordt geopereerd, beland je in

dezelfde conclusie. Zo konden we goed

het technische hart van het ziekenhuis.

samen optrekken.”

Anders dan in een hotel, is er in een zie-

Ook de architect is zich ervan bewust

kenhuis geen coulisse of representatie.”

dat er meer middelen dan architectuur kunnen worden ingezet om het

Het interieur is door Suzanne Holtz gemodelleerd naar een hotelomgeving.

34 | de Architect, september 2016

Samenwerking tussen architect,

gewenste resultaat te behalen. Van den

interieurarchitect en tuinarchitect

Berg: “Voor een patiënt staat de manier

In het ontwerp vormen de relaties

waarop hij wordt behandeld voorop.

tussen architect, interieurarchitect en

Techniek en gebouwde omgeving

tuinarchitect een soort heilige drie-

komen zo’n beetje op plek vijf. Ze zijn

eenheid. In het verleden volgden deze

de verzachtende omstandigheden die

ontwerpers elkaar op in het proces. In

een verblijf in een ziekenhuis draaglijk

Nijmegen hebben ze vanaf het begin

maken. Philips onderzoekt hoe projec-

nauw met elkaar samengewerkt. Dit is

ties gemaakt kunnen worden en met

gedaan vanuit de duidelijke wens van

behulp van verlichting de stemming en

het Radboudumc meer onderlinge

de gemoedstoestand van een patiënt

synergie te bewerkstelligen. Het lijkt te

kunnen worden beïnvloed. Uitzicht is

hebben gewerkt, want een feit is dat de

een simpel gegeven, het kunnen weg-

ruimte in Psychiatrie een geheel eigen

kijken. Het minste wat architectuur kan

karakter heeft gekregen.

bieden is een venster waardoor je weg

Vooral de samenwerking tussen archi-

kunt kijken en gedachten de ruimte

tectuur en interieurarchitectuur was

kunt geven.”

van groot belang voor het uiteindelijke

Een ander aspect dat de nieuwe kliniek

resultaat. De tijd dat een architect een

onderscheidt van vergelijkbare instellin-

gebouw opleverde en dat vervolgens

gen is de tactiliteit van het ontwerp. Op

een interieurarchitect zijn of haar ding

dit punt komt de wand van natuursteen

kon doen, is voorbij. Susanne Holtz:

vaak ter sprake. De materialen die op de

“Beiden kunnen elkaar juist versterken.

wanden in psychiatrie zijn toegepast,

Egm is een goede ziekenhuisarchitect

bleken hoekiger te zijn dan was voor-

die thuis is in techniek, logistiek en

geschreven in het bestek. Goede raad

de Architect, september 2016 | 35

Ontmoeting Menselijke schaal in zorgontwerp

Thema: Zorg

‘‘Het minste wat architectuur kan bieden is een venster waardoor je weg kunt kijken en gedachten de ruimte kunt geven” Daniël van den Berg, partner architect egm Architecten

worden dit belangrijke waarden.”

Architect en interieurarchitect hebben vanaf het begin samengewerkt

Egm wil vanuit zijn traditie weliswaar een

aan het ontwerp, in plaats van achter elkaar aan.

totaalbureau blijven, maar acht het niet meer nodig om altijd op een technische manier aan een project te werken.

Met een eigen afdeling Research & Development denkt het een antwoord te hebben gevonden op de maatschappelijke ontwikkelingen die steeds sneller gaan. Daarnaast heeft het Powered by egm in het leven geroepen, dat ook separaat inzetbaar is voor de begeleiding van bim en de ondersteuning van processen. Ten slotte is ook bij egm een specifieke focus ontstaan op sfeer en beleving. Van den Berg: “Het mooie van ons vak is dat architectuur niets uitsluit en dat je haar iedere gewenste focus kunt meegeven. Samen met het aangaan van samenwerking, zie ik dit als de logische toekomst van ons bureau.”

Menselijke schaal Die menselijke schaal of ervaring is de kern van het ontwerp van de kliniek.

Door het middendeel met zijn bogen te behouden en daar zicht op te creëren, is het een herkenningspunt geworden.

Met behulp van een lichtstraat rond het middendeel is de aanwezigheid van dit baken versterkt. Verder zijn alle gangen doorgezet naar de gevel, waardoor

was duur. Patiënten mogen zich niet

vestingsplannen. Met dat geld moet je

punt is de overlap tussen vakgebieden

onze processen op een andere manier

patiënten en verzorgers een andere

bezeren aan zo’n wand, maar het team

het doen. Als dan meer geld naar de ar-

als architectuur en interieur. Holtz: “Zo

te organiseren. Egm bestrijkt nog steeds

ervaring van de omgeving en de ruimte

achtte ze voor de routing, helderheid en

chitectuur gaat, gaat dat ten koste van

ontwerp ik de wandafwerking en daarna

de volledige breedte van de opgave,

zelf krijgen.

herkenbaarheid van het interieur nodig.

iets anders. In een ziekenhuis staan de

wordt ze nog een keer gemaakt. Maar

maar de wereld verandert zo snel, dat

De gesloten, halfopen en open afdeling

Aanvankelijk overwoog men grote glas-

installatieadviseurs van oudsher sterk.

doe ik dat niet, dan weet de architect

je niet alles meer in huis kunt of hoeft

hebben elk een eigen tuin die aansluit

platen tegen de wanden te schroeven,

Maar we zetten in het Radboudumc ook

niet wat de afwerkingen zijn. Als je zo

te hebben. Daarvoor ga je vooral naar

op het interieur. Alle drie de afdelin-

nu toe positief. Als je er rondloopt,

maar uiteindelijk hebben drie steen-

sterk in op veiligheid. Dat leidt soms tot

met elkaar samenwerkt, ben je meer tijd

buiten en ga je de dialoog met de

gen hebben bovendien een zelfde

heb je niet het idee dat je in een

houwers een week lang alle scherpe

de nodige discussie. Nog heel vaak hoor

kwijt maar bereik je een beter resultaat.

buitenwereld aan.”

uitstraling gekregen. Rond de gesloten

psychiatrische kliniek bent. Een van

Een belangrijk uitgangspunt voor de reno-

punten ervan weg staan hakken.

je ‘dat doen we zo niet’. Maar dat is aan

Voor een opdrachtgever zijn deze

Van den Berg geeft aan dat dit het

afdeling staat een fors hek, maar door

de zorgprofessionals die ik sprak: “Je

vatie van de psychiatrische afdeling van het

Tactiliteit is op deze manier een vorm

het veranderen.”

dubbele uren echter lastig.”

nodige betekent voor het bureau zelf.

de vormgeving merk je de geslotenheid

kunt je voorstellen dat het prettiger

Radboudumc was het behoud van de

van intelligentie geworden.

Ook de demarcatielijsten, waarin wordt

Egm is al lang niet meer het specialis-

minder. Alle patiënten hebben

is in een warme, zachte omgeving

monumentale uitstraling van het pand.

De middenbeuk met bogen is behouden en uitgebreid met lichtstraten aan de zijkant.

Geïntegreerd klimaatsysteem

beschreven wat iedereen doet, sluiten

Herijking van het vak

tische zorgbureau dat het in de tradi-

een eigen kamer met televisie die zo

te worden opgevangen dan in een

Vanuit de esthetische wens voor lange

Budgetten en demarcatielijnen

niet aan op wat feitelijk in het proces

Ook egm onderkent dat je als bureau

tionele, door de overheid bepaalde

nodig kan wegzakken in het meubel.

klinische omgeving met tl-balken.

panelen is uiteindelijk gekozen voor een

De in Nijmegen gevolgde aanpak heeft

gebeurt. Rene Bleeker: “De integraliteit

nooit meer in zijn geheel het ziekenhuis

wijze van bouwen ooit was. Die laatste is

In de optiek van het Radboudumc

Daar wordt geen mens blij van.”

300c paneel van Hunter Douglas. Het geïnte-

consequenties voor de budgetten die

die we nastreven zit daar nog niet in.

kan ontwerpen. Het valt samen met de

helemaal weg en de zorgmarkt is bezig

bevordert een dergelijke omgeving het

greerde klimaatsysteem is direct verlijmd

worden vastgesteld voor architec-

Komende tijd gaan we sleutelen aan de

herijking van het vak. Daniël van den

met een herpositionering. Van den

herstel van patiënten.

in de lamellen voor de beste warmte-

tuur. Bleeker: “De budgetten voor een

voorwaarden voor de vakgebieden en

Berg: “We zoeken het nu veel meer in

Berg: “Alertheid en acuutheid beginnen

De kliniek is zo veel humaner geworden.

overdracht.

project liggen vast in langetermijnhuis-

de normen voor het bouwen.” Heikel

samenwerking en zijn bezig het vak en

belangrijker te worden. Ook voor ons

Zorgprofessionals en patiënten zijn tot

36 | de Architect, september 2016

de Architect, september 2016 | 37

Spotlight Zorgcomplex De Egelantier in Hilversum

Thema: Zorg Interview Joris Molenaar

De eclectische stad Zorgcomplex De Egelantier in Hilversum door Molenaar & Co architecten

4

Joris Molenaar realiseerde in Hilversum zorgcomplex De Egelantier. Het gebouw is resultaat van een eclectische ontwerpbenadering die in Nederland breed wordt gepraktiseerd, maar nauwelijks getheoretiseerd. Joris Molenaar is behalve ontwerper ook schrijver. Hans van der Heijden sprak met Molenaar over wat een architect op de stedelijke schaal kan uitrichten.

Tekst

Hans van der Heijden Beeld

Luuk Kramer

Joris Molenaar (JM) In mijn werk zoek ik naar onderwerpen die ertoe doen. Ik zoek naar de krachten die op een opgave inwerken. Ik kijk hoe die zich verhouden tot mijn persoonlijke fascinaties voor het alledaagse samenleven, het elkaar ontmoeten, het welbevinden in je woning, het eigen territorium dat tegelijkertijd deel uitmaakt van een groter geheel. Daarop gespitst zijn en daar

concepten voor ontwikkelen in het ontwerp is voor mij als architect een roeping.

Hans van der Heijden (HH) Kun je De Egelantier

op deze manier begrijpen?

JM Het project is ingebed in een wijk met woningen en scholen van W.M. Dudok uit de jaren twintig. De

Egelantier is de derde versie voor ouderenhuisvesting op deze plek in de wijk. Het is een groot woon- en zorgprogramma dat we hebben geboetseerd in een wijk met kapjes en lieve tuintjes.

HH Je kunt tegenwerpen dat het een wat obligate

keuze is om het vocabulaire van Dudok over te nemen, alleen omdat hij toevallig iets in deze buurt heeft gebouwd.

JM De Bloemenbuurt is stedebouwkundig en architectonisch door Dudok bepaald, maar is in verschillende fasen en met uiteenlopende varianten gerealiseerd. Daar heb je je toe te verhouden zonder te vervallen in een laf aftreksel. Het is een situatief ontwerp uit overtuiging van de kwaliteiten van het bestaande. Waar het om gaat, is dat

zo’n keuze niet karakterloos wordt. Van Eijck ontwierp het Estec-gebouw in Noordwijk met golvende gevels en daken die het complex in de duinen voegen. Het is een karaktervol ontwerp.

Het bezit eigenheid. Precies dat heb ik in Hilversum nagestreefd door aandacht voor dakvorm, geleding, intimiteit en ook door oriĂŤntatie, routing en aansluiting op de buurt.

HH De Egelantier heeft een krachtig typologisch

schema dat een mooie opeenvolging van (semi) publieke ruimten oplevert. Het sluit aan op het patroon van de buurt, maar het is ook een dominante ingreep. Jij knipt het beeld los van de typologie. De vierkante hof van Dudoks gemeentehuis in Hilversum is door de plastische volumetrie en uitbundige baksteenornamentiek vervolgens vrij-

wel onherkenbaar gemaakt. Die rationele aanpak vind ik eerder naar Dudok verwijzen dan het hergebruik van zijn formele tropen.

JM Er zit altijd een analytische laag in het ontwerp, vooral op stedebouwkundig en morfologisch niveau. Het beeld is vervolgens als een kleed om de functionele gebouwstructuur heen gedrapeerd.

Het gaat erom hoe dat voor de bewoners herkenbaarheid en identiteit oplevert en karakter uitstraalt voor de bezoekers.

HH Een van je eerste projecten is het woningbouwproject aan de Bagijnhof in Delft. Een overeenkomst met De Egelantier is het gebruik van klassieke typologische middelen. In Delft slaat deze aanpak neer in een vormentaal die met al

Entreehof met een doorzicht naar de Fuchsiastraat

Binnenhof met een doorzicht naar entreehof

38 | de Architect, september 2016

de Architect, september 2016 | 39

Spotlight Zorgcomplex De Egelantier in Hilversum

Thema: Zorg Interview Joris Molenaar

Doorsnede AA

8

 N

8 8

8 8

7

7

7

7

7

1 atrium

10 10 10 10 10 10 10

2 restaurant 3 artsenpraktijk 4 apotheek 5 kinderdagopvang 6 kinderspeelplaats 7 zorgappartementen

8 8 8 8 8 8

10

9

8 groepsappartementen

7

7

7

7

7

7

7 7

9 mensendieckpraktijk

9

10 fysiotherapie

8

8 8

8

8

8

7

8 8

7

7

Derde verdieping

S scootmobiel B berging

Eerste verdieping

wm/wd

wm/wd

wm/wd

B

mv

mv

mv

kk

kk

kk

S

3

Fuchsiastraat

Binnenhof

2

1

Entreehof

7

S

wm/wd

wm/wd

wm/wd

S

nze Egelantierstraat

4

ht hte

mv

mv

mv

kk

kk

kk

6 7

B

Begane grond Zuidgevel aan Fuchsiastraat

40 | de Architect, september 2016

de Architect, september 2016 | 41

Spotlight Zorgcomplex De Egelantier in Hilversum

Phoenixstraat, Delft De eerste binnenstedelijke vernieuwingsopdracht van Molenaar Van Winden was een bakstenen gebouw met golvende gevel en halfrond metalen dak aan de Delftse Phoenixstraat. Historische stadstypologie en expressionistische baksteenarchitectuur zijn gecombineerd met hedendaagse woonwensen en bouwtechnieken. Een poort in de gevel leidt naar de Begijnhof die uitkomt op de Oude Delft.

Thema: Zorg Interview Joris Molenaar

Ons Gebouw, Hilversum Molenaar & Co deed haalbaarheidsonderzoek naar een tweede leven voor het voormalige pand van de Hilversumsche Bestuurdersbond, ‘Ons Gebouw’. Het gebouw stamt uit 1932 en is vervolgens door het bureau gerestaureerd en herbestemd tot achttien zelfstandige studio’s voor jongeren met zorgbemiddeling, elk met eigen keuken- en sanitaire voorzieningen.

zijn uitzinnigheid een consistente compositie is geworden. Die integratie is in Hilversum vervangen door een fragmentarische compositie. Het is een collage van formele motieven, kleuren, details en verschillende materialen, die goed bestand is tegen de onderhandelingsdynamiek van de huidige tijd. Herken je dit als een ontwikkeling in je werk?

JM Nee. In het geval van De Egelantier is de aanbesteding niet zo verlopen. We hebben een stedebouwkundige hofstructuur ontwikkeld die gefaseerd in de buurt kon worden ingevoegd, alsof het gebouw langzaam is gegroeid. De architectuur benadrukt deze gegroeide vorm en voorkomt een institutionele uitstraling.

HH De collage is een techniek die tegenwoordig ook bij veel Nederlandse architecten in zwang is.

Zowel Sjoerd Soeters als mvrdv en Francine Houben bedienen zich ervan. Zie jij overeenkomsten en verschillen met het ontwerp voor De Egelantier?

JM Ik heb niet aan collagetechnieken gedacht, maar aan een informele coherente architectuur, zoals ik die ken uit het Justus van Effen-complex van Michiel Brinkman, een bedachte structuur die een dorpse toevalligheid omarmt.

HH Tegenwoordig hoor je in de ontwerpwereld dat het spreken van verschillende talen het summum van beschaving is. Sta jij ook een dergelijke eclectische ontwerphouding voor?

JM Eclecticisme fascineert mij al mijn hele architectenbestaan, vanaf de manifesten van Jencks en Koolhaas tot de recente studies van Petra Brouwer, Auke van der Woud en Geert Palmaerts. Ze zijn voor mij een steun in de rug geweest om niet één handschrift of stijl na te streven. Na de Verlichting, maar vooral door de romantische beweging in de westerse cultuur zijn wij in staat om persoonlijk te oordelen. We kunnen domweg het beste kiezen uit wat tot onze beschikking staat voor een vraagstuk dat voorligt, ook waar het schoonheid betreft.

Entreehof met aanleunwoningen

42 | de Architect, september 2016

HH Het cliché wil dat in de negentiende eeuw het classicisme de wereldse macht verbeeldde en de gotiek voor het spirituele stond. Hoe kies jij voor stijl?

de Architect, september 2016 | 43

Spotlight Zorgcomplex De Egelantier in Hilversum

Thema: Zorg Interview Joris Molenaar

Deze tekst maakt deel uit van een uitgebreid interview dat Hans van der Heijden met Joris Molenaar hield. De complete tekst van dit interview is te lezen op www.dearchitect.nl.

bouweconomie van prefabricatie, dáár kun je ontwerpwinst boeken. Je kunt best gebouwen maken met twee details, maar de vraag is wat je daarmee denkt te bereiken.

HH De criticus Fritz Neumeyer zegt dat de

eenvoud van de door Hans Kollhoff ontworpen colonnades aan de Leibnitzplatz de moderne stadsbewoners uitnodigen tot introspectie. Het gebruik van vaststaande vormen zou beantwoorden aan een instinctief verlangen naar soliditeit, massiviteit en gewicht. Bij de kolommen die de galerijen en het geknikte dak van De Egelantier dragen, koos je voor een hybride constructie van baksteen en een gevorkte staalconstructie. Door hun nadrukkelijke aanwezigheid representeren ze het privédomein van de woningen.

Heb je overwogen om het hof uit te werken op de manier die Neumeyer beschrijft? Hoe kwam jij tot de detaillering van jouw hof?

Egelantierstraat met links het hoofdgebouw

JM De negentiende eeuw heeft ons veel meer gebracht dan deze clichés. Het feest van kennisverwerving, zoals de archeologische ontdekking van oude culturen, zette aan tot kennis over pluriformiteit van de architectonische cultuur.

