Kunst & Cultuur Magazine 4 - 2015

Magazine voor leden van AVROTROS Cultuur • november 2015 • jaargang 19 • nummer 4

Kunst & Cultuur Het grootste cultuurblad van Nederland

Ernst Ludwig Kirchner Paradijs in de bergen

De Notenkraker

8478515_KenC_KenC04Cover.indd 1

Amsterdam Light Festival

David Bowie in Groningen

Keizer Constantijn

29-10-15 13:44

Selfies uit de 17e eeuw

12

Inhoud Kirchner in Singer Laren

David Bowie: multitalent

16

4

Ernst Ludwig Kirchner in Laren De Zwitserse jaren van de expressionist

4

David Bowie in Groninger Museum Ook voor niet-fans

16

Joan Miró in Cobra Museum Amstelveen Tentoonstelling, concert én Miró-cocktail

26

Ode aan de mode: over Nederlandse couture Win het boek bij de tentoonstelling

36

Keizerrijk wordt kerkelijk machtscentrum Geschiedenis Rome in Nieuwe Kerk Amsterdam

42

Voor alle leuke activiteiten in VondelCS, het AVROTROS Media- en C 2

• Kunst & Cultuur

8478514_KenC_KenC04Inhoud.indd 1

29-10-15 13:43

2

6

6

2

Column

Simone van den Ende is hoofd Kunst & Cultuur van AVROTROS

Joan Miró en CoBrA

26

Romeinse schatten Ode aan de mode

Thuis

42

36

Verder in dit nummer Met korting naar kerstballet De Notenkraker ‘Selfies’ uit de Gouden Eeuw in Mauritshuis Wat is er te doen in VondelCS? De expert: over het Jheronimus Bosch-jaar 2016 Perzische krijgers en dichters in Rotterdam Vierde editie Amsterdam Light Festival Rondleiding door kunstenaarsdorp Laren Ijskoude schilderijen in Teylers Museum Haarlem Verborgen Symboliek: over (on)heilige families Win vrijkaartjes kerstconcert Brits jongenskoor Puzzel: win de dubbel-cd van Aangenaam Klassiek AVROTROS-agenda Korting op kaarten voor opnames Maestro Colofon Doe mee: de AVROTROS-fotografiewedstrijd

11 12 14 15 21 22 25 31 32 35 41 44 46 46 47

Kijk goed naar deze editie van Kunst & Cultuur Magazine, want vanaf volgend jaar wordt dit blad in een nieuw jasje gestoken en zult u mijn column er niet meer in terugvinden. In het nieuwe magazine, en ik kan vast verklappen dat het mooi gaat worden, worden de columns geschreven door AVROTROSpresentatoren en andere prominente Nederlanders uit de cultuur- en televisiewereld. Gelukkig mag ik u nog één keer enthousiasmeren. Bijvoorbeeld voor Jheronimus Bosch 500, het project rond de 500ste sterfdag van Jheronimus Bosch waarin AVROTROS partner is (zie pag. 15). We besteden er volgend jaar geregeld aandacht aan op radio, tv en internet. Maar ik verheug me vooral op de tentoonstelling die vanaf 13 februari te zien is in het Noordbrabants Museum. Alle werken (of eigenlijk 40-1=39, want Tuin der Lusten uit het Prado is te kwetsbaar voor vervoer) komen voor het eerst tegelijk naar zijn geboortestad: uniek om die bij elkaar te zien. Verder sta ik als eerste op de stoep van het Groninger Museum voor de David Bowie-tentoonstelling (zie pag. 16).

Vanaf mijn puberteit ben ik megafan, toen ik zestien was deed ik mijn uiterste best om op Bowie te lijken.

Ik heb hem één keer ontmoet in New York. Hij zei ‘Hi’.

Het is ook weer tijd voor onze fotografiewedstrijd. In deze donkere dagen is het thema Thuis. U heeft nog een paar dagen om uw foto in te sturen (zie pag. 47).

Ik hoop natuurlijk dat we over de magische grens van vijfduizend inzendingen gaan; eerder dit jaar bij onze Van Gogh-wedstrijd waren het er bijna vierduizend.

Natuurlijk hoop ik ook dat u zich inmiddels thuis voelt bij AVROTROS. En dat u zich snel thuis voelt in het mooie, vernieuwde Kunst & Cultuur Magazine dat vanaf volgend jaar bij u in de bus valt.

dia- en Cultuurhuis, kijk op pagina 14 of ga naar www.vondelCS.nl Kunst & Cultuur

8478514_KenC_KenC04Inhoud.indd 2

•

3

29-10-15 13:43

De Zwitserse jaren van Ernst Ludwig Kirchner

Bohemien in de bergen Na een zenuwinzinking verhuist de Duitse expressionistische kunstenaar Ernst Ludwig Kirchner (1880-1938) naar het Zwitserse Alpendorp Frauenkirch. In het isolement van de bergen creëert hij zijn eigen paradijs en legt dat vast in woord en beeld. Een overzicht van Kirchners werk uit deze uiterst creatieve periode is binnenkort te zien in Singer Laren.