Vooruitgang was niet alleen de ijzerconstructie van de Eiffeltoren voor de wereldtentoonstelling van 1889. Het dorp met voorbeeldhuizen aan de voet van de Eiffeltoren behoort daar ook toe. Dit modeldorp was gebaseerd op Charles Garniers studie Histoire de l’Habitation Humaine en liet op een heel eclectische manier het ideaalhuis van alle bekende culturen zien. Een architectonische vorm ontstaat door het lezen van een omgeving, de bestudering van een vraag en het vinden van een daarbij passende referentie, een vorm. Het is een associatief proces dat gevoed wordt door analyse en interpretatie.

HH Er zijn architecten die anticiperen op de

barre werkelijkheid van de bouwplaats en vinden dat een gebouw met twee principedetails te bouwen moet zijn.

JM Er bestaat een economie van de eenvoudige vorm. Ik ben meer van de economie van de bouwbaarheid. Ik denk na over hoe het in de uitvoering werkt. Repetitie kan goed samengaan met veelvormigheid. In gotische kathedralen vind je al een

JM Zoals je Neumeyer hier opvoert, is hij voor mij veel te dwingend. Ik zie meer in ambiguïteit, het genot van het ambacht en de aandacht die aan de omgeving van de beschouwer is besteed.

HH Kun je uitleggen hoe het dakenlandschap

is ontworpen en hoe dat te maken heeft met het hoftype?

JM Het dakenlandschap wordt gekenmerkt door

facetoog ter plaatse van de voorgevel?

JM Dat is een ‘broche’ die de entreezijde van het ensemble markeert. De vorm is een doorwerking op de geometrie van de daken.

HH Jij schakelt moeiteloos tussen verschillende

als De Egelantier in de moderne bouwpraktijk in de hand?

44 | de Architect, september 2016

twee principes. De mansardekappen beëindigen de hoofdmassa en maskeren de installaties. De dwarskappen van de balkonpartijen en galerijen heb ik benut om een schaal te bereiken die bij de buurt past. De hoven heb ik bewust minder monumentaal gemaakt.

HH Hoe kom je in dit daklandschap op het

HH Hoe houd je zo’n gedifferentieerd gebouw

JM Dat is zeker riskant. Het gebouw is uitbundig, niet eenduidig en niet modern (‘whatever that may be’). Toen de redactie van het Jaarboek Architectuur het gebouw bezocht, realiseerde ik mij dat ik met zo’n uitdaging van het ambacht heel veel strafpunten had gescoord.

Atrium met voorzieningen voor buurt en bewoners

vormrepertoires. Verstilling zoek jij niet op. Jouw gebouwen zijn altijd heel kleurrijk.

Oostgevel van het hoofdgebouw met kinderdagverblijf

JM Ik vind de stilte in de ontwerpen van Giorgio Grassi heel mooi, maar ik kan daar niet zomaar iets mee. Verstilling en discipline kunnen wel een thema voor het ontwerp zijn.

Mijn ontwerp voor een villa in Overveen is naar keuze van de opdrachtgevers een consciëntieuze

bewerking van Huis De Bruyn van Brinkman & Van der Vlugt. Dit huis is gebaseerd op een ontwerpsystematiek voor flexibele seriematige woningbouw, gelanceerd door Gropius aan het Bauhaus. Het huis in Overveen past in deze lijn.

Ik bouw graag voort op overgeleverde verworvenheden. Wij leven in een beeldcultuur. Daar kun je niet om heen. Ik wil daar vol aan deelnemen.

Of ik de discipline kan opbrengen om met dezelfde kloosterachtige rigiditeit te ontwerpen als Giorgio Grassi? Misschien alleen als het voor mijzelf is.

Opdrachtgever Dudok Wonen, Hilversum Ontwerp Molenaar & Co architecten, Rotterdam Projectarchitecten Joris Molenaar, Willem Jan Paijmans Medewerkers Daan Wouters, Ting, Marcel Gerritsen, Kees Kaasjager, Rinke Jansen, Max Murra, Federica Meneguzzo, Terry van Gaalen Adviseur constructie Van Rossum Ingenieurs, Almere Adviseur installaties Huijgen Installatieadviseurs, Amsterdam Aannemer Heijmans Woningbouw Almere Landschapsarchitect Bosch & Slabbers, Den Haag Beeldend kunstenaar Christine Jetten i.s.m. Joris Molenaar

HH Je bent sterk visueel ingesteld en daarmee

uitermate wendbaar en erudiet. Aspecten uit het actuele architectuurdiscours, zoals tactiliteit, stemming, sfeer, materialiteit of tektoniek, lijken bij jou geen rol te spelen. Staat onze beeldcultuur het denken over die categorieën in de weg?

(Z-steen) Bruto vloeroppervlakte aanleunwoningen 8080 m2, zorgcentrum en -appartementen 10210 m2, parkeergarage 2837 m2 Netto vloeroppervlakte 20300 m2 totaal Bruto inhoud aanleunwoningen 21.816 m3, zorgcentrum en -appartementen 27.567 m3, parkeergarage 7.376 m3 Programma woondienstencentrum met zorgappartementen en 101 aanleunwoningen

JM De Egelantier is ontworpen door materialiteit en tektoniek associatief te ontlenen aan de omgeving, met als doel stemming en sfeer op te roepen.

“It is all in the eyes of the beholder.”

Voorlopig ontwerp 2008-2010; Definitief ontwerp 2008-2010 Aanvang bouw 2011-2015; Oplevering zorgcentrum januari 2013, 101 aanleunwoningen tweede fase september 2015 Bouwsom exclusief installaties € 24.000.000 excl. btw

de Architect, september 2016 | 45

Spotlight Kinderpsychiatrisch Centrum in Genk

Thema: Zorg

Healing environment voor kleuters en ouders Kinderpsychiatrisch Centrum in Genk (b) door osar architects Het Kinderpsychiatrisch Centrum Genk (kpc) haalt alles uit de kast om een zorgomgeving te creëren op maat van kleuters en peuters. Architectenbureau osar vervangt de gebruikelijke ziekenhuissfeer door een vrolijke binnenhuisinrichting die niet zou misstaan als toonzaal voor Vitra-designproducten. Kleurrijk meubilair zorgt voor afwisseling tussen de lichte materialen als glas, hout en beton. Grote glasoppervlakken zorgen voor een zicht op de bosrijke omgeving – af en toe prettig verstoord door kunstinterventies van Ann Veronica Janssens.

Tekst

Gideon Boie

Opvallend zijn ook naambordjes en richtingaanwijzers die op een speelse manier de kinderen wegwijs maken door het centrum.

Een ander markant verschil met het traditionele ziekenhuis ligt in de organisatie van kinderpsychiatrie binnen een zelfstandig gebouw op campus Sint-Jan van Ziekenhuis Oost-Limburg (zol) te Genk. Dat is een groot verschil met de oude locatie

in de kelders van het algemene ziekenhuis. Vier ziekenhuizen uit de regio combineerden middelen voor een gespecialiseerd kinderpsychiatrisch centrum met plaats voor vijftien grote kinderen, elf kleine kinderen en een spoedopname.

Kinderpsychiatrie vormt hiermee een organische eenheid met eigen onthaalsfunctie. De voordeur is goed zichtbaar gesitueerd op niveau +1. Een pad kronkelt over het dak naar de entree. Van hieruit leidt een open trap naar de verzonken leefgroepen en tuinen. De leefgroepen liggen in een waaiervormige schikking met achtereenvolgens: peuterskleuters, lagereschoolleeftijd, jongeren en dagopvang, therapievleugel en een vleugel met sporthal. De centrale ruimte schept een overzicht op de verschillende leefgroepen en concentreert alle bewegingen door één punt.

Flexibele leefgroepen De leefgroepen combineren verblijf en therapie.

Schuifwanden zorgen voor flexibele opdeling van de eenheid. Nagenoeg alle activiteiten worden binnen de leefgroep georganiseerd: zowel residentiële zorg (eten en slapen) als therapie en scholing en in principe ook bezoek – al blijkt dat laatste praktisch onhaalbaar. De nabijheid van de kamers bij de leefruimte is een belangrijke disciplinaire techniek, omdat het gemakkelijk is om kinderen bij ongewenst gedrag naar de kamer te sturen. In omgekeerde richting wordt het kind gestimuleerd om zelf terug te keren naar de leefgroep en opnieuw deel te nemen aan de activiteiten.

De leefeenheid functioneert dan ook als een laboratorium waar psychiaters, psychologen en therapeuten aan de slag gaan met het gedrag van kinderen. Kleine verpleegposten met blind glas maken observatie mogelijk. Het gebrek aan verpleegposten met daglicht stimuleert begeleiders om tussen de kinderen plaats te nemen. Het gebrek aan discrete vergader- en werkruimten voor personeel wordt gecompenseerd met een riante werkvloer naast de entree. Op die manier zijn de gebruikelijke vissenkommen in bevreemdende ziekenhuisgangen verleden tijd.

kind afgeschermd van inkijk én is het veilig voor ontsnappingsgevaar. De tuinen zijn plaats van ontspanning, maar blijven deel van het therapeutisch milieu en dus in de eerste plaats observatieeenheden. Opvallend is dat de unieke ligging in het Nationaal Park Hoge Kempen niet wordt benut voor bosactiviteiten.

De kleine kosmos van het kpc wordt benadrukt door de onwezenlijke locatie. Het kinderpsychiatrisch centrum werd gebouwd op de parkeerplaats van het Ziekenhuis Oost-Limburg campus Sint-Jan te Genk. De zorgcampus ligt geïsoleerd in de rand van het Nationaal Park Hoge Kempen en is typisch onderdeel van het suburbane nederzettingenpatroon in Genk.

Uit de schaduw De locatiekeuze biedt het zakelijke voordeel te kunnen aanleunen bij een algemeen ziekenhuis.

Logistieke ondersteuning vanuit het ziekenhuis maakte extra middelen vrij die geïnvesteerd werden in de infrastructuur en het verbeteren van de personeelsratio (44 fte voor 27 kinderen). De locatiekeuze was ook belangrijk om kinderpsychiatrie zichtbaar aanwezig te stellen in de context van een somatische dienstverlening. Voorheen lag de kinderpsychiatrische afdeling verborgen ergens in de kelders van het algemeen ziekenhuis – alsof de huisvesting het taboe bevestigde. De nieuwe locatie presenteert de kinderpsychiatrie als een normale activiteit, toegankelijk voor iedereen.

Dit brengt ons terug bij het begin van het verhaal.

Ook de architecturale kwaliteit wil kinderpsychiatrie een zo normaal mogelijke aanblik geven.

De vraag is voor wie de fancy inrichting eigenlijk bedoeld is? Kleuters en peuters zijn zich weinig bewust van het designmeubilair en de artistieke ingrepen, bovendien is het wat problematisch om kinderen op te vangen in een comfortniveau dat weinig aansluit op de huiselijke omgeving. De belangrijkste functie van de architecturale kwaliteit lijkt het geruststellen van de ouders. Hoewel de opname gereserveerd is voor kinderen, ligt de uitdaging in het betrekken van de (bezorgde) ouders in de behandeling van het kind.

Binnentuinen

Het gebouw ligt aan de rand van het bos, hier kijken de tuinen op uit. Foto Michiel De Cleene

46 | de Architect, september 2016

Tussen de leefeenheden zijn zes omsloten binnentuinen aangelegd – ontworpen door Landinzicht.

De ovale, bladvormige tuinen zijn begrensd door hoge keermuren. In de verdiepte tuin wordt het

de Architect, september 2016 | 47

Spotlight Kinderpsychiatrisch Centrum in Genk

Thema: Zorg

Tuinwanden bieden een besloten, veilige omgeving voor de kinderen. Foto Sven van Baarle

8

8

4

3 5 11

2

8 vuil en linn mat

stof r 120

pro

en linn

m.+ . was ogk dro

per poe

al

nka

eria

x70

z. boe

x70

tska

9

r 120

pro per en linn

kar

8

voe

ding

kar

voe

ding

kar

voe

ding

kar

voe

ding kar

1

1 sportruimte 2 polyvalente ruimte

12

3 leefgroep tieners

7 8

6

10

4 leefgroep lagere school 5 leefgroep dagopvang 6 leefgroep kleuters 7 therapielokalen 8 omsloten buitenruimten 9 onthaal met wachtruimte

Begane grond

8

Verdieping

10 consultatie ruimten 11 administratie 12 dubbelhoge sportruimte

48 | de Architect, september 2016

de Architect, september 2016 | 49

Spotlight Kinderpsychiatrisch Centrum in Genk

Thema: Zorg

osar - Open Studio voor Architectuur

Onderzoek

osar architecten nv werd in 2009 opgericht als voortzetting van fda architecten. Dit bureau was een grote, bekende speler in de Vlaamse architectuur, en een specialist in de zorgsector.

“In een paar woorden uitgelegd definieert osar kwaliteit als ‘sensitieve logica’. Er wordt zelfs gestreefd naar ‘ultra sensitieve extreme logica’. Het komt erop neer dat wij vanuit een diepgaand onderzoek naar het programma willen komen tot een uiterst logisch model voor het gebouw.

Dit model wordt met veel ruimtelijk gevoel omgezet in authentieke gebouwen.” (www.osar.be)

Met schuifwanden zijn de leefgroepen flexibel in te delen. Foto Sven van Baarle

De dubbelhoge gymzaal ligt aan de centrale polyvalente ruimte. Foto Sven van Baarle

Opdrachtgever Kinderpsychiatrisch Centrum Genk vzw

Landschapsarchitect Landinzicht landschapsarchitecten,

Bouwsom inclusief installaties € 8.220.000 excl btw

Ontwerp osar architects nv, Antwerpen (b)

Brussel + ARA, Berchem (b)

Bouwsom exclusief installaties € 6.000.000 excl btw

Projectarchitect Cecilia Aernaudts

Beeldend kunstenaar Ann Veronica Janssens

Bouwsom inclusief installaties € 9.946.200 incl btw

Adviseur constructie Ingenieursbureau Jan Van Aelst,

Bruto vloeroppervlakte 3.492 m2

Bouwsom exclusief installaties € 7.260.000 incl btw

Antwerpen (b)

Programma vier leefgroepen, therapielokalen,

Adviseur installaties Studiebureau Boydens nv,

consultatieruimten, sportzaal, kantoorruimte

Groot-Bijgaarden (b)

Datum voorlopig ontwerp december 2009

Adviseur akoestiek Bureau De Fonseca bvba, Meise (b)

Datum definitief ontwerp oktober 2011

Aannemer THV Heymans bouw nv & Democo nv,

Aanvang bouw maart 2012

Munsterbilzen (b)

Voorlopige oplevering oktober 2013

Interieurarchitect osar architects nv, Antwerpen (b)

Definitieve oplevering juni 2016

50 | de Architect, september 2016

Lichte vlakken en houten accenten zorgen voor een rustige sfeer. Foto Sven van Baarle

de Architect, september 2016 | 51

Spotlight Kinderpsychiatrisch Centrum in Genk

Thema: Zorg

Healing environment voor kleuters en ouders Kinderpsychiatrisch Centrum in Genk (b) door osar architects Het Kinderpsychiatrisch Centrum Genk (kpc) haalt alles uit de kast om een zorgomgeving te creëren op maat van kleuters en peuters. Architectenbureau osar vervangt de gebruikelijke ziekenhuissfeer door een vrolijke binnenhuisinrichting die niet zou misstaan als toonzaal voor Vitra-designproducten. Kleurrijk meubilair zorgt voor afwisseling tussen de lichte materialen als glas, hout en beton. Grote glasoppervlakken zorgen voor een zicht op de bosrijke omgeving – af en toe prettig verstoord door kunstinterventies van Ann Veronica Janssens.

Tekst

Gideon Boie & Fie Vandamme

Opvallend zijn ook naambordjes en richtingaanwijzers die op een speelse manier de kinderen wegwijs maken door het centrum.

Een ander markant verschil met het traditionele ziekenhuis ligt in de organisatie van kinderpsychiatrie binnen een zelfstandig gebouw op campus Sint-Jan van Ziekenhuis Oost-Limburg (zol) te Genk. Dat is een groot verschil met de oude locatie

in de kelders van het algemene ziekenhuis. Vier ziekenhuizen uit de regio combineerden middelen voor een gespecialiseerd kinderpsychiatrisch centrum met plaats voor vijftien grote kinderen, elf kleine kinderen en een spoedopname.

Kinderpsychiatrie vormt hiermee een organische eenheid met eigen onthaalsfunctie. De voordeur is goed zichtbaar gesitueerd op niveau +1. Een pad kronkelt over het dak naar de entree. Van hieruit leidt een open trap naar de verzonken leefgroepen en tuinen. De leefgroepen liggen in een waaiervormige schikking met achtereenvolgens: peuterskleuters, lagereschoolleeftijd, jongeren en dagopvang, therapievleugel en een vleugel met sporthal. De centrale ruimte schept een overzicht op de verschillende leefgroepen en concentreert alle bewegingen door één punt.

Flexibele leefgroepen De leefgroepen combineren verblijf en therapie.

Schuifwanden zorgen voor flexibele opdeling van de eenheid. Nagenoeg alle activiteiten worden binnen de leefgroep georganiseerd: zowel residentiële zorg (eten en slapen) als therapie en scholing en in principe ook bezoek – al blijkt dat laatste praktisch onhaalbaar. De nabijheid van de kamers bij de leefruimte is een belangrijke disciplinaire techniek, omdat het gemakkelijk is om kinderen bij ongewenst gedrag naar de kamer te sturen. In omgekeerde richting wordt het kind gestimuleerd om zelf terug te keren naar de leefgroep en opnieuw deel te nemen aan de activiteiten.

De leefeenheid functioneert dan ook als een laboratorium waar psychiaters, psychologen en therapeuten aan de slag gaan met het gedrag van kinderen. Kleine verpleegposten met blind glas maken observatie mogelijk. Het gebrek aan verpleegposten met daglicht stimuleert begeleiders om tussen de kinderen plaats te nemen. Het gebrek aan discrete vergader- en werkruimten voor personeel wordt gecompenseerd met een riante werkvloer naast de entree. Op die manier zijn de gebruikelijke vissenkommen in bevreemdende ziekenhuisgangen verleden tijd.

kind afgeschermd van inkijk én is het veilig voor ontsnappingsgevaar. De tuinen zijn plaats van ontspanning, maar blijven deel van het therapeutisch milieu en dus in de eerste plaats observatieeenheden. Opvallend is dat de unieke ligging in het Nationaal Park Hoge Kempen niet wordt benut voor bosactiviteiten.

De kleine kosmos van het kpc wordt benadrukt door de onwezenlijke locatie. Het kinderpsychiatrisch centrum werd gebouwd op de parkeerplaats van het Ziekenhuis Oost-Limburg campus Sint-Jan te Genk. De zorgcampus ligt geïsoleerd in de rand van het Nationaal Park Hoge Kempen en is typisch onderdeel van het suburbane nederzettingenpatroon in Genk.

Uit de schaduw De locatiekeuze biedt het zakelijke voordeel te kunnen aanleunen bij een algemeen ziekenhuis.

Logistieke ondersteuning vanuit het ziekenhuis maakte extra middelen vrij die geïnvesteerd werden in de infrastructuur en het verbeteren van de personeelsratio (44 fte voor 27 kinderen). De locatiekeuze was ook belangrijk om kinderpsychiatrie zichtbaar aanwezig te stellen in de context van een somatische dienstverlening. Voorheen lag de kinderpsychiatrische afdeling verborgen ergens in de kelders van het algemeen ziekenhuis – alsof de huisvesting het taboe bevestigde. De nieuwe locatie presenteert de kinderpsychiatrie als een normale activiteit, toegankelijk voor iedereen.

Dit brengt ons terug bij het begin van het verhaal.

Ook de architecturale kwaliteit wil kinderpsychiatrie een zo normaal mogelijke aanblik geven.

De vraag is voor wie de fancy inrichting eigenlijk bedoeld is? Kleuters en peuters zijn zich weinig bewust van het designmeubilair en de artistieke ingrepen, bovendien is het wat problematisch om kinderen op te vangen in een comfortniveau dat weinig aansluit op de huiselijke omgeving. De belangrijkste functie van de architecturale kwaliteit lijkt het geruststellen van de ouders. Hoewel de opname gereserveerd is voor kinderen, ligt de uitdaging in het betrekken van de (bezorgde) ouders in de behandeling van het kind.

Binnentuinen

Het gebouw ligt aan de rand van het bos, hier kijken de tuinen op uit. Foto Michiel De Cleene

46 | de Architect, september 2016

Tussen de leefeenheden zijn zes omsloten binnentuinen aangelegd – ontworpen door Landinzicht.

De ovale, bladvormige tuinen zijn begrensd door hoge keermuren. In de verdiepte tuin wordt het

de Architect, september 2016 | 47

Spotlight Kinderpsychiatrisch Centrum in Genk

Thema: Zorg

Tuinwanden bieden een besloten, veilige omgeving voor de kinderen. Foto Sven van Baarle

8

8

4

3 5 11

2

8 vuil en linn mat

stof r 120

pro

en linn

m.+ . was ogk dro

per poe

al

nka

eria

x70

z. boe

x70

tska

9

r 120

pro per en linn

kar

8

voe

ding

kar

voe

ding

kar

voe

ding

kar

voe

ding kar

1

1 sportruimte 2 polyvalente ruimte

12

3 leefgroep tieners

7 8

6

10

4 leefgroep lagere school 5 leefgroep dagopvang 6 leefgroep kleuters 7 therapielokalen 8 omsloten buitenruimten 9 onthaal met wachtruimte

Begane grond

8

Verdieping

10 consultatie ruimten 11 administratie 12 dubbelhoge sportruimte

48 | de Architect, september 2016

de Architect, september 2016 | 49

Spotlight Kinderpsychiatrisch Centrum in Genk

Thema: Zorg

osar - Open Studio voor Architectuur

Onderzoek

osar architecten nv werd in 2009 opgericht als voortzetting van fda architecten. Dit bureau was een grote, bekende speler in de Vlaamse architectuur, en een specialist in de zorgsector.

“In een paar woorden uitgelegd definieert osar kwaliteit als ‘sensitieve logica’. Er wordt zelfs gestreefd naar ‘ultra sensitieve extreme logica’. Het komt erop neer dat wij vanuit een diepgaand onderzoek naar het programma willen komen tot een uiterst logisch model voor het gebouw.

Dit model wordt met veel ruimtelijk gevoel omgezet in authentieke gebouwen.” (www.osar.be)

Met schuifwanden zijn de leefgroepen flexibel in te delen. Foto Sven van Baarle

De dubbelhoge gymzaal ligt aan de centrale polyvalente ruimte. Foto Sven van Baarle

Opdrachtgever Kinderpsychiatrisch Centrum Genk vzw

Landschapsarchitect Landinzicht landschapsarchitecten,

Bouwsom inclusief installaties € 8.220.000 excl btw

Ontwerp osar architects nv, Antwerpen (b)

Brussel + ARA, Berchem (b)

Bouwsom exclusief installaties € 6.000.000 excl btw

Projectarchitect Cecilia Aernaudts

Beeldend kunstenaar Ann Veronica Janssens

Bouwsom inclusief installaties € 9.946.200 incl btw

Adviseur constructie Ingenieursbureau Jan Van Aelst,

Bruto vloeroppervlakte 3.492 m2

Bouwsom exclusief installaties € 7.260.000 incl btw

Antwerpen (b)

Programma vier leefgroepen, therapielokalen,

Adviseur installaties Studiebureau Boydens nv,

consultatieruimten, sportzaal, kantoorruimte

Groot-Bijgaarden (b)

Datum voorlopig ontwerp december 2009

Adviseur akoestiek Bureau De Fonseca bvba, Meise (b)

Datum definitief ontwerp oktober 2011

Aannemer THV Heymans bouw nv & Democo nv,

Aanvang bouw maart 2012

Munsterbilzen (b)

Voorlopige oplevering oktober 2013

Interieurarchitect osar architects nv, Antwerpen (b)

Definitieve oplevering juni 2016

50 | de Architect, september 2016

Lichte vlakken en houten accenten zorgen voor een rustige sfeer. Foto Sven van Baarle

de Architect, september 2016 | 51

Spotlight Kinderpsychiatrisch Centrum in Genk

Thema: Zorg

Healing environment voor kleuters en ouders Kinderpsychiatrisch Centrum in Genk (b) door osar architects Het Kinderpsychiatrisch Centrum Genk (kpc) haalt alles uit de kast om een zorgomgeving te creëren op maat van kleuters en peuters. Architectenbureau osar vervangt de gebruikelijke ziekenhuissfeer door een vrolijke binnenhuisinrichting die niet zou misstaan als toonzaal voor Vitra-designproducten. Kleurrijk meubilair zorgt voor afwisseling tussen de lichte materialen als glas, hout en beton. Grote glasoppervlakken zorgen voor een zicht op de bosrijke omgeving – af en toe prettig verstoord door kunstinterventies van Ann Veronica Janssens.

Tekst

Gideon Boie & Fie Vandamme

Opvallend zijn ook naambordjes en richtingaanwijzers die op een speelse manier de kinderen wegwijs maken door het centrum.

Een ander markant verschil met het traditionele ziekenhuis ligt in de organisatie van kinderpsychiatrie binnen een zelfstandig gebouw op campus Sint-Jan van Ziekenhuis Oost-Limburg (zol) te Genk. Dat is een groot verschil met de oude locatie

in de kelders van het algemene ziekenhuis. Vier ziekenhuizen uit de regio combineerden middelen voor een gespecialiseerd kinderpsychiatrisch centrum met plaats voor vijftien grote kinderen, elf kleine kinderen en een spoedopname.

Kinderpsychiatrie vormt hiermee een organische eenheid met eigen onthaalsfunctie. De voordeur is goed zichtbaar gesitueerd op niveau +1. Een pad kronkelt over het dak naar de entree. Van hieruit leidt een open trap naar de verzonken leefgroepen en tuinen. De leefgroepen liggen in een waaiervormige schikking met achtereenvolgens: peuterskleuters, lagereschoolleeftijd, jongeren en dagopvang, therapievleugel en een vleugel met sporthal. De centrale ruimte schept een overzicht op de verschillende leefgroepen en concentreert alle bewegingen door één punt.

Flexibele leefgroepen De leefgroepen combineren verblijf en therapie.

Schuifwanden zorgen voor flexibele opdeling van de eenheid. Nagenoeg alle activiteiten worden binnen de leefgroep georganiseerd: zowel residentiële zorg (eten en slapen) als therapie en scholing en in principe ook bezoek – al blijkt dat laatste praktisch onhaalbaar. De nabijheid van de kamers bij de leefruimte is een belangrijke disciplinaire techniek, omdat het gemakkelijk is om kinderen bij ongewenst gedrag naar de kamer te sturen. In omgekeerde richting wordt het kind gestimuleerd om zelf terug te keren naar de leefgroep en opnieuw deel te nemen aan de activiteiten.

De leefeenheid functioneert dan ook als een laboratorium waar psychiaters, psychologen en therapeuten aan de slag gaan met het gedrag van kinderen. Kleine verpleegposten met blind glas maken observatie mogelijk. Het gebrek aan verpleegposten met daglicht stimuleert begeleiders om tussen de kinderen plaats te nemen. Het gebrek aan discrete vergader- en werkruimten voor personeel wordt gecompenseerd met een riante werkvloer naast de entree. Op die manier zijn de gebruikelijke vissenkommen in bevreemdende ziekenhuisgangen verleden tijd.

kind afgeschermd van inkijk én is het veilig voor ontsnappingsgevaar. De tuinen zijn plaats van ontspanning, maar blijven deel van het therapeutisch milieu en dus in de eerste plaats observatieeenheden. Opvallend is dat de unieke ligging in het Nationaal Park Hoge Kempen niet wordt benut voor bosactiviteiten.

De kleine kosmos van het kpc wordt benadrukt door de onwezenlijke locatie. Het kinderpsychiatrisch centrum werd gebouwd op de parkeerplaats van het Ziekenhuis Oost-Limburg campus Sint-Jan te Genk. De zorgcampus ligt geïsoleerd in de rand van het Nationaal Park Hoge Kempen en is typisch onderdeel van het suburbane nederzettingenpatroon in Genk.

Uit de schaduw De locatiekeuze biedt het zakelijke voordeel te kunnen aanleunen bij een algemeen ziekenhuis.

Logistieke ondersteuning vanuit het ziekenhuis maakte extra middelen vrij die geïnvesteerd werden in de infrastructuur en het verbeteren van de personeelsratio (44 fte voor 27 kinderen). De locatiekeuze was ook belangrijk om kinderpsychiatrie zichtbaar aanwezig te stellen in de context van een somatische dienstverlening. Voorheen lag de kinderpsychiatrische afdeling verborgen ergens in de kelders van het algemeen ziekenhuis – alsof de huisvesting het taboe bevestigde. De nieuwe locatie presenteert de kinderpsychiatrie als een normale activiteit, toegankelijk voor iedereen.

Dit brengt ons terug bij het begin van het verhaal.

Ook de architecturale kwaliteit wil kinderpsychiatrie een zo normaal mogelijke aanblik geven.

De vraag is voor wie de fancy inrichting eigenlijk bedoeld is? Kleuters en peuters zijn zich weinig bewust van het designmeubilair en de artistieke ingrepen, bovendien is het wat problematisch om kinderen op te vangen in een comfortniveau dat weinig aansluit op de huiselijke omgeving. De belangrijkste functie van de architecturale kwaliteit lijkt het geruststellen van de ouders. Hoewel de opname gereserveerd is voor kinderen, ligt de uitdaging in het betrekken van de (bezorgde) ouders in de behandeling van het kind.

Binnentuinen

Het gebouw ligt aan de rand van het bos, hier kijken de tuinen op uit. Foto Michiel De Cleene

46 | de Architect, september 2016

Tussen de leefeenheden zijn zes omsloten binnentuinen aangelegd – ontworpen door Landinzicht.

De ovale, bladvormige tuinen zijn begrensd door hoge keermuren. In de verdiepte tuin wordt het

de Architect, september 2016 | 47

Spotlight Kinderpsychiatrisch Centrum in Genk

Thema: Zorg

Tuinwanden bieden een besloten, veilige omgeving voor de kinderen. Foto Sven van Baarle

8

8

4

3 5 11

2

8 vuil en linn mat

stof r 120

pro

en linn

m.+ . was ogk dro

per poe

al

nka

eria

x70

z. boe

x70

tska

9

r 120

pro per en linn

kar

8

voe

ding

kar

voe

ding

kar

voe

ding

kar

voe

ding kar

1

1 sportruimte 2 polyvalente ruimte

12

3 leefgroep tieners

7 8

6

10

4 leefgroep lagere school 5 leefgroep dagopvang 6 leefgroep kleuters 7 therapielokalen 8 omsloten buitenruimten 9 onthaal met wachtruimte

Begane grond

8

Verdieping

10 consultatie ruimten 11 administratie 12 dubbelhoge sportruimte

48 | de Architect, september 2016

de Architect, september 2016 | 49

Spotlight Kinderpsychiatrisch Centrum in Genk

Thema: Zorg

osar - Open Studio voor Architectuur

Onderzoek

osar architecten nv werd in 2009 opgericht als voortzetting van fda architecten. Dit bureau was een grote, bekende speler in de Vlaamse architectuur, en een specialist in de zorgsector.

“In een paar woorden uitgelegd definieert osar kwaliteit als ‘sensitieve logica’. Er wordt zelfs gestreefd naar ‘ultra sensitieve extreme logica’. Het komt erop neer dat wij vanuit een diepgaand onderzoek naar het programma willen komen tot een uiterst logisch model voor het gebouw.

Dit model wordt met veel ruimtelijk gevoel omgezet in authentieke gebouwen.” (www.osar.be)

Met schuifwanden zijn de leefgroepen flexibel in te delen. Foto Sven van Baarle

De dubbelhoge gymzaal ligt aan de centrale polyvalente ruimte. Foto Sven van Baarle

Opdrachtgever Kinderpsychiatrisch Centrum Genk vzw

Landschapsarchitect Landinzicht landschapsarchitecten,

Bouwsom inclusief installaties € 8.220.000 excl btw

Ontwerp osar architects nv, Antwerpen (b)

Brussel + ARA, Berchem (b)

Bouwsom exclusief installaties € 6.000.000 excl btw

Projectarchitect Cecilia Aernaudts

Beeldend kunstenaar Ann Veronica Janssens

Bouwsom inclusief installaties € 9.946.200 incl btw

Adviseur constructie Ingenieursbureau Jan Van Aelst,

Bruto vloeroppervlakte 3.492 m2

Bouwsom exclusief installaties € 7.260.000 incl btw

Antwerpen (b)

Programma vier leefgroepen, therapielokalen,

Adviseur installaties Studiebureau Boydens nv,

consultatieruimten, sportzaal, kantoorruimte

Groot-Bijgaarden (b)

Datum voorlopig ontwerp december 2009

Adviseur akoestiek Bureau De Fonseca bvba, Meise (b)

Datum definitief ontwerp oktober 2011

Aannemer THV Heymans bouw nv & Democo nv,

Aanvang bouw maart 2012

Munsterbilzen (b)

Voorlopige oplevering oktober 2013

Interieurarchitect osar architects nv, Antwerpen (b)

Definitieve oplevering juni 2016

50 | de Architect, september 2016

Lichte vlakken en houten accenten zorgen voor een rustige sfeer. Foto Sven van Baarle

de Architect, september 2016 | 51

Spotlight Zaans Medisch Centrum in Zaandam

Thema: Zorg

Processen centraal in Zaans Medisch Centrum lean werken aan ziekenhuis Mecanoo architecten ontwierp het Zaans Medisch Centrum (zmc) volgens de Lean-Led Hospital Design filosofie. Lean is oorspronkelijk ontwikkeld door Toyota om in een aantal stappen tot een efficiënt proces te komen. Centraal staan verspilling voorkomen en waarde toevoegen. In de zorg betekent dit bijvoorbeeld verspilling van tijd, afval of afstand voorkomen.

De toegevoegde waarde creëer je voor de patiënt. Ik sprak Ellen van der Wal, partner bij Mecanoo, over het ontwerp en het proces.

Al twee jaar voor de start van het ont-

cessen elkaar overlappen. Zo wordt in

den om processen te verbeteren.

werp had het zmc zijn werkprocessen

meerdere stromen een operatiekamer

“Als architect denk je wel te weten

In het Zaans Medisch Centrum zijn rockfon

door middel van deze filosofie verbeterd

gebruikt. Vervolgens is het traditionele

hoe een bed draait of hoe een rolstoel

MediCare-plafonds toegepast, die specifiek ontwik-

en geanalyseerd aan de hand van vijf

programma van eisen met functies en

beweegt. Als je daar echt staat met

keld zijn voor zorginstellingen. MediCare combineert

waardestromen: acute zorg, kliniek,

vierkante meters opgeknipt en op de

patiënten in bedden, zie je ‘het kan

goede hygiënische oppervlakte-eigenschappen met

polikliniek, diagnostiek en planbare

schema’s van de vijf waardestromen

toch slimmer zo’. Voor ons was het dus

een optimaal reinigings- en desinfectiegemak. Het

zorg. Je ondergaat als polikliniekpatiënt

gepositioneerd. Daarmee ontstond een

erg leerzaam. Maar zeker ook voor

MediCare-assortiment kan zelfs worden toegepast in

een ander proces dan als klinische of

duidelijk beeld van welke functie bij

medewerkers en patiënten die het

operatiekamers en ruimten met luchtdrukverschil-

acutezorgpatiënt. Om tot een ontwerp

welke waardestroom hoort.

lastig vinden tekeningen te lezen, werkt

te komen visualiseerde Mecanoo

len. Daarnaast beschikken de plafondpanelen over

Waardestroomdiagram

de mock-up zeer effectief”, licht Van der

uitstekende akoestische en brandveilige eigen-

deze processen in een aantal stappen

Werkreferenties

Wal toe. Alle inzichten leidden tot een

schappen. De keuze voor dit specifieke plafond

zonder nog in plattegrond of indeling te

Onderdeel van het lean-proces is

upgrade van het vo.

kwam tot stand door nauw overleg tussen de

denken. Zo zijn ze inzichtelijk gemaakt

dat je werkconferenties hebt met de

voor iedereen. De eerste stap is het

afgevaardigden van elke waardestroom.