Tekst: Emely Nobis

4

langs klinieken en sanatoria, zoals toen gebruikelijk voor mensen uit gegoede kringen (Kirchners vader was professor).

Maar bij Kirchner speelt meer. Hij rookt en drinkt overmatig en heeft een beginnende medicijn- en morfineverslaving.

Na nog een opname in Berlijn vanwege een psychose volgt een verblijf in het Bellevue Sanatorium in Davos. Zwitserland doet hem goed, en in de zomer van 1917 betrekt hij met zijn verpleegster een hooggelegen boerenhut op de Stafelalp.

Daarna huurt hij een huis in Frauenkirch, een landelijk dorpje ten zuiden van Davos. ‘Ik ben er geweest en het is echt ontzettend primitief,’ vertelt De Lorm.

‘Ongelooflijk dat die grootheid uit Berlijn voor zo’n archaïsch leven kiest. Maar het Alpenlandschap, het eenvoudige, traditionele bestaan van de boeren en hun vee… dat alles moet voor hem een paradijs in de bergen zijn geweest.’

Nederlandse vriend De hoofdmoot van de expositie in Singer Laren richt zich op Kirchners Zwitserse jaren, die het overgrote deel van zijn werkzame leven uitmaken. Te zien zijn 34 schilderijen en 57 werken op papier en meer dan 30 foto’s, grotendeels

Ernst Ludwig Kirchner – Drie naakte vrouwen met kinderen, 1925-26, olieverf op doek

PARTICULIERE COLLECTIE

D

e weg naar het paradijs in de Zwitserse Alpen loopt voor Ernst Ludwig Kirchner via de hel van de Eerste Wereldoorlog. De Duitse expressionistische kunstenaar heeft rond 1910 samen met zijn collega’s van de kunstenaarsgroep Brücke (onder wie Erich Heckel en Emil Nolde) furore gemaakt in steden als Dresden en Berlijn.

In vlakke composities met een beweeglijke, losse penseelstreek en heldere kleuren, schildert hij het nerveuse, jachtige stadsleven. Straten vol mensen in beweging. Het circus. Danseressen. Met die Duitse periode begint ook de tentoonstelling Kirchner. Expressionist in de bergen in Singer Laren. Museumdirecteur Jan Rudolph de Lorm: ‘Die Brücke introduceert een nieuwe manier van werken, losgemaakt van academische stijltheorieën. Emoties worden direct getekend of geschilderd. Die Brücke wordt een instant hit. En Kirchner, hun leider, is meteen beroemd.’

Het gaat mis als Kirchner zich tijdens de Eerste Wereldoorlog vrijwillig als soldaat meldt. Zijn angst om naar het front te worden gestuurd, leidt al snel tot ‘neurasthenie’ (zenuwzwakte), dé modeziekte uit die tijd. Er volgt een rondgang

• Kunst & Cultuur

8478513_KenC_Kirchner.indd 1

29-10-15 15:10

8478513_KenC_Kirchner.indd 2

29-10-15 15:10

KIRCHNER MUSEUM DAVOS Ernst Ludwig Kirchner – Opkomst van de maan op de Stafelalp, 1917, olieverf op doek

Elke zomer kwamen er vrienden (en vooral vriendinnen) naar de hut op de berg. Er werd (vaak naakt) gesport in de vrije natuur, gezwommen, gedanst… afkomstig uit het Kirchner Museum in Davos. ‘Directe aanleiding is een schilderij dat wij hebben van de Groningse Ploeg-kunstenaar Jan Wiegers,’ aldus De Lorm. ‘Wiegers wordt in 1920 op kosten van zijn Groningse kunstenaarsvrienden naar Davos gestuurd, vanwege een longontsteking. Hij en Kirchner 6

hebben dezelfde arts en daar komen ze elkaar tegen. Ze raken bevriend en schilderen samen, waarbij Kirchner de veel jongere, provinciaalse Wiegers inspireert. Wiegers valt als een blok voor het bohemienleven en neemt wat hij leert mee terug naar Groningen. Daar is de expressionistische kunstenaarsbewe-

ging De Ploeg uit voortgekomen.’

In de tentoonstelling zullen Zwitserse werken van Wiegers te zien zijn. Net als de portretten die Wiegers en Kirchner van elkaar maakten.