Healing environment

Afbouw uit Volendam. Kwakman adviseerde vanuit

visualiseren van een soort lappende-

Dit betrof onder meer dokters, ver-

Mecanoo ontwierp zowel het gebouw

hun expertise het rockfon MediCare-assortiment en

kens; waar in het gebouw bevinden zich

pleging, staf en de raad van bestuur.

als het interieur. In het zmc hebben de

betrok rockfon bij het project. Vanaf dat moment

in een ideale situatie de processen van

Hun is gevraagd naar de relaties en

meeste verpleegkamers een balkon

Tekst

elke waardestroom? Dit is nog abstract

nabijheidseisen tussen de verschillende

of toegang tot de patio. Alle wacht-

Willem Wopereis

en in grote lijnen. Dan zie je dat die pro-

functies. Deze kregen een prioriteit van

ruimten krijgen daglicht, je wacht nooit

een tot vier toegekend. De relatie tus-

op een stoel voor de deur van de dokter.

sen spoedlift en operatiekamer heeft

Kleuraccenten en grafiek op vloeren

bijvoorbeeld prioriteit één.

en wanden verhelderen de routing. De

Bij elke ontwerpkeuze is geredeneerd

balies en afdelingsentrees worden met

vanuit het toevoegen van waarde

houten bekleding herkenbaar gemaakt.

voor de patiënt en het voorkomen

Volgens Van der Wal gaat het naast een

Een-op-een mock-up

52 | de Architect, september 2016

healing environment ook om een sup-

dienden soms specifiek vanuit hun

porting environment, dus een goede

waardestroom te redeneren en soms

omgeving voor zowel patiënt als mede-

vanuit het gehele ziekenhuis. “Door zo

werker. “Ik zeg vaak dat het gewoon

te discussiëren wordt voorkomen dat de

gaat over goede architectuur. Het gaat

ene afgevaardigde meer inspraak heeft

om daglicht, je weg vinden of je thuis

dan een andere. De focus op patiënt en

voelen, maar als we scholen ontwerpen

proces leidde zo tot een schema waarin

denken we hier ook over na.”

langzaam duidelijk werd welke functie

Omdat het zmc de lean-filosofie wilde

waar moest zitten”, aldus Van der Wal.

toepassen, gold het zinnetje “ja, maar zo doen we het altijd” niet. Hierdoor

Mock-ups

kon Mecanoo alles bevragen en met

Na het vo begeleidde een Amerikaanse

een frisse blik naar proces en ontwerp

lean-professional een werkconferen-

kijken. De centrale binnenstraat is ont-

tie, waarna een serie workshops werd

worpen als het hart van het ziekenhuis,

georganiseerd door het zmc en Vitaal

hier vindt het meeste wachten plaats. Je

ZorgVast. In zes weken werden in een

komt binnen in een grote lichte ruimte

grote loods vijftien een-op-een situaties

met vides en daklichten. Met een grote

gebouwd om met patiënten en de staf

diversiteit aan zitmeubels zijn verschil-

doorheen te lopen. In elke opstel-

lende plekken gecreëerd. “Wij hebben

ling zijn zeven ‘flows’ nagebootst, van

veel ervaring met publieke gebouwen,

patiënten en staf tot informatie en afval.

uiteindelijk is het ziekenhuis ook een

Hiermee konden zaken naar boven

publiek gebouw. Dat verdient de kwali-

worden gehaald die efficiënter leken te

teit van een theater of bibliotheek”,

kunnen of omgedraaid moesten wor-

aldus Van der Wal.

hebben beide partijen samengewerkt om tot een mooi eindresultaat te komen.

verloskunde

gynaecologie

kinderdagbeh.

obstetrie

109

neonatologie

kinder verpl.

bev alcentru m 38

dag verpl.

75

ICU 20

111

67

21 22

OK complex klasse 1

electief

ontvangst

snijdend

34

110

29 33

algemene verpleging

CSA

32

OK kl 2

31

kraamsuites

39

beschouwend

74

verloskamers

kinderafdelin g 37

vrouw kind vrouw-kind zorghotel

kliniek

van verspilling. De afgevaardigden

relatieschema

acuut 53

35

45

scopie centrum

55

68

stroke unit

behandelen

CCU/ EHH

ziekenh. apotheek

algemeen

#72 noot: 72 kan ook buizenpost?

stafcentrum/ zorgacademie

fac./ log. stromen

HCK

52 51

noot: meeste verticaal transport in acuut centrum is met spoed. aantal liften ntb

12

vitaa l bedre igd met intervent ie

23

stafcentrum/ zorgacademie

AOA

56

poli / functie onderz.

50

17

15

pers. rest.

11

revalidatie

hart/vaat centrum 57

bez. rest.

7

zorgboulevard

parkeren

1

4 43

oogheelkunde

71

OV / fiets

extern

pijncentrum

42

hoofdentree ZMC

44

46

dialyse

26 9

28

10 104

36

47

Esperanz/ oncologie

8

#36 en #27 noot: alleen personeel

recept./ opname

POS/ afname

6

ontvangst, backoffice cluster 1 personeel, diensten, mammacare, nucl. gensk.

49

102

radiologie

diagnostiek

prioriteit kliniek

prioriteit electief

SEH/ HAP

13

noot: onderscheid tussen electieve en acute ingangen bucky, MRI, CT, angio, doorlichting, echografie

108

24h entree

3

parkeren spoed

ambudienst

acuut centrum prioriteit acuut

psychiatrie acuut

16

107

cluster 2

KCHL/ RML/PA

electief centrum

prioriteit poli

105

103

27

41

5 2

18

bew.centrum

40 48

polikliniek

Artist impression centrale straat

opdrachtgever en plafondmontagebedrijf Kwakman

extern

prioriteit diagnostiek

de Architect, september 2016 | 53

Issues Wat komt kijken bij het ontwerpen van gebouwen voor de zorg

Thema: Zorg

Issues

Wat komt kijken bij het ontwerpen van gebouwen voor de zorg De geriatrische afdeling in een ziekenhuis

5

draagt bij aan beslissingen die geno-

patiënten te ontmoeten, contacten

van de patiënt zijn hier zelfs nood-

men dienen te worden gedurende het

te bevorderen en mensen niet te

zakelijk. Daarbij valt te denken aan

ontwerpproces. Zowel de checklist als

laten vereenzamen. Deze huiskamer

schilderijen en foto’s van de omge-

Door de vergrijzing en doordat

de afwegingenlijst zijn onderverdeeld

verbetert het dag- en nachtritme,

ving, fotonaambordjes op patiënten-

ouderen langer thuis blijven

in ‘Organisatie en afdeling Geriatrie’,

het thuisgevoel en ook het herstel-

kamers, symbolen en aanduiding

wonen, komen er steeds meer

‘Hoofduitgangspunten’ en ‘Sferen’.

proces en de zelfstandigheid. In de

op deuren van de sanitaire ruimten

dementerenden in het ziekenhuis

Belangrijk bij dit concept is: de patiënt

huiskamer hangt een klok met een

en veel glas bij de huiskameringang,

terecht. Een ziekenhuisopname

staat altijd centraal en dat veel

geïntegreerde kalender, die de oriën-

zodat patiënten hier indirect naartoe

leidt vaak tot verslechtering van de

punten toekomstig voor het gehele

tatie van de patiënt bevordert.

getrokken worden.

dementerende en soms zelfs tot

ziekenhuis gebruikt kunnen worden.

De inrichting is zo gesitueerd dat

De meeste patiënten gebruiken de

de patiënten bijna altijd zicht heb-

sanitaire cellen niet zelfstandig, dus

een delier. Dit komt voornamelijk doordat de nieuwe omgeving extra

Kleinschalige patiëntengroepen

ben op geluiden en bewegingen.

er is geen koppeling met de patiën-

stress oplevert. Hoewel de afde-

Uitgangspunt in het ontwerp van een

Onbekende gebeurtenissen achter de

tenkamer noodzakelijk. De toiletten

ling Geriatrie zich al richt op deze

geriatrische afdeling zijn kleinschalige

patiënten maken hen anders bang.

kunnen in deze ruimte geplaatst

kwetsbare ouderen met ingewik-

groepen van zes tot acht patiënten.

De patiëntenkamer dient zo veel

worden. De badkamer dient niet één

kelde ziekteproblemen, zijn het

Op deze manier kan een thuissitu-

mogelijk te lijken op een gewone

grote ‘witte’ of ‘grijze’ ruimte te zijn.

personeel en het ontwerp van deze

atie het beste nagebootst worden.

slaapkamer. Daarvoor zijn verschil-

Met een kleurvlak achter het toilet

ziekenhuizen nog niet voldoende

Daarnaast is het van belang dat de de-

lende faciliteiten gewenst, zoals een

en een ‘zwarte’ toiletbril zien de pati-

afgestemd op dementie.

menterende patiënt zo veel mogelijk

televisiesysteem aan het plafond met

ënten deze beter. Dit kleurvlak is ook

rust krijgt. In de casestudy is daarom

een simpel bedieningspaneel waarop

toegepast bij de wastafel en douche.

De nadruk van het specialisme

gekozen voor het scheiden van de

speciaal gekozen films, programma’s,

Een buitenruimte met verschillende

Geriatrie ligt op het herstel en behoud

hoofdgang en de patiëntengangen.

foto’s en spelletjes staan. Dit maakt

beleefhoekjes is voor de patiënt erg

van de zelfredzaamheid van de ou-

De indeling is zodanig gemaakt dat

eveneens een videocommunicatie

belangrijk. Dit stimuleert patiënten

dere patiënt. De verpleegkundige taak

de deuren op de scheiding van deze

met kinderen en kleinkinderen

om naar buiten te gaan. Deze posi-

hierbij is de patiënten te stimuleren

patiëntengang en de hoofdgang open

mogelijk. Voorkeur geniet om de kast

tieve prikkeling doet patiënten goed

en reactiveren, voor de zelfstandig-

of juist dicht gezet kunnen worden.

van de patiënt en de wastafel een

en heeft een stressreducerende wer-

heid thuis. Uit verschillende onder-

Dit zorgt ervoor dat patiënten, in een

kleur te geven die in contrast is met

king. Daardoor voelen de patiënten

zoeken is gebleken dat een optimale

rustige situatie, een grotere leefom-

de omgeving. Op deze manier kan de

zich veel vrijer en het daglicht levert

omgeving voor dementerenden een

geving hebben en gebruikmaken van

patiënt ze beter zien en herkennen.

hen een beter dag- en nachtritme op.

samenspel vormt tussen de ontwerp-

het loopcircuit. Het heeft de voorkeur

De kast voor verpleging kan het beste

Carolien Burgers en Jamie Peters

opgave en organisatie. Verder zijn de

om per woongroep een andere sfeer

niet opvallen.

gebouwde omgeving en inrichting

toe te passen. Daarbij is het belangrijk

van invloed op het gedrag van

dat patiënten de vloeren van de wan-

Stressreductie

mensen met dementie. Belangrijk is

den kunnen onderscheiden en de

In de patiëntengangen zijn sfeerhoe-

Jamie Peters van de Avans Hogeschool

dat dementerenden hun omgeving

meubels van de omgeving.

ken met geluid- en bewegingsprikkels

en is uitgevoerd bij Architectenbureau

begrijpen, om het zelfvertrouwen en

Een huiskamer is belangrijk om

gewenst. Hulpmiddelen ter oriëntatie

Wiegerinck.

Dit artikel is gebaseerd op het afstudeeronderzoek van Carolien Burgers en

de zelfstandigheid te bevorderen.

Herkenbaarheid en het bieden van de juiste prikkels zijn hierbij belangrijk.

• De geriatrische afdeling in een

Als casestudy in dit onderzoek is de

ziekenhuis is gespecialiseerd in de

verpleegafdeling Geriatrie van een

opvang van oudere mensen.

nieuw te bouwen ziekenhuis ontwor-

• Door de thuissituatie na te

pen. Hiervoor zijn in eerste instantie

bootsen ontstaat een rustige

een afwegingenlijst en een checklist

omgeving voor de dementerende

opgesteld. De checklist kan dienen

patiënten.

als een communicatiemiddel met de

• Daarnaast is het van belang

opdrachtgever, als hulpmiddel bij het

om de verpleging zo onopvallend

ontwerpen en terugkoppeling met de opdrachtgever. De afwegingenlijst

mogelijk te houden.

Buitenruimte met aangepaste inrichting. Beeld Carolien Burgers en Jamie Peters

de Architect, september 2016 | 55

Issues Wat komt kijken bij het ontwerpen van gebouwen voor de zorg

Thema: Zorg

‘Het zijn net mensen’ Een van de hypothesen uit het onderzoek Wonen zonder zorg(en) is ‘het zijn net mensen’. Daarin benadrukken de onderzoekers dat ouderen niet allemaal onder een noemer te brengen zijn. Daarom is het van belang om naar de individuele behoeften van ouderen te kijken. Deze zijn immers net zo uiteenlopend als de behoeften van andere doelgroepen.

Alternatieven voor het verzorgingshuis

ten daarom aan dat leegkomende

op zijn best de pleister zelf. De grote

verzorgingshuizen dat thuis gaan

kunst is echter om te leren van de

• Het klassieke verzorgingshuis is

vormen voor deze ouderen.

wijze waarop zelfstandig wonende

aan het verdwijnen.

ouderen hun leven organiseren. In de

• Het vergt grote ingrepen om

Ouderen die langer thuis blijven wonen, moeten tijdig bedenken

Thuisgevoel van bewoners

wijk is ontmoeting een toevalligheid

deze oude tehuizen om te toveren

of hun huidige woning daar wel

Volgens beleidsmakers kunnen zorg-

die je kunt ensceneren of vermijden,

tot woongebouwen voor ouderen.

geschikt voor is. Maar de oude

instellingen met een administratieve

bestaat het woord echtparenkamer

• De uitgangspunten voor deze

alternatieven zoals het verzor-

handeling worden omgetoverd tot

niet en woon je niet op kamer e 3.07,

architectonische ingrepen helpen

gingshuis verdwijnen. Met de

woongebouwen. Bewoners betalen

maar bij de bakker linksaf. Een der-

in het ontwerp van levensloop-

doorzettende vergrijzing is de

dan zelf de huur voor hun apparte-

gelijke benadering sluit aan bij de in-

bestendige gebouwen.

grote vraag wat hiervoor in de

ment en daarmee is de identiteits-

middels breed omarmde definitie van

plaats komt. De focus verschuift

verandering een feit. In de praktijk

Positieve Gezondheid van Machteld

gebouwen gehanteerd worden.

daarbij van zorg naar wonen. Een

blijkt dit echter lastig. De verandering

Huber. Die gaat volgens haar niet om

Met alle aandacht die er momen-

verkenning naar de transformatie

van zorginstelling naar woongebouw

de afwezigheid van ziekte, maar om

teel is voor zorg, is het de uitdaging

van leegkomende zorginstellingen

is een cultuuromslag die veel vraagt

het vermogen je aan te passen en

voor architecten om zich niet te

heeft uitgangspunten voor het

van organisaties en bewoners, maar

regie te blijven voeren over het leven.

verliezen in de fascinerende wereld

ontwerpen opgeleverd.

ook van architectuur en inrichting.

van prestatieafspraken, richtlijnen en

De identiteit van de zorginstelling is

Levensloopbestendige gebouwen

nieuwe technieken. Met behulp van

De afgelopen jaren zijn er grote

van de slagboom tot de naambordjes

In het onderzoek Wonen zonder

de geformuleerde uitgangspunten en

wijzigingen doorgevoerd in de finan-

zichtbaar. Het streven naar professio-

zorg(en) zijn dergelijke lessen uit

een goed oog en oor voor gebruikers,

ciering van zorghuisvesting. Waar

naliteit of onschuldige gastvrijheid

de wijk getoetst op vijf Rotterdamse

wint het vakmanschap om een pret-

het Rijk vroeger vooral lette op de

kan daarbij op gespannen voet staan

verzorgingshuizen. In nauwe samen-

tige woonomgeving te ontwerpen het

fysieke capaciteit van het gebouw, is

met het thuisgevoel van de bewoners.

werking met zorgaanbieders, corpo-

steeds meer van de expertise om de

de vergoeding nu afhankelijk van de

Journaliste Heiba Targhi Bakkali sug-

raties en bewonersorganisaties zijn

vastgoedlogica van een zorgorgani-

zorgvraag van de bewoners. Kamers

gereert na een prettige reconstructie

verschillende strategieën ontwikkeld

satie te doorgronden. En daar worden

die tijdelijk leegstaan, zijn daarmee

van de opkomst en ondergang van

en voorgelegd. Juist de knelpunten

we allemaal gezonder van.

een kostenpost geworden en de

het Nederlandse verzorgingshuis

van bestaande tehuizen leerden

zorgorganisatie ontvangt geen

dat architecten kunnen streven naar

wat de aandachtspunten zijn om

vergoeding meer voor de huisves-

kronkelende gangen, het beschilde-

grootschalige, levensloopbestendige

– De gemeente Amsterdam schrijft in

ting van bewoners met een lichte

ren van witte pilaren door kunste-

woongebouwen te ontwerpen zonder

haar Programma Ouderenhuisvesting

zorgvraag. Dat betekent het einde

naars en het vermijden van inpandige

het stigma van de zorg te laten

2015-2018: “Leegkomende verzorgingshui-

van het klassieke verzorgingshuis als

draagmuren. Dergelijke suggesties

overheersen. Deze bevindingen zijn

zen worden bij voorkeur omgebouwd naar

tussenvorm tussen zelfstandig wonen

maken van architectuur in de zorg het

vertaald in 27 uitgangspunten die

zelfstandige woningen voor ouderen.”

en opname in het verpleeghuis.

ALGEMEEN vrolijke diertje op een kinderpleister,

voor bestaande en nieuwe woon-

– Heiba Targhi Bakkali: ‘Verlangen we

Grote krantenkoppen kondigden daarom aan dat achthonderd van de tweeduizend verzorgingshuizen zullen sluiten. De voorbeelden hiervan zijn soms schrijnend, maar voor veel verzorgingshuizen geldt dat zij stil-

straks terug naar de verzorgingshuizen HET ZIJN NET MENSEN

hebben op een plek in het tehuis als zij veel zorg nodig hebben, stijgen de gemiddelde leeftijd en zorgvraag.

Maar de vraag naar verpleeghuizen is eindig. Waar de landelijke overheid

van nu?’ De Correspondent, 9 juni 2016.

DAG RITME Hypothese: De behoeften van ouderen zijn net zo uiteenlopend als de behoeften van andere doelgroepen.

Pagina 57

letjes veranderen in een verpleeghuis.

Omdat nieuwe bewoners pas recht

Pieter Graaff

HET VOORDEEL VAN D E TWI JFEL Hypothese: Aanspraak blijven maken op het improvisatievermogen van ouderen verlengt hun zelfredzaamheid Pagina 58

Hypothese: Trots en controle dragen bij aan het welbevinden van ouderen. Het grootste belang bij zelfregie is het zelf vormgeven van dagelijkse routines.

Pagina 60

– Veldacademie doet al jaren onderzoek naar dit thema, door ouderen te interviewen, ze met gps te volgen of een camera mee te geven. Zo worden de plekken, voorzieningen en rituelen ontdekt die belangrijk worden gevonden en zelfstandig

SAMEN UIT, ALLEEN THUIS Hypothese: Het delen van ruimten voor een (specifieke) activiteit is prettiger dan het delen van ruimten voor verblijf.

Pagina 61

wonen gemakkelijker kunnen maken.

– Het onderzoek is uitgevoerd door Pieter Graaff (Veldacademie), architect Jef van den Putte en ontwerpster Boudewien van den Berg. De gelijknamige

stimuleert dat ouderen langer thuis

Architecten kunnen de uitgangspunten van de publicatie Wonen zonder zorg(en)

publicatie verscheen in mei 2016 en is

moeten wonen, moedigen gemeen-

gebruiken om levensloopbestendige woongebouwen te ontwerpen.

verkrijgbaar via Veldacademie.

de Architect, september 2016 | 57

Issues Wat komt kijken bij het ontwerpen van gebouwen voor de zorg

Thema: Zorg

Het Nieuwe Gasthuis Het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie riep in mei 2015 op tot het ontwikkelen van nieuwe concepten voor tijdelijke huisvesting van mensen met een lichte zorgvraag. Deze ontwerpopgave moet de tijdelijke zorgvraag in de wijk verankeren. Vijf voorstellen hebben vanuit het aaro-programma Zorghuisvesting een subsidie ontvangen voor de startfase van het project.

Gasthuis van Welzijn

gebouw, dat een plek zal vormen voor participatieve zorg als een ‘huis’ voor

Door de verschuiving van insti-

kwetsbare burgers.

tutionele zorg naar een informeel

Het Gasthuis van Welzijn is een

netwerk van vrijwilligers en

gebouw waar plaats is voor de uit-

mantelzorgers ontstaat er voor

wisseling van zorg en welzijn. Deze

mensen zonder toereikend sociaal

zorg-exchanger is het belangrijkste

netwerk een tekort aan zorg. Voor

programmaonderdeel. Het onderzoek

deze mensen biedt een ‘Gasthuis

omschrijft het pve hiervan en toetst

van Welzijn’ uitkomst. Deze zorg-

dit op haalbaarheid. Een geschikte

exchanger is een plek voor ont-

uitbreiding van het programma wordt

moetings- en welzijnsactiviteiten

in overweging genomen.

die zich richt op de integratie en zorg van buurtbewoners en kwets-

Zorg-exchanger

bare groepen. Het draait hierbij

Allereerst draait het om het creëren

zowel om welzijn als om lichte

van een ruimte voor de uitwisseling

Het schilderij ‘De zusters van het Gasthuis van Geel’ uit de zeventiende eeuw

(niet-medische) zorg.

van zorg. Deze ‘zorg-exchanger’ is

Beeld Gasthuismuseum Geel

een publiek toegankelijke plek waar In de huidige participatiesamenleving

zorgvraag en -aanbod elkaar vinden.

programma. Hierbij valt te denken

onderzoek wordt ruimtelijk vormge-

is zorg een gemeenschappelijke taak

Het draait hierbij zowel om welzijn

aan een tijdelijke woonvoorziening

geven aan maatschappelijke trends

van iedereen in de maatschappij.

als om lichte (niet-medische) zorg.

voor specifiek kwetsbare groepen,

(participatie en zelfredzaamheid) en

Helaas is er tegenwoordig onvol-

Het is dus een multifunctioneel deel

die de reïntegratie in de maatschappij

wordt op een ruimtelijk-programma-

doende sociale cohesie, met name

dat plaats kan bieden aan zowel

stimuleert. Door deze woonlocatie

tische manier een oplossing gezocht

bij kwetsbare burgers, om deze zorg

participatieve zorg als aan preventie.

te koppelen aan de zorg-exchanger

voor een maatschappelijk probleem.

te blijven garanderen. Medische hulp

De zorg-exchanger is een plek voor

kunnen zorg- en welzijnsbehoeften

Het toont daarmee aan dat architec-

blijft uiteraard gewaarborgd, maar

ontmoetings- en welzijnsactiviteiten

van zowel de kwetsbare groepen als

tuur ook een maatschappelijke rol

zorg is zoveel meer dan dat. Het be-

die gericht zijn op de integratie en

buurtbewoners worden geïntegreerd;

kan vervullen. Vanuit de ogen van

grip zorg is veel breder en draait ook

zorg van buurtbewoners en kwets-

zij betekenen wat voor elkaar.

een architect gaat het onderzoek om

om welzijn en aandacht voor elkaar.

bare groepen. De functies zullen

Enerzijds zal een deel van de woon-

het uitvinden van een nieuwe type

gericht zijn op zowel het aantrekken

voorraad gereserveerd worden

gebouw: de participatieplaats.

Huis voor kwetsbare groepen

van buurt- en stadgenoten als op het

voor kwetsbare groepen, anderzijds

Zorg voor elkaar is geloven in de

leveren van zorg en welzijn.

hebben we de ambitie om ook niet-

eigen kracht van mensen om de vita-

Om de zorg-exchanger te comple-

kwetsbare burgers als studenten aan

liteit in de samenleving te vergroten.

menteren, willen we kijken naar

te trekken. Door het samenbrengen

Initiators laura alvarez architecture i.s.m.

Dit is niet alleen van waarde voor

een mogelijke uitbreiding van het

van deze groepen en het aantrekken

mauroparravicini bv

degene die de zorg ontvangt, maar

van buurtbewoners, evenals het bie-

Partners X-tra Welzijn i.s.m. Staedion en

ook voor de zorgende. De burger

den van een diversiteit van functies,

Florence

Laura Alvarez

voelt zich immers van waarde voor

• Voor kwetsbare groepen met

brengen we een verloren gebouw

Team Mauro Parravicini, Laura Alvarez,

de samenleving. Een randvoorwaarde

een lichte zorgvraag is het sociale

weer tot leven en bevorderen we het

Willem Wopereis, Bram Dierckx,

voor het leggen van deze sociale

vangnet niet altijd toereikend.

welzijn van alle betrokkenen.

Bloeme Brusse, Maarten Kop, Arun Jansen

contacten is het creëren van een

• Het Gasthuis van Welzijn kan

aantrekkelijke omgeving. Wij ver-

daarin een rol spelen.

Maatschappijkritische architect

wachten dat dit zal leiden tot meer

• Deze zorg-exchanger verbindt

Architecten hebben vaak als taak om

zorg voor elkaar.

de kwetsbare groepen met

een bestaand programma van eisen

Ons onderzoek naar het Gasthuis van

buurtbewoners.

te vertalen in een ruimtelijk ontwerp.

Welzijn speelt in op bovengenoemde

• Op deze manier kunnen

Dit project gaat echter uit van een

maatschappelijke uitdagingen. Wij

beide groepen iets voor elkaar

meer sociale rol van de architect,

ontwikkelen hiervoor een integraal

betekenen.

die enigszins maatschappijkritisch

concept voor een nieuw type

is. Door middel van het ontwerpend

de Architect, september 2016 | 59

Issues Wat komt kijken bij het ontwerpen van gebouwen voor de zorg

Thema: Zorg

Veranderend zorglandschap Met de overdracht van een aantal zorgtaken naar de gemeenten zijn de spelregels van de zorg structureel veranderd. Er wordt in toenemende mate een beroep gedaan op het eigen sociale netwerk. Maar niet iedereen heeft mantelzorg tot zijn beschikking. Daar waar dit vangnet niet aanwezig of toereikend is, ontstaat een risico op vereenzaming en een groeiende zorgbehoefte.

Carebnb: als het thuis even niet gaat Je komt uit het ziekenhuis of

mantelzorgers. Een gasthuis waar ook

betrekking tot onder andere ligging,

verschillende woningtypologieën wor-

eigen bekende professionele zorg-

minimale oppervlakte, kwaliteit,

den gebundeld in de catalogus voor

verleners als de wijkverpleegkundige

toegankelijkheid, bereikbaarheid et

potentiële aanbieders. Het Carebnb

en de huisarts langskomen.

cetera. Er wordt gekeken naar welke

platform (www.carbnb.nu) wordt ver-

aanpassingen er nodig zijn en hoe de

der uitgewerkt tot een website en app

je bent thuis gevallen en er is niemand in de buurt die je tijdelijk

Platform voor zorgvragers

Carebnb ingepast kan worden binnen

waar zorgvragers en zorgaanbieders

verzorgt. Waar moet je heen als het

en zorgaanbieders

verschillende woningtypologieën.

elkaar kunnen vinden.

thuis even niet gaat? Is er dan een

Feenstra en Aachiche zien dat er in

Zo kan bijvoorbeeld het modu-

Naast de ruimtelijke componenten en

plek in je eigen buurt die je tijdelijk

het huidige zorg- en huisvestings-

laire systeem Carebnb-cube voor de

de mogelijkheden van het platform

opvangt in een kleinschalige en

landschap behoefte is aan initia-

inrichting, van het niveau van het

is ook de financiële haalbaarheid

persoonlijke omgeving? Waar je

tieven die anders zijn en anders

nachtkastje tot op het niveau van een

onderdeel van het onderzoek. Hoe

zelf de regie houdt, maar hulp altijd

georganiseerd worden dan de

complete zorginrichting, een oplos-

kunnen de kosten zo laag moge-

nabij is? Carebnb’s zijn unieke

huidige traditionele modellen. De

sing bieden voor de zorgvraag.

lijk worden gehouden, zodat de

accommodaties in de buurt die

trend van de ‘sharing economy’ kan

mensen met een tijdelijke, lichte

ook werken voor deze zorgvraag.

Drie verschillende cases

is de aanpassing van de woning te

zorgvraag opvangen en waar de

Het betekent voor elkaar zorgen en

Aachiche en Feenstra onderzoeken

financieren? Twynstra Gudde en de

hulpverleners de ‘buren’ zijn.

slimmer omgaan met de middelen

op dit moment de haalbaarheid

Jong Gortemaker Algra architecten

die we hebben. De Carebnb’s passen

van het concept. Er worden drie

hebben als doel om een nieuw aan-

De huidige mogelijkheden voor de

in deze trend. Zij vinden dat Carebnb

cases uitgewerkt, die alle drie in een

bod te creëren dat een maatschappe-

opvang van mensen met een tijdelijke

een eenvoudig platform moet zijn dat

verschillende wijk liggen. De wijken

lijk probleem helpt oplossen; minder

lichte zorgvraag zijn beperkt. Mensen

de zorgvraag en het zorgaanbod met

hebben diverse kenmerken zoals een

ouderen zonder mantelzorg of sociaal

kunnen niet naar huis door het ont-

elkaar verbindt. Via een website en

andere bevolkingssamenstelling en

netwerk die vereenzamen en minder

breken van een mantelzorger. De

een app kunnen zorgvragers aan de

een eigen gebouwtypologie. Er wordt

mensen die risico lopen op verwaar-

opvang in verpleeghuizen en zorg-

hand van hun wensen en eisen een

gekeken naar het aantal inwoners, de

lozing en meer gezondheidsklachten.

hotels is niet altijd toegankelijk.

Carebnb in de eigen omgeving kiezen.

grijze druk, de mate van stedelijkheid

Minder mensen die met hun herstel

Ze zijn te duur, grootschalig en

De zorgaanbieder kan hier tonen wat

en het gemiddeld inkomen, maar ook

na een operatie of ziekte een beroep

institutioneel. Voor deze economisch

zijn Carebnb biedt.

naar etniciteit, culturele verschillen

doen op dure zorg.

dure mogelijkheden zochten de

Een Carebnb-accommodatie is niet

en het eigendom van de woning.

Jong Gortemaker Algra architecten

standaard. De omvang en de fysieke

Het doel van de drie cases is dat de

Femke Feenstra

(Femke Feenstra) en Twynstra Gudde

en architectonische oplossing han-

verschillende achtergronden van de

de Jong Gortemaker Algra architecten

(Aziza Aachiche) in opdracht van

gen af van de ruimtelijke situatie van

zorgaanbieders en zorgvragers een

Aziza Aachiche

het Stimuleringsfonds naar nieuwe

de bestaande woningtypologieën.

beeld geven van hoe de Carebnb’s in

Twynstra Gudde

perspectieven voor deze tempo-

Echter, de huisvesting moet wel

de verschillende wijken werken. De

raire opvang. Het ontwerp Carebnb

voldoen aan een aantal eisen met

resultaten voor aanpassingen van de

Carebnb’s laagdrempelig zijn? En, hoe

voorziet in de behoefte aan tijdelijke, vervangende, betaalbare lichte zorg.

Carebnb is een formule waarbij particuliere aanbieders een tijdelijk verblijf voor mensen met een zorgvraag in hun eigen woning aanbieden. Een Carebnb-accommodatie is klein-

buurt carebnb

schalig en ligt in de buurt van de zorgvrager. Een gasthuis waar mensen tijdelijk verblijven en zorg krijgen die anders door mantelzorg geboden zou worden. De Carebnb-eigenaren

• Mensen met een lichte zorgvraag moeten steeds vaker een beroep doen op mantelzorgers.

informele zorg profesionele zorg eigen huis zorgvrager

verzorgen hun ‘gasten’. Ze kleden ze

• Carebnb springt in als dit sociale vangnet niet aanwezig is.

• In een Carebnb-accommodatie bieden particuliere aanbieders tegen betaling mantelzorg in de

aan, brengen het ontbijt en spelen

Carebnb als aanvullend aanbod. Beeld de Jong Gortemaker Algra architecten en

een spelletje met ze. Het zijn betaalde

Twynstra Gudde

buurt aan.

de Architect, september 2016 | 61

Issues Wat komt kijken bij het ontwerpen van gebouwen voor de zorg

Thema: Zorg

Issues

Wat komt kijken bij het ontwerpen van gebouwen voor de zorg De geriatrische afdeling in een ziekenhuis

5

draagt bij aan beslissingen die geno-

patiënten te ontmoeten, contacten

van de patiënt zijn hier zelfs nood-

men dienen te worden gedurende het

te bevorderen en mensen niet te

zakelijk. Daarbij valt te denken aan

ontwerpproces. Zowel de checklist als

laten vereenzamen. Deze huiskamer

schilderijen en foto’s van de omge-

Door de vergrijzing en doordat

de afwegingenlijst zijn onderverdeeld

verbetert het dag- en nachtritme,

ving, fotonaambordjes op patiënten-

ouderen langer thuis blijven

in ‘Organisatie en afdeling Geriatrie’,

het thuisgevoel en ook het herstel-

kamers, symbolen en aanduiding

wonen, komen er steeds meer

‘Hoofduitgangspunten’ en ‘Sferen’.

proces en de zelfstandigheid. In de

op deuren van de sanitaire ruimten

dementerenden in het ziekenhuis

Belangrijk bij dit concept is: de patiënt

huiskamer hangt een klok met een

en veel glas bij de huiskameringang,

terecht. Een ziekenhuisopname

staat altijd centraal en dat veel

geïntegreerde kalender, die de oriën-

zodat patiënten hier indirect naartoe

leidt vaak tot verslechtering van de

punten toekomstig voor het gehele

tatie van de patiënt bevordert.

getrokken worden.

dementerende en soms zelfs tot

ziekenhuis gebruikt kunnen worden.

De inrichting is zo gesitueerd dat

De meeste patiënten gebruiken de

de patiënten bijna altijd zicht heb-

sanitaire cellen niet zelfstandig, dus

een delier. Dit komt voornamelijk doordat de nieuwe omgeving extra

Kleinschalige patiëntengroepen

ben op geluiden en bewegingen.

er is geen koppeling met de patiën-

stress oplevert. Hoewel de afde-

Uitgangspunt in het ontwerp van een

Onbekende gebeurtenissen achter de

tenkamer noodzakelijk. De toiletten

ling Geriatrie zich al richt op deze

geriatrische afdeling zijn kleinschalige

patiënten maken hen anders bang.

kunnen in deze ruimte geplaatst

kwetsbare ouderen met ingewik-

groepen van zes tot acht patiënten.

De patiëntenkamer dient zo veel

worden. De badkamer dient niet één

kelde ziekteproblemen, zijn het

Op deze manier kan een thuissitu-

mogelijk te lijken op een gewone

grote ‘witte’ of ‘grijze’ ruimte te zijn.

personeel en het ontwerp van deze

atie het beste nagebootst worden.

slaapkamer. Daarvoor zijn verschil-

Met een kleurvlak achter het toilet

ziekenhuizen nog niet voldoende

Daarnaast is het van belang dat de de-

lende faciliteiten gewenst, zoals een

en een ‘zwarte’ toiletbril zien de pati-

afgestemd op dementie.

menterende patiënt zo veel mogelijk

televisiesysteem aan het plafond met

ënten deze beter. Dit kleurvlak is ook

rust krijgt. In de casestudy is daarom

een simpel bedieningspaneel waarop

toegepast bij de wastafel en douche.

De nadruk van het specialisme

gekozen voor het scheiden van de

speciaal gekozen films, programma’s,

Een buitenruimte met verschillende

Geriatrie ligt op het herstel en behoud

hoofdgang en de patiëntengangen.

foto’s en spelletjes staan. Dit maakt

beleefhoekjes is voor de patiënt erg

van de zelfredzaamheid van de ou-

De indeling is zodanig gemaakt dat

eveneens een videocommunicatie

belangrijk. Dit stimuleert patiënten

dere patiënt. De verpleegkundige taak

de deuren op de scheiding van deze

met kinderen en kleinkinderen

om naar buiten te gaan. Deze posi-

hierbij is de patiënten te stimuleren

patiëntengang en de hoofdgang open

mogelijk. Voorkeur geniet om de kast

tieve prikkeling doet patiënten goed

en reactiveren, voor de zelfstandig-

of juist dicht gezet kunnen worden.

van de patiënt en de wastafel een

en heeft een stressreducerende wer-

heid thuis. Uit verschillende onder-

Dit zorgt ervoor dat patiënten, in een

kleur te geven die in contrast is met

king. Daardoor voelen de patiënten

zoeken is gebleken dat een optimale

rustige situatie, een grotere leefom-

de omgeving. Op deze manier kan de

zich veel vrijer en het daglicht levert

omgeving voor dementerenden een

geving hebben en gebruikmaken van

patiënt ze beter zien en herkennen.

hen een beter dag- en nachtritme op.

samenspel vormt tussen de ontwerp-

het loopcircuit. Het heeft de voorkeur

De kast voor verpleging kan het beste

Carolien Burgers en Jamie Peters

opgave en organisatie. Verder zijn de

om per woongroep een andere sfeer

niet opvallen.

gebouwde omgeving en inrichting

toe te passen. Daarbij is het belangrijk

van invloed op het gedrag van

dat patiënten de vloeren van de wan-

Stressreductie

mensen met dementie. Belangrijk is

den kunnen onderscheiden en de

In de patiëntengangen zijn sfeerhoe-

Jamie Peters van de Avans Hogeschool

dat dementerenden hun omgeving

meubels van de omgeving.

ken met geluid- en bewegingsprikkels

en is uitgevoerd bij Architectenbureau

begrijpen, om het zelfvertrouwen en

Een huiskamer is belangrijk om

gewenst. Hulpmiddelen ter oriëntatie

Wiegerinck.

Dit artikel is gebaseerd op het afstudeeronderzoek van Carolien Burgers en

de zelfstandigheid te bevorderen.

Herkenbaarheid en het bieden van de juiste prikkels zijn hierbij belangrijk.

• De geriatrische afdeling in een

Als casestudy in dit onderzoek is de

ziekenhuis is gespecialiseerd in de

verpleegafdeling Geriatrie van een

opvang van oudere mensen.

nieuw te bouwen ziekenhuis ontwor-

• Door de thuissituatie na te

pen. Hiervoor zijn in eerste instantie

bootsen ontstaat een rustige

een afwegingenlijst en een checklist

omgeving voor de dementerende

opgesteld. De checklist kan dienen

patiënten.

als een communicatiemiddel met de

• Daarnaast is het van belang

opdrachtgever, als hulpmiddel bij het

om de verpleging zo onopvallend

ontwerpen en terugkoppeling met de opdrachtgever. De afwegingenlijst

mogelijk te houden.

Buitenruimte met aangepaste inrichting. Beeld Carolien Burgers en Jamie Peters

de Architect, september 2016 | 55

Traverse THE ULTIMATE FLOORING EXPERIENCE A Tarkett Company

Brabanthallen Den Bosch 4, 5 & 6 oktober 2016

Integraal duurzaam ontwerpen? Ontwerp met energie!

Registreer direct voor gratis toegang via www.vakbeursenergie.nl.

Gespecialiseerde congressen, lezingen en workshops, o.a.:

Awards:

• Seminar Platform Duurzame Huisvesting;

• Energie Talent 2016

• Energie Professional 2016

Split Incentive Vakbeurs Energie is uitsluitend toegankelijk voor professionals.

Toegang is gratis bij voorregistratie t/m 3 oktober 2016.

Registratie en toegang tijdens de beursdagen kost € 25,- excl BTW.

• Energy Storage Day

Co-locatie

• Windcongres

• Energie & Industrie

• Congres Energie & ICT

• Ecomobiel, vakbeurs voor duurzame innovatie

• KIEN Technodag

in mobiliteit

• Gas in transitie

Ontmoet bijna 400 toonaangevende exposanten en partners!

Samenwerkende partners o.a.:

www.vakbeursenergie.nl

Modern aluMiniuM Met nostalgische uitstraling een statige naam voor een klassiek project in retrostijl: de heren van Zaerum in het limburgse sevenum, een project van Mulleners + Mulleners architecten BV dat een toonbeeld is van aluminium maatwerk in de vorm van aluminium kaders, dagkanten en waterslagen.

nostalgie in een duurzaam en modern jasje, ingemeten, geproduceerd en gemonteerd door roval aluminium: marktleider in aluminium maatwerkoplossingen voor woningbouw en utiliteitsbouw in zowel nieuwbouw als renovatie- en herbestemmingsprojecten.

Kijk voor meer inspirerende projecten op www.roval.eu 105575_Roval_1.indd 1

7/28/2016 11:41:50 AM

DIVISION INSULATION

Villa Elst is een project van Architectenbureau Vincenth Schreurs

UNILIN Insulation denkt mee vanaf de visiefase

CONSTRUCTIE, INTERIEUR & EXTERIEUR Integraal vormgeven: de mogelijkheden van UNILIN dakelementen

UNILIN Insulation bv - Beneluxstraat 1 - 5061 KD Oisterwijk - T +31(0)13 523 13 13 - info.nl@unilin.com - www.unilininsulation.com

Heb jij al kennis gemaakt met ons nieuwe digimagazine?

Wie winnen dit jaar de meest prestigieuze awards in de architectuurwereld?

NIEUW: Download gratis

Volg het op: www.arc-awards.nl

de Meelfabriek, fotograaf, Pieter Helms

Hoe haal je business uit markt? Hoe pak je acquisitie nu goed aan?

Welke software en tools heb je nodig? Waarom heb je die keuze gemaakt in het ontwerp en hoe verkoop je dat nu?

Je vindt de antwoorden in de Architect Business, het digitale magazine voor de ondernemende architect. In dit magazine: • helpen we je bij het ondernemerschap • willen we je boeien met pakkende verhalen • gaan we je inspireren met initiatieven om de markt te bewerken • krijg je inzicht in de ontwikkelingen en trends op het gebied van BIM, automatisering en productinnovatie

Beoordeel nu zelf! Download het eerste gratis nummer via: www.dearchitect.nl/digimagazine

www.dearchitect.nl/digimagazine

AR C1 6

de Architect Business digimagazine

advertorial

“Geniale kijk van architect Van Ravesteyn, de schouwburg is een feest”

Foto exterieur Jannes Linders - Foto´s interieur Otto Polman

Deze uitspraak uit 1941 van minimalist Gerrit Rietveld is opmerkelijk, het bewijst dat de barokke kenmerken in het verder Modernistische ontwerp van Sybold van Ravesteijn een zeer geslaagde combinatie vormt met het originele neo-klassieke ontwerp van architect Jan Verheul uit 1889.

75 jaar later is het bureau Greiner van Goor Huijten dat de grootse restauratie en uitbreiding heeft gedaan.

Martien van Goor en Eric Huijten: “Even is er sprake van geweest, dat er een geheel nieuwe schouwburg in Dordrecht moest komen.

Mede door de reactie van een aantal gedreven Dordtenaren, is het iconische gebouw Kunstmin als schouwburg behouden.

Zowel cultuur-historisch, als financieel - economisch de juiste zet. Na een traject met ook technische uitdagingen, dat binnen het budget en de tijd is gerealiseerd, vangen wij nu de positieve geluiden op van de gebruikers en bezoekers.

“Kunstmin blijft een feest”.

Bij de materialisatie hebben wij gekeken welke fabrikanten op een niet indringende manier, toch wat toevoegen aan het ontwerp.

De keuze voor de kranen viel op VOLA, het basisontwerp van Arne Jacobsen past daar precies bij.

VOLA Nederland BV Showroom I Valkenburgerstraat 23 I 1011 MG Amsterdam I Tel. 020 – 36 56 356 I www.vola.com Openingstijden: Maandag t/m vrijdag: 08.30 – 12.30 / 13.00 – 17.00 uur en op afspraak.

www.louispoulsen.com/nl

Three Pendants LP GRAND · SKYLINE · PATERA CHRISTIAN FLINDT ∙ JULIE RICHOZ ∙ ØIVIND SLAATTO Order free info package via info@louispoulsen.nl

LP_Three Pendant_De Architect_200x270mm.indd 1

15.08.16 09:54

EEN GLASBALUSTRADE ALS DESIGN STATEMENT Easy Glass® systemen bieden onbegrensde mogelijkheden. Kenmerkend is de uiterst eenvoudige montage en een prachtig en slim ontwerp. Een populaire variant is Easy Glass Pro, het enige glasrailingsysteem waarbij elk glaspaneel nauwkeurig uitgelijnd wordt vanaf de binnenzijde. Voor een extra designelement voegt u Q-Lights Linear Light toe in de vloerprofielbekleding.

Meer weten? Download de nieuwe architectenbrochure op www.q-railing.com of vraag hem telefonisch aan via 0314 620 320 of per email via sales.nl@q-railing.com.

BIM

THE PREMIUM BRAND IN RAILING SYSTEMS | WWW.Q-RAILING.COM

Company Guide

In onderstaand overzicht vindt u een selectie van leveranciers met een bedrijfspresentatie en een productenoverzicht op www.nbd-online.nl.

Breedveld mobiele wandsystemen

Elton B.V.

Als leverancier van beweegbare binnenwanden haalt BREEDVELD het beste uit uw ruimteverdeling. Met winst op alle fronten. Niet alleen door efficiënt ruimtegebruik en esthetische perspectieven, maar ook doordat u beslist gaat profiteren van de beproefde BREEDVELD-kwaliteit.

Elton B.V. ontwerpt, produceert en verhandelt tochtprofielen onder het merk ‘Ellen’. Het programma is toegesneden op professionele verwerking door bijv. timmerfabrieken en aannemers. Daarnaast is er een programma voor de DHZ-markt.

www.nbd-online.nl/breedveld

www.nbd-online.nl/elton

Espero B.V.

Forbo Eurocol

Espero is sinds jaar en dag een dynamische producent van mobiele wanden, waarbij flexibel en creatief op de wensen van de opdrachtgever word ingespeeld.

Dit heeft geleid tot een brede reeks producten, die zich allen onderscheiden door uitgebreide afwerkingmogelijkheden, groot bedieningsgemak en vele toepassingsgebieden.

Forbo Eurocol Nederland B.V. ontwikkelt, fabriceert en levert een compleet assortiment voorstrijkmiddelen, egalisatiemiddelen, vloerbedekkingslijmen, tegellijmen en voegproducten. Forbo Eurocol Nederland B.V. geeft gericht advies dat is afgestemd op de omstandigheden en de specifieke eisen van het project.

www.nbd-online.nl/espero

www.nbd-online.nl/eurocol

Forbo Flooring BV

OLBECON Betonconstructies B.V.

Forbo Flooring is producent en leverancier van hoogwaardige vloerbedekkingen. Het bedrijf biedt een compleet assortiment linoleum-, tapijt- en vinylvloeren aan, die functionaliteit combineren met kleur en design. Hieronder vallen de collecties Marmoleum, Artoleum, projectvinyl en projecttapijt.

OLBECON Betonconstructies B.V. is een leverancier van alle typen systeemvloeren: kanaalplaat-, breedplaat-, ribcassette- en combinatievloeren.

Daarnaast levert OLBECON Betonconstructies B.V. een compleet gamma aan wandplaten en holle wandsystemen.

www.nbd-online.nl/forbo-flooring

www.nbd-online.nl/olbecon

Relius Benelux

Sika Nederland B.V

Relius Benelux is in Nederland en België al vele jaren een begrip als het gaat om verf, bouwverven, lakken, glasweefsel, sierpleister en muurverven.

Opdrachtgevers en verwerkers zijn met de producten van Relius niet alleen verzekerd van kwaliteitsproducten, maar profiteren ook van de expertise van adviseurs.

Sika producten worden toegepast voor afdichting, verbinding, vochtwering, versterking en bescherming van constructies in de bouw en industrie. Sika is wereldwijd actief en in haar filosofie spelen kwaliteit, service, veiligheid en de zorg voor het milieu een centrale rol.

www.nbd-online.nl/relius-benelux

www.nbd-online.nl/sika

Tarkett Holding GmbH

Zoontjens

Tarkett is opgericht in 1886 en staat wereldwijd aan de top van de vloerenindustrie. Per dag wordt meer dan 1 miljoen m² vloerbekleding geproduceerd verdeeld over diverse productgroepen zoals hout, laminaat, vinyl, linoleum en sportvloeren. Met onze producten dienen wij een breed scala aan doelgroepen.

Zoontjens is specialist op het gebied van dakbestratingssystemen voor de utiliteit- en woningbouw. Zoontjens biedt u advies, productie, levering, uitvoering, service en onderhoud van bestratingssystemen voor parkeer- en leefdaken.

www.nbd-online.nl/tarkett

www.nbd-online.nl/zoontjens

Advertorial

Industrieel juweel aan de Noordkade

SAMEN INNOVEREN & IMPLEMENTEREN Ecobouw 2016 is het multidisciplinaire platform voor duurzaam bouwen, waar innovaties en oplossingen samenkomen en de discussie niet wordt geschuwd. De vierde editie van Ecobouw biedt wederom inspiratie en informatie: met bevlogen sprekers en kijkjes in de “groene” keuken van gevestigde bedrijven en startups. Dat is Ecobouw!

HET PROGRAMMA Ecobouw 2016 belooft een interactieve dag te worden met projectbezoeken, keynote lezingen, levendige discussies in het Cobouw Café, kennisintensieve themasessies en een informatiemarkt: het Ecobouw Plein. De thema sessies hebben de volgende onderwerpen: > Nul-op-de-meter projecten: nieuwe initiatieven, ervaringsverhalen van bouwers en opdrachtgevers > Duurzaam in de Praktijk: vastgoedinvesteringen, duurzaamheid en de rol van rendementseisen, geïllustreerd met praktijkverhalen > Anders denken, samen doen: nieuwe rolverdelingen en samenwerkingsverbanden om de duurzame ambitie te realiseren > Nieuwe concepten met energie: interessante initiatieven van researchafdelingen, startups en branchevreemde bedrijven > Visie op grondstoffen: een paspoort voor gebouwen, de waarde (of last) van keurmerken en certificering, hernieuwbaar of herbruikbaar SPREKERS > Wouter Kok - Smart Buildings by Deerns > Suze Gehem - Groene Grachten | Rooftop Solutions > Lennart Graaff - BLOC|Dutch Windwheel > Sander Paul van Tongeren - GRESB > Sjoerd Klijn Velderman - Factory Zero > David Klinkhamer - Marc Koehler Architecten | Superlofts > Kasper Guldager Jensen - 3XN|GXN

KENNIS MET TOEKOMST DATUM DINSDAG 13 SEPTEMBER LOCATIE ZUIDERSTRANDTHEATER DEN HAAG

MELD U NU GRATIS AAN OP ECOBOUW.NET

En dit is slechts een greep uit het indrukwekkende programma van Ecobouw 2016. Volg de laatste ontwikkelingen via Ecobouw.net en digitale nieuwsbrief.

THEMASPONSOREN: THEMASPONSOREN: THEMASPONSOREN: THEMASPONSOREN:

SPONSOREN: SPONSOREN: SPONSOREN: SPONSOREN:

PARTNERS: PARTNERS: PARTNERS: PARTNERS:

Desolaat, zo lag het voormalige CHV-terrein in Veghel er een paar jaar geleden bij. De sloophamer leek de laatste optie voor de bedrijfsgebouwen gelegen aan de insteekhaven van de Zuid-Willemsvaart. Tot Stefan van de Ven van Bouwbedrijf Van de Ven BV uit Veghel in beeld kwam en de potentie zag. Hij kocht het terrein en samen met NPF architecten en Architecten Cie transformeerde hij CHV Noordkade tot een cultureel centrum waar winkels, ateliers, een poppodium, horeca en kantoren onderdak vonden.

Prominent op het bedrijfsterrein van de voormalige veevoederproducent staat de silo die in 1915 is ontworpen door Jan Gerko Wiebenga, de architect van de Van Nellefabriek. Het rijksmonument wordt omgeven door een verzameling bedrijfspanden die een weergave zijn van verschillende bouwstijlen uit de twintigste eeuw. ‘Een mooie samensmelting van stijlen en gebouwen. En bovendien een uitnodigend decor door de vele ruwe industriële facetten’, zo typeert architect Hans van den Tillaart van NPF Architecten de locatie.

Meer daglicht nodig Al die industriële charme nam niet weg dat ingrijpende maatregelen nodig waren om van de Noordkade een levendig centrum te maken. Ten eerste was meer daglicht nodig. Dus is een aantal gebouwen gesloopt en een deel van de betonconstructie weggebroken. ‘Het maken van openingen in de gevel zou niet het gewenste effect hebben, omdat de gebouwen soms maar drie meter van elkaar verwijderd lagen en letterlijk in elkaars schaduw stonden’, legt Van den Tillaart uit.

Door het wegbreken kon de architect een straat en een plein creëren met een hoogliggende aluminium dakconstructie, waarbij de dakliggers zoveel mogelijk aan de binnenzijde zichtbaar zijn. ‘De straat die dwars door het gebouw loopt en uitkomt op het terras aan de kade, kreeg een soort overmaatse kas die pal achter de betonconstructie is gezet.

Dat geeft het cluster naast daglicht een strak aanzien vanaf de kade, dat prachtig contrasteert met de loods en de rest van de bestaande bebouwing.”

Behoud van het industriële karakter De bouwer en architect stelden zich tot doel de oude glorie en functie van het gebouw zoveel mogelijk te tonen. Daarom zijn de betonnen vloeren slechts gepolijst, de betonnen portalen niet aangeheeld, is het metselwerk alleen schoongemaakt én kreeg uitsluitend de loods een nieuwe stuclaag. ‘We wilden het industriële karakter behouden, ook toen we de gevel openden en voorzagen van moderne aluminium profielen met dubbel glas. Door de rankheid lijken de CS 38-SL raamprofielen van Reynaers als twee druppels water op de stalen profielen met glas en stopverf van destijds en laten ze het gebouw tot haar recht komen.’

www.reynaers.nl

Consequent ultra vlak.

LS ZERO staat voor ultra vlakke montage in meubels, stucwerk en holle wand.

Bezoek ons op standnr. 6 op 14 – 15 september 2016 in Ahoy Rotterdam

JUNG.NL

Vertegenwoordiging voor Nederland: Hateha Elektrotechnische Handelsonderneming B.V. l www.hateha.nl

Helden Interview met Armand Paardekooper Overman

Thema: Zorg

“ Ik ben pas tevreden met een gebouw als ik weet wat het gaat doen”

Interview met Armand Paardekooper Overman van fuse

1

Voor fuse, het bureau van Armand Paardekooper Overman, zijn gebouwen per definitie onderdeel van een grotere context in proces, geschiedenis en toekomst. Voor Paardekooper is architectuur pas interessant als mensen iets voor elkaar betekenen in een echte rijke context. Gebouw, interieur en buitenruimte hebben een grote invloed op onze leefkwaliteit. 91 procent van ons leven brengen we gemiddeld door binnen in gebouwen. Wil je dat voor elkaar krijgen, dan moet je aan de voorkant van het proces een rol gaan spelen. Reden voor hem om een tweede bedrijf te beginnen in vastgoedontwikkeling.

Tekst

Harm Tilman Portret

Maarten Kools

62 | de Architect, september 2016

“De zorg zit in een moment van transitie, iedereen vraagt zich af waar we naartoe gaan. In deze rommelige periode zitten we nog wel een tijdje.

Ik probeer in al mijn projecten toe te werken naar wat werkt. Evidence. We zijn allemaal bezig met gezonde bouwen, maar wat maakt nu het verschil?

Je kunt dit het beste op basis van bestaande projecten uitzoeken.

Uit mijn geschiedenis kan ik een aantal projecten aanwijzen die een bepaald probleem hebben aangekaart of een ziektebeeld hebben veranderd. Zo heb ik in Monster een project opgeleverd voor de crisisopvang voor mensen met een meervoudige handicap en/of gedragsproblematiek. De opdrachtgever wilde dat we dit samen met deze mensen zouden ontwikkelen. Nu, vijf jaar later, zie je dat de agressie is afgenomen bij deze be-woners, dat ze minder angstig zijn en ook dat ze vaker de gemeenschappelijke ruimten opzoeken. De verzorgers roemen de overzichtelijkheid van het gebouw.

Het gebouw is totaal anders dan wat gewoonlijk standaard in de zorg wordt opgeleverd. We hebben ons allereerst afgevraagd hoe de mensen wonen.

Ons werd direct duidelijk dat we geen gangen met aan weerszijden kamertjes moesten gaan maken.

We hebben een gezamenlijke ruimte gemaakt waar je tegelijkertijd ook je eigen plek kunt opzoeken.

Het gaat erom dat mensen comfort voelen, maar zich ook bewust zijn van hun eigen waardigheid en mogelijkheden. In een gangenhuis ben je of op je kamer of op weg ergens naartoe. Hier organiseren we beweging waarin mensen van de ene naar de andere situatie gaan. Je kunt er verblijven zonder last te hebben van een ander, maar ook zonder je betrokkenheid op te geven. Je ziet nu concreet dat mensen die ontmoeting en gezamenlijkheid opzoeken en zich niet altijd meer terugtrekken in hun eigen omgeving.

In de oude situatie had je een time-out ruimte waarin een bewoner met veel plezier dagelijks vier tot vijf uur zat. Voor hem was dat de meest rustige plek om te verblijven. Ik kon me daar in eerste instantie niets bij voorstellen, maar ben me erin gaan verdiepen en begreep pas toen wat dat is. Zo hebben alle bewoners een eigen situatie, waardoor het niet veel zin heeft een totaaloplossing voor te stellen. Diversiteit in soorten ruimte is dus belangrijk. In het gebouw vind je bijvoorbeeld ook een geheel zelfstandige woning.

Woongebouw Oldenhove voor somatische cliënten in Schalkwijk, Haarlem, voor opdrachtgever Stichting Sint Jacob

Plattegrond: carré van woonstudio’s met aangrenzende en tussenliggende ‘woonserres’

de Architect, september 2016 | 63

Helden Interview met Armand Paardekooper Overman

Thema: Zorg

Beo tuin Dit ontmoetingsgebouw met belevingstuinen in Nootdorp voor mensen met een verstandelijke handicap oriënteert zich op de tuinen en de zon. Door de zorgvuldige keuze van materialen ontstaat een prettige omgeving voor dagbesteding en inmiddels bewezen integratie tussen wijk en zorg. Het plan ontving in 2004 de Ruimtelijke Kwaliteitsprijs van de Provincie Zuid-Holland.

Woongebouw voor doelgroep ‘intensieve zorg’ in Monster, door OIII; Armand Paardekooper Overman fuse. Foto Erik Stekelenburg

In Monster staat het leefcomfort van de bewoners voorop. Foto Erik Stekelenburg

Leefcomfort Ik ben pas tevreden met een gebouw als ik weet wat het gaat doen. Het betekent bijvoorbeeld ook dat we naar licht gedurende de gehele dag en niet alleen op een moment kijken. Ook van belang is het uitzicht naar verschillende kanten.

De opdrachtgevers zijn vanzelfsprekend gericht op de zorg die ze moeten leveren. In Monster stelde de opdrachtgever maar een vraag: kunnen jullie iets realiseren wat bijdraagt aan het leefcomfort van de bewoners? Programma en technieken mochten we gedurende enige tijd buiten beschouwing laten. Dit soort opdrachtgevers zijn uniek.

Om deze reden ben ik een tweede bedrijf begonnen in vastgoedontwikkeling. In dit bedrijf Urban Sync participeren een ontwikkelaar, een jurist en een planoloog. We beginnen elke ruimtelijke opgave met onderzoek en ontwikkelen vervolgens een sterk concept. Ook de financiën, de risico’s,

64 | de Architect, september 2016

de duurzaamheid en de regelgeving pakken we integraal op vanaf het begin. Als architect kom je vaak te laat aan bod in een proces.

Veel opdrachtgevers zijn nu aan het standaardiseren en zetten overal dezelfde soort gebouwen neer.

Door de vele lagen die in dit soort organisaties bestaan, komen ze uiteindelijk uit op het sluiten van compromissen. Op dit moment zijn ze met de beste bedoelingen allerlei processen aan het vormgeven. De hamvraag is echter hoe we kwaliteit kunnen realiseren. Wil je deze vraag kunnen beantwoorden, dan moet je als architect de regierol zien te pakken.

Regie Alleen op die manier kun je de juiste partijen bij elkaar brengen en onderzoeken wat de vragen zijn en waar we naartoe zouden kunnen gaan. Omdat geld, tijd en duurzaamheid leidend zijn, maar ook

omdat iedere betrokken partij een andere agenda heeft, kun je dit vanuit een architectenbureau nauwelijks effectief voor elkaar krijgen. Je moet echt aan de voorkant grip zien te krijgen op de ambities, de financiering, de exploitatie en het samenwerkingsproces. Alleen daar kun je het eigenaarschap van een project regelen.

Dit initiatief nemen kan betrekking hebben op bestaande gebouwen of gebieden, maar ook op tenders. Daarnaast werken we vanuit ideeën over wat een stad of dorp nodig heeft, ook eigen concepten uit. Door dit te doen worden we op een geheel andere manier aangesproken en serieuzer genomen dan als architect.

Als architect sta je nu eenmaal al heel snel met 2-0 achter. Ik bedoel daarmee dat al heel veel is bepaald. Als je bijvoorbeeld voor een belegger aan een regulier woningbouwproject werkt, dan kun je niet heel veel meer doen. Ook al werk je met een

goede projectleider of regiomanager, zij moeten zich verantwoorden aan lagen daarboven. Elke lijn die je trekt is echter anders dan wat ze gewend zijn en dat maakt het heel complex.

Met Urban Sync werken we nu aan een projecten die niet meer over zorg gaan, maar over een goede leefomgeving. De zorginstelling beschikt over het geld en de plekken, terwijl wij de regie kunnen nemen bij de vraag welke partijen daarbij nodig zijn, bij de samenwerking met de bewoners en bij het onderzoek naar de vraag hoe de financieringsstromen het beste kunnen lopen.

Het goed begrijpen van de groenere context en het onderling verbinden van de juiste partijen is daarbij cruciaal, waarbij we naast lokale ook landelijke partijen engageren. Vervolgens kun je dan uitmaken welk type gebouw je wilt maken en en welke financieringsvorm en samenwerking daarvoor nodig zijn.”

nze

ht hte

Plattegrond

de Architect, september 2016 | 65

Productinformatie

Vloeren, wanden en plafonds Geluidsabsorptie en visuele rust

ecophon.nl/edu_nl De nieuwe standaard voor klaslokalen Ecophon komt met een nieuw akoestisch plafondsysteem voor klaslokalen: Ecophon Gedina a met Extra Bass. Deze oplossing is ontwikkeld naar aanleiding van de aangescherpte akoestische eisen in het Programma van Eisen Frisse Scholen 2015. Op het gebied van akoestiek worden strengere eisen gesteld aan de nagalmtijd en aan de nagalmtijd in de lagere frequenties (125 Hz). Met Ecophon Gedina a met Extra Bass wordt een optimale akoestiek in klaslokalen verkregen. Door de toevoeging van de Extra Bass panelen heeft deze oplossing een uitstekende absorptie, ook laagfrequent. Dit zorgt voor spraak- en luistercomfort en geeft een comfortabele en rustige geluidsomgeving, ideaal voor communicatie en concentratie.

soundlessacoustics.nl Een nieuwe sound in Hasselt In de refter van de Kunsthumaniora in Hasselt (b), waar voorstellingen en lezingen worden gehouden, was een optimale akoestiek een belangrijk uitgangspunt en is door de architect gekozen voor Soundblox. Dit zijn akoestische betonblokken met een hoog geluidsabsorberend vermogen om het optimale geluidseffect te realiseren. De wand absorbeert het geluid zowel in de lage frequenties als de frequenties binnen het spraakgebied. Daarnaast is het een zeer decoratieve oplossing die past in elk ontwerp door de vele mogelijkheden qua kleur en vormgeving.

ecophon.nl Geluidsabsorberende panelen Ecophon introduceert de Ecophon Akusto™ One: een nieuwe serie flexibele geluidsabsorberende wandpanelen in kleinere afmetingen en 40 mm dikte. Karakteristiek voor Akusto One is de focus op zowel design als flexibiliteit. Door het combineren van de verschillende afmetingen, vormen en kleuren creëert u de gewenste sfeer. Akusto One is leverbaar in twee oppervlakteafwerkingen: Texona en Akutex ft. Het is ook mogelijk de panelen te bedrukken. Akusto One is onderdeel van de Ecophon Akusto™ serie.

forbo.com Vloerbedekking met een signatuur Marmoleum is gemaakt van natuurlijke grondstoffen, met als basis hars en lijnzaadolie. Door zijn duurzame eigenschappen is linoleum een product van het verleden en het heden, maar vooral van de toekomst. Dat toekomstgerichte onderstreept Forbo door de introductie van Marmoleum Signature: een vloerbedekking waarin dessins worden gegraveerd. Dit geeft een andere dimensie aan vloerbedekking. Er zijn vier dessins ontwikkeld: Raw, Cube, Circle en Tattoo. Bovendien is het mogelijk ook geheel eigen ontwerpen in de vloer te graveren. De gravures worden aangebracht in marmoleumtegels van 25 x 25 of 50 x 25 cm.

68 | de Architect, september 2016

Productinformatie Vloeren, wanden en plafonds

De Rotterdam Eind 2013 is in Rotterdam het grootste multifunctionele gebouw van Nederland opgeleverd, naar ontwerp van oma. Met een inhoud van 160.000 vierkante meter huisvest De Rotterdam kantoren, horeca, hotel- en congresruimten en leisurevoorzieningen, alsmede parkeren en 240 woningen. In deze verticale stad is de hand van Rem Koolhaas tot in detail zichtbaar.

merford.com Een stil kantoor

schuimbeton.nl Lichtgewicht vloer

De Silent Office serie van Merford biedt oplossingen zoals een wand-

Schuimbeton vervangt de oude

paneel, een plafondpaneel, een kastpaneel, een bureaupaneel of een

vloer voor een lichtgewicht en

vrijstaande afschermwand. Alle wand- en plafondelementen zijn

hoogwaardig isolerende vloer-

optisch kaderloos en voorzien van een akoestische vulling van

constructie. Ook als isolerende

Akotherm, gerecycled polyesterwol (75%). Deze is gemaakt van oude

bodemafsluiter (Rc-waarde: 4,5 bij

pet-flessen. Het product is afgewerkt met een stof die verkrijgbaar is in

500 mm) werkt schuimbeton

verschillende kleuren. De absorptiecoëfficiënt bij een wandelement

goed. Schuimbeton bestaat uit

bedraagt nrc 0,40, αw 0,35. De absorptiecoëfficiënt bij een plafond-

cement, water en een schuim-

element (spouw 200 mm) bedraagt nrc 0,5, αw 0,5. Het geluidsabsor-

vormende hulpstof. De belletjes

berend materiaal (Akotherm ng®) en de stoffering hebben en 13501-1

in het mengsel zorgen ervoor dat

Brandklasse b, rookgetal s1, drupgetal do.

het schuimbeton goed isoleert.

Schuimbeton wordt aangebracht met een flexibele slang en is na uitharden zo hard als beton en door de hoeveelheid lucht in het beton is het bovendien licht (vanaf 400 kg/m3). Daarnaast is het zelfnivellerend. Het is geschikt voor het afsluiten van de kruipruimtebodem, renoveren, verho-

breedveld.com Glas voegt iets toe

gen of liften van vloeren waarbij zettingsgevoeligheid of bereik-

Glas breekt ruimten, geeft openheid en verandert het perspectief.

baarheid een issue is.

Breedveld levert daar een bijdrage aan met een scala aan mobiele glaswanden. De breedveld P90gl- en P110gl-series bijvoorbeeld zijn ruimte-

hunterdouglascontract.com Rust voor oog en oor

verdelers met verborgen afdichtingsmechanieken in combinatie met hoge geluidsisolerende waarden. De series zijn uitgevoerd met een verzwaard stalen frame, wat extra grote glasopeningen mogelijk maakt.

De akoestische Techstyle plafonds van Hunter Douglas combineren

Ook de breedveld glaswand g90 (Connection) is een veelgevraagde

een goede akoestische performance, goede toegankelijkheid van het

variant in de utiliteitsbouw, waar ruimteverdeling en transparantie

plenum en een esthetisch fraai plafond. De verstaanbaarheid van

samengaan. De wanden bestaan uit sandwichpanelen van diverse

spraak hangt rechtstreeks af van de omgeving. Factoren die van

mogelijke glassoorten. In elk paneel zit een mechaniek weggewerkt

invloed zijn op de verstaanbaarheid van spraak zijn bijvoorbeeld het

dat voor afdichting zorgt.

geluidsniveau op de achtergrond, de nagalmtijd, en de grootte van de ruimte. De cellulaire constructie van de Techstyle® panelen absorbeert de hoge én lage frequenties en biedt een goede akoestische performance (nrc = 0,85), ongeacht de frequentie.

pci-afbouw.nl Ingekleurde vloer Op de 29e etage van ‘De Rotterdam’ ligt een ingekleurde kantoorvloer van 230 m² met de nieuwe decoratieve egalisatiemortel pci Periplan White in betonlook als toplaag. Deze witte mortel kan in één kleur of met artistieke effecten worden ingekleurd. Ook instrooien van gekleurde chips is mogelijk. De slijtvaste egalisatiemortel is geschikt voor vloerverwarming, zeer emissiearm en na vier uur beloopbaar.

In Rotterdam werd de anhydrietondergrond voorbereid met twee lagen epoxyprimer pci Epoxigrund Rapid, waarbij de tweede laag is ingestrooid met kwartszand. Als verzegeling dienden twee lagen Mastertop tc 442 w clear.

70 | de Architect, september 2016

Productinformatie Vloeren, wanden en plafonds

forbo-flooring.nl De vloer komt tot leven

bellboard.nl Door en door gekleurd

Forbo Flooring heeft in samen-

Cempanit Solid Color is een

werking met ontwerper Maarten

hoogwaardig houtvezelcement-

Ponjée een nieuwe Flotex-vloer

paneel met een decoratief en

op de markt gebracht die

natuurlijk uiterlijk. De cement-

gebruikmaakt van ‘augmented

gebonden houtvezelplaat is

reality’ (ar). De layer app brengt

geschikt voor droge binnen-

de vloer letterlijk tot leven.

toepassingen, waarbij tijdens de

Ponjée bedacht de ar-gimmick

productie pigmenten aan het

met het idee dat er ook functio-

mengsel worden toegevoegd.

naliteit aan vastgeknoopt kan

De houtvezels in de platen

worden. Zo zouden de vlinders je

behouden hun lichte natuurlijke

interface.com Klassieke inspiratie

in een hotel bijvoorbeeld kunnen leiden naar je kamer, de sauna of

De World Woven™ collectie bestaat uit Skinny Planks™ en vierkante

het restaurant. De vloer is geïn-

tegels die zijn geïnspireerd op klassieke stoffen van over de hele

spireerd op het boek De ontwik-

wereld. De World Woven-collectie is ontworpen door David Oakey.

keling van rupsen, vlinders en

In de collectie worden moderne materialen gecombineerd met ele-

insecten van de botanische

menten die zijn gebaseerd op tijdloze stoffen uit het verleden. Zo

tekenares Anna Maria Sybilla

speelt klassiek tweed een rol, maar ook de op maat gemaakte stoffen

Merian dat in 1665 verscheen.

die Oakey kent van zijn jeugd in Groot-Brittannië. De designs bieden veel mogelijkheden: je kunt één product als neutrale achtergrond gebruiken of een compositie maken met verschillende texturen om de

emco-bau.com Schoon naar binnen

gevarieerde wereld van de natuur na te bootsen.

nora.com Behaaglijk en functioneel

Emco heeft een schoonloopzone ontwikkeld die leverbaar is in tegelvorm, de emco Conform. Hiermee komt de leverancier tegemoet aan de vraag naar een kwalitatief hoogwaardige schoonloopzone die eenvoudig te plaatsen is en het snijverlies beperkt. De emco Conform

Er is steeds meer vraag naar authentieke materialen. De nieuwe rubber

schoonlooptegel is gemaakt van econyl-garens (100% polyamide). Deze

vloer noraplan valua combineert behaaglijke sfeer en functionaliteit.

econyl-garens zorgen voor een hoge opname van fijn vuil en vocht.

Noraplan valua combineert de authenticiteit van het materiaal rubber

Primair zorgen de emco-schoonloopzones en entreematsystemen

met een onregelmatigheid gebaseerd op de natuur. Net als de andere

voor een functionele en veilige entree. Functioneel uit oogpunt van

noraplan-vloeren heeft valua een vloerdikte van 2 of 3 mm. Het blijvend

een goede vuil- en vochtopname, maar daarnaast ook voor een hogere

elastische rubber is veilig, slijtvast, ergonomisch, heeft goede akoesti-

mate van veiligheid, door het beperken van uitglijdingsgevaar en door het gebruik van brandvertragende grondstoffen.

sche eigenschappen, is gemakkelijk schoon te houden en voldoet aan houtkleur, alleen het bindmiddel

alle eisen op het gebied van een duurzame vloer met een lange levens-

cement neemt de kleurpigmen-

duur. De rubbervloer is verkrijgbaar in klassieke banen en in tegels met

ten op. Na persing, droging en

afgeschuinde randen.

uitharding wordt de cementrijke deklaag 1 mm teruggeschuurd.

De houtkleurige vezels zijn nu zichtbaar in het kleurcement.

Het onbehandelde oppervlak is glad en mat en kan op verzoek voorzien worden van perforaties of sleuven voor specifieke akoestische eigenschappen.

72 | de Architect, september 2016

Productinformatie Vloeren, wanden en plafonds

Internationaal Strafhof Het Internationaal Strafhof (International Criminal Court, icc) heeft een nieuw onderkomen op het terrein van de Alexanderkazerne in Den Haag. Het gebouw is op 19 april 2016 officieel geopend door koning Willem-Alexander. Dit permanente hof vervolgt mensen die worden verdacht van oorlogsmisdaden, misdaden tegen de menselijkheid en genocide. De architectuur onderstreept de internationale betekenis van het icc.

relius.nl Als hygiëne vereist is Relius Cleancoat is de enige waterverdunbare, stralingsbestendige muurverf ter wereld. In Holland ptc te Delft (Particle Therapy Centre) is een deeltjesversneller om protonenstraling op te wekken voor behandeling van moeilijk bereikbare tumoren. Het is een nieuwe therapie die straks op vier plaatsen in Nederland kan worden ondergaan. Voor de wanden en vloeren van het nieuwe Holland ptc moest een stralingsbestendige coating worden toegepast. Na een test van meer dan tien verfproducten bleek de CleanCoat als enige geschikt. Bestand tegen

hunterdouglascontract.com Aluminium aan het plafond

straling van een bron met dosis 1000 kgy (meer dan 100.000 x een dodelijke dosis). Cleancoat is in twee glansgraden verkrijgbaar en kiwa-gecertificeerd.

Het Deense architectenbureau Schmidt, Hammer, Lassen Architects ontwierp een iconisch gebouw voor het Internationaal Strafhof in Den Haag. Het nieuwe complex doet recht aan slachtoffers van ernstige misdaden en beschermt ze, maar laat tegelijkertijd de vermeende misdadigers die er vervolgd worden hun menselijkheid behouden. Het interieur van het 56.000 m2 tellende complex is gebouwd op ingetogen allure en maakt geen onderscheid tussen slachtoffers, daders en medewerkers. Hunter Douglas leverde voor dit interieur met circa 29.000 m2 slanke, aluminium plafondlamellen.

kingspan.com Visueel voor elkaar Bij het (na-)isoleren van plafonds in parkeergarages en kelderboxen spelen, naast de isolatiewaarde, de dikte en visuele afwerking van het materiaal een grote rol. De Kingspan Kooltherm®

gerflor.nl Op Olympisch niveau

k10 Plus Plafondplaat combineert deze eigenschappen in een compacte en lichtgewicht isolatieplaat, die bovendien snel en eenvoudig is te verwerken en bevestigen. De Kooltherm® K10 Plus Plafondplaat is een

Gerflor levert de vloeren van de zeven volleybalvelden en de zes hand-

resol hardschuim isolatieplaat met vezelvrije kern, met aan beide zijden een glasvlies cachering. Aan één

balvelden op de Olympische Spelen in Rio de Janeiro. Daarmee neemt

zijde is een 20 mm naturel crèmekleurige houtwolcementplaat bevestigd, waarmee de plaat ook voor een

het ruim 15.000 m2 olympisch oppervlak voor zijn rekening. Na afloop

esthetisch fraaie plafondafwerking zorgt. De Kooltherm® k10 Plus Plafondplaat is standaard verkrijgbaar in

van de Spelen zorgt Gerflor voor demontage van de vloeren. De

de afmeting 1200 x 600 mm en dikten variërend van 40 mm tot 140 mm. De plaat heeft Euro brandklasse b-s1,

taraflex®-sportvloeren bieden bescherming bij een val en helpen

d0 (naakt product).

sportblessures voorkomen. De oppervlaktebehandeling Protecsol® vermindert het risico op brandwonden door wrijving bij een duik.

faay.nl Complete oplossing voor transformatie Faay Wanden en Theuma hebben samen een wk2 inbraaktest laten uitvoeren. De constructie, bestaande uit een Faay woningscheidende iw 148 wand in combinatie met een Theuma inpandige woningtoegangsdeur en kozijnset, heeft de test doorstaan. Met deze test kunnen Faay Wanden/ Plafonds en Theuma Doors & Frames een complete oplossing bieden voor de transformatiemarkt (appartementen, hotelkamers, bergingen en studentenwoningen) die op het vlak van brandwerendheid (30 min.), inbraakwerendheid (wk2) en geluidwerendheid (rw, p waarde 42 db) aan de hoogste vereisten voldoen.

74 | de Architect, september 2016

De schokdempende onderlaag zorgt voor extra veiligheid en de gekalanderde slijtlaag is versterkt met glasvezel.

Mijn huis

Prefab wonen in Rotterdam aan zee Tekst Anne van der Zwaag Beeld Jeroen Musch Op een vakantiepark in Hoek van Holland zette Joep van Lieshout vijf jaar geleden zijn zelfontworpen vakantiewoning neer. De sfeer is dorps, er is veel sociaal verkeer en de meeste mensen zitten voor hun huis in volle en gezellige tuintjes. Niet direct een plek waar je Van Lieshout zou verwachten. Hij komt er regelmatig, maar zou vaker willen gaan. De vrije ligging met de tuin aan de buitenrand van het park biedt volledige privacy en binnen oogt het huisje ruim en licht.

de Architect, september 2016 | 79

Mijn huis Prefab wonen in Rotterdam aan zee

Joep van Lieshout

‘Ik ben altijd geïnteresseerd geweest in prefab, alles wat ik maak is demontabel en transporteerbaar’

Hoe kom je aan een vakantiehuisje op een dergelijk park?

Het is een gemeentelijk recreatiepark en was oorspronkelijk alleen bedoeld voor Rotterdammers. De verkoopprijzen waren laag en werden door de gemeente gereguleerd. Een makelaar deed in opdracht van de gemeente alle taxaties en zo werd speculatie voorkomen. De huisjes bleven goedkoop en iedere Rotterdammer kon er in principe een betalen. Vanaf 2.500 euro had je hier een huis. Vijf jaar geleden is dit losgelaten en sindsdien gaan de prijzen omhoog.

Maar het publiek is niet erg veranderd. Het park was een beetje vergeten, Nederlanders gingen liever naar Thailand of het Andes-gebergte. Er zijn een paar Duitsers bijgekomen, dat was even schrikken voor de Rotterdammers hier, maar het is nog niet heel erg hip. Uiteindelijk wil de gemeente het waarschijnlijk afstoten en verkopen aan projectontwikkelaars. Hier wordt door de gebruikers tegen geprotesteerd, de grond huur je namelijk, wat betekent dat je weinig rechten hebt. Maar mijn huis is prefab en kan overal staan.

Waarom heb je voor prefab gekozen?

Ik ben altijd geïnteresseerd geweest in prefab, alles wat ik maak is demontabel en transporteerbaar.

Daarbij hou ik niet van geklungel in de buitenlucht. In de Verenigde Staten heb ik van die mobile home fabrieken bezocht, daar maken ze enorme trailers. Het mooie van prefab in Amerika is dat het een kwart van de prijs kost. Voor 20.000 of 30.000 euro heb je een knoepert van een huis.

Het oorspronkelijke huisje kocht ik voor 9.000 euro inclusief bestek, lampen en meer. Na een paar jaar heb ik het gesloopt en er dit huis op gezet. Het bestaat uit twee delen en is in mijn atelier in Rotterdam gebouwd. Vervolgens hebben we het op een vrachtwagen geladen en hierheen gereden. Het huis is grotendeels van polyester en kan dus goed tegen wind en zout. Het staalwerk is verzinkt en van poedercoating voorzien en het hout hebben we in een speciaal bad gedompeld waardoor het nooit meer rot.

Had je bij het ontwerp de vrije hand?

Op het park gelden bepaalde regels, zo mag een huisje niet groter zijn dan 36 vierkante meter. Maar daar kun je al veel mee doen. Ik wilde een fijn en licht vakantiehuis dat goed te gebruiken is. Alle functies die normaal op zichzelf staan, zijn met elkaar verweven. Hierdoor heb ik een enorme keuken, een flink bureau en een grote slaapkamer.

Overal heb ik schuine hoeken toegepast zodat het oog ontsnappingsruimte heeft. Maak je alles recht, dan zit je in een hok van zes bij zes meter.

Ook het licht speelt een belangrijke rol in de ervaring van ruimte, door al het glas valt het hier prachtig naar binnen. Mijn huis in Rotterdam heeft minder daglicht. Hier ervaar ik een enorm gevoel van vrijheid.

80 | de Architect, september 2016

Hoe is de relatie tussen binnen en buiten?

Het contrast met de andere vakantiehuizen op het park is heel groot. De meeste mensen zitten in de tuin aan de voorzijde van hun huis, met uitzicht op de buren. Mijn voordeur zit verstopt in het groen, achter een pergola die ik zelf heb gemaakt. Toen de twee units werden neergezet, belden de buren dat het huis verkeerd om werd geplaatst. Mijn tuin zit aan de achterzijde. Hier kraagt het dak uit waardoor binnen en buiten in elkaar overlopen. De hele achtergevel kan omhoog met een elektrische lier die

verstopt is achter de keukenkastjes.

Het liefst zit ik binnen met alles open. Op de vloer ligt schelpkleurig marmoleum dat aansluit bij de schelpen in de tuin. De buitenruimte is aangelegd door Duotuin, kunstenaars en hoveniers met wie ik op de academie zat. De tuin zelf is ook niet recht, hier vind je de schuine hoeken terug. Er is bewust gekozen voor planten die in de schrale zandgrond goed gedijen, zoals vijgen en druiven, maar ook salie en rozemarijn groeit hier. De tuin is privé, vandaar ook de buitendouche. Het huisje ligt aan de buitenrand, ik heb een van de

beste plekken van het park, je kunt de hele tijd in je nakie lopen.

Hoeveel tijd breng je hier door?

Te weinig. Ik denk dat ik hier zo’n tien weekenden per jaar zit. Dan ben ik hier gewoon aan het werk, daarom heeft het bureau een flinke maat.

Eigenlijk zou ik hier vaker en langer moeten zijn. Gewoon de deur achter me dichttrekken en zes weken in dit huisje gaan zitten. Er komt hier verder niemand, hoogstens een keer per jaar ontvang ik mensen. Met de buren heb ik goed contact, we gaan niet bij elkaar op de koffie maar we

groeten elkaar vriendelijk. Het zijn allemaal heel aardige mensen. Je hoeft hier niets af te sluiten, want er gebeurt nooit wat.

Zou je het ooit verkopen?

Het huis zelf staat te koop, als prefab ontwerp. Dat kost rond de ton, afhankelijk van de uitrusting. Maar dit huisje doe ik niet snel van de hand. Ik ben heel tevreden met de plek en het ontwerp. Verwarming, tv, internet, alles zit erin. Terugkijkend zou ik betere fundering neerleggen, het huisje staat nu op een paar stoeptegels. Ook zit er een buitendeur in

de badkamer die ik nooit gebruik.

Voor de rest zou ik niet veel anders doen en ik hou sowieso niet van verkopen. Elke auto die ik heb, wil ik ook het liefst de achtertuin inrijden en hier laten wegrotten.

Anne van der Zwaag Anne van der Zwaag is curator, publicist en directeur van designbeurs object Rotterdam. Ze speelt een actieve rol in het creatieve veld en zit in verschillende besturen, jury’s en adviescommissies. Daarnaast is ze een gepassioneerd verzamelaar van kunst en design. Voor de Architect interviewt ze de bewoners van bijzondere huizen.

de Architect, september 2016 | 81

Service

Abonnementen en administratie

verveelvoudigd, opgeslagen in een

Boekhandels

Advertentie-index

Wilt u een abonnement op de Architect,

geautomatiseerd gegevens-bestand of

de Architect wordt verkocht bij de

Naam

ga dan naar www.deArchitect.nl/aanbod

openbaar gemaakt in enige vorm of op

volgende boekhandels

Armstrong Building Products bv

83

Abonnementsprijzen per jaar

enige wijze, hetzij elektronisch,

Bosch Beton bv

16

excl. 6% btw. Nederland € 299,-.

mechanisch, door fotokopieën, opnamen

Antwerpen (b)

Bulthaup Nederland bv

6

Studentenabonnement € 179,-,

of enige andere manier, zonder

Copyright,

Derako International bv

54

geldig tot twee jaar na het beëindigen

voorafgaande schriftelijke toestemming

Nationalestraat 28a. 03-2329416

Desso bv

56

van de studie.

van de uitgever.

Abonnement buitenland € 309,-

Duco Ventilation & Sun Control

pagina

4

Amsterdam

Duravit

13

Losse nummers € 19,95 (excl. btw).

Verschijning

Architectura et Natura,

Forbo Flooring bv

24

Prijswijzigingen voorbehouden.

Het tijdschrift de Architect verschijnt

Leliegracht 22. 020-6236186

Geberit bv

10

Abonnementen kunnen ook worden

negen keer per jaar en komt iedere

Athenaeum Nieuwscentrum,

GIRA Giersiepen GmbH & Co. kg

opgegeven bij BIM Media Klantenservice,

tweede donderdag van de maand uit. In

Spui 14-16. 020-6242972

Hateha Electrotechnische

78

postbus 16262, 2500 BG Den Haag o.v.v.

december verschijnt een gecombineerd

Hunter Douglas Europe bv

26

“Tijdschrift de Architect”

december/januarinummer.

Delft

Louis Poulsen

71

Tel 070-3046777

In november ontvangen abonnees

Stylos bookshop,

Q-railing Central Europe GmbH

73

de ARC Awards special.

Julianalaan 132. 015-2784168

Reynaers bv

77

Reynaers bv

84

Gent (b)

Rockfon bv

18

Copyright Art and Architecture

Rockfon bv

53

Een abonnement kan op ieder gewenst

Losse nummers kunnen worden gekocht

tijdstip ingaan en geldt tot wederopzeg-

in de webshop van www.bimmedia.nl.

ging, tenzij anders overeengekomen. De

2

minimumlooptijd van een abonnement is

Advertentie-exploitatie

bookshop, Jakobijnenstraat 8.

Roval Aluminium bv

58

één jaar. Partijen kunnen ieder schriftelijk

Teamleider

09-2235794

Unilin Insulation bv

60

opzeggen tegen het einde van de abon-

Maciek Piasecki

Vakbeurs Energie

58

nementsperiode, met inachtneming van

06-13858030, m.piasecki@bimmedia.nl

een opzegtermijn van twee maanden.

Groningen

Velux Nederland bv

8

Scholtens & Wristers

Vola Nederland bv

69

Wij verwerken uw gegevens voor de

Account managers

Academische Boekhandel,

uitvoering van de (abonnements)

Najia El Zoulali

Guldenstraat 20. 050-3172500

overeenkomst en om u van informatie te

070-3046911, n.el.zoulali@bimmedia.nl

Godert Walter,

voorzien over BIM Media bv en zorgvuldig

Iwan Verburg

Oude Ebbingestraat 53. 050-3122523

geselecteerde andere bedrijven. Als u

06-10934338, i.verburg@bimmedia.nl Rotterdam

geen prijs stelt op deze informatie, kunt u dit schriftelijk melden bij BIM Media,

Media Services

Donner Boeken,

postbus 20014, 2500 EA Den Haag. Voor

Jacqueline Bakker

Lijnbaan 150. 010-4132070

informatie over onze leveringsvoorwaar-

070-3046943,

NAi Boekverkopers,

den kunt u terecht op www.bimmedia.nl.

mediaservice@bimmedia.nl

Museumpark 25. 010-4401203

één jaar. Alle rechten voorbehouden.

Sluitingsdatum 20 dagen voor verschijnen.

Druk

Vanwege de aard van de uitgave, gaat

Advertentie-tarieven worden op aanvraag

Drukkerij Wilco, Amersfoort

BIM Media uit van een zakelijke overeen-

toegezonden. Alle verkeer met adverteer-

komst; deze overeenkomst valt onder

ders en bemiddelaars geschiedt conform

het algemene verbintenissenrecht.

de algemeen geldende regels voor het

Alle auteursrechten en databankrechten

advertentie-wezen 1990 en de plaatsings-

ten aanzien van de inhoud van deze

voorwaarden van BIM Media. De opgave

uitgave worden uitdrukkelijk voor-

van prijzen en technische gegevens

behouden.

geschiedt buiten verantwoordelijkheid van

Deze rechten berusten bij BIM Media bv,

de redactie.

Abonnementen gelden voor minimaal

ISSN 1385-4542

© 2016 BIM Media, Den Haag

c.q. de desbetreffende auteur.

Marketing

“Auteurswet” gestelde uitzonderingen,

Linda Visser

mag niets uit deze uitgave worden

070-3046876, L.Visser@bimmedia.nl

82 | de Architect, september 2016

2016

Behoudens de in of krachtens de

www.deArchitect.nl