Wiegers is een van de vele bezoekers van de grote meester. Die is samen met zijn levenspartner, de danseres Erna

• Kunst & Cultuur

8478513_KenC_Kirchner.indd 3

29-10-15 15:10

Een beetje gek Kirchners paradijs heeft niettemin de nodige rafelrandjes. Zijn vrouw Erna is depressief, zelf blijft hij kampen met verslaving, pijn en eenzaamheid. Zeker als hij de bergen vanwege de sneeuw en kou gedurende de lange winters noodgedwongen moet verruilen voor een huis in Davos zelf. ‘Kirchner was een beetje gek’, zegt De Lorm, ‘maar wist wel zijn imago strak te regisseren. Vanuit Zwitserland correspondeert hij met kunsthandelaars en museumdirecteuren, organiseert tentoonstellingen en schrijft onder het pseudoniem van een Frans criticus, Louis de Marsalles, lovende recensies over zijn eigen werk.’

Maar hij is ook enorm productief.

Zijn eerste bergschilderijen, zoals Mondaufgang auf der Stafelalp (1917), zijn nog in de nerveuze, jachtige Brückestijl. Maar al gauw zet hij zich, ook in het openbaar, af tegen het expressionisme. Hij ontwikkelt zijn zogeheten ‘Teppichstil’: stralende kleurcomposities met expressieve, vereenvoudigde vormen, waarvoor hij inspiratie vindt in

KIRCHNER MUSEUM DAVOS Erst Ludwig Kirchner, Drie oude vrouwen, 1925-26, olieverf op doek

KIRCHNER MUSEUM DAVOS

KIRCHNER MUSEUM DAVOS

Schilling, een soort kunstenaarskolonie begonnen. De hut op de berg tovert hij om tot een totaalkunstwerk, met tapijten, sculpturen en zelfgemaakte meubels. Elke zomer komen er vrienden (en vooral vriendinnen) langs. Er wordt (vaak naakt) gesport in de vrije natuur, gezwommen, gedanst… Kirchner legt het allemaal vast, ook in tal van foto’s, houten beelden, brieven en dagboeken.

De Lorm: ‘Daar kunnen we veel van laten zien; heel bijzonder.’ Behalve bijvoorbeeld naakt recreërende vrouwen bij bergbeekjes schildert Kirchner ook de boeren die ’s zomers op de alm zijn naaste buren zijn. De Lorm toont een foto, door Kirchner gemaakt, van drie oude boerenvrouwen. Het zijn de zusters Rüesch uit Frauenkirch. In 1925-26 heeft hij Die drei alten Frauen ook geschilderd, in hun strenge, zwarte klederdracht. De Lorm: ‘Kirchners werk zit vol contrasten: het leven in de jachtige stad tegenover de archaïsche natuur, het vrije kunstenaarsbestaan tegenover het strenge, conservatieve boerenleven. Dat vind ik spannend.’

Ernst Ludwig Kirchner – Groot liefdespaar (echtpaar Hembus), 1930, olieverf op doek

Kunst & Cultuur

8478513_KenC_Kirchner.indd 4

•

7

29-10-15 15:10

10 okt 2015 31 jan 2016

Joan Mir贸 Femme et oiseaux II, 1969 Bruikleen van Successi贸 Mir贸, Palma de Mallorca 漏 2015 pictoright Amsterdam

Cobra Museum voor Moderne Kunst

cobra-museum.nl #miroencobra 8478580_KenC_KenC04KenC1Advertentie 1.indd 1

29-10-15 15:45

oosterse wandkleden en in de tapijten die hij zelf weeft. Na 1925 zoekt Kirchner aansluiting bij de internationale kunstwereld. Hij richt zijn blik op Parijs en zijn stijl wordt beïnvloed door het werk van Picasso en het surrealisme. Die ‘Neuen Stil’, sterk gestileerd en met grote, bijna collageachtige vlakken, wordt over het algemeen als minder kwalitatief en oorspronkelijk gezien dan zijn vroegere werk. De Lorm is het daar niet mee eens.

Niet voor niets siert juist één van deze werken, Großes Liebespaar (1930), het tentoonstellingsaffiche. ‘Het is prachtig gestileerd, met over elkaar schuivende kleurvlakken en een groot rood hart achter het paar.’

Een nieuwe stijl, die wellicht uitdrukking geeft aan de rust die hij in de Alpen ervaart. Die rust wordt ruw verstoord door de dreigende Tweede Wereldoorlog en de inbeslagname van Kirchners werk uit Duitse musea door de nazi’s, om

vervolgens in 1937 als Entartete Kunst te worden tentoongesteld. Het feit dat zijn werk niet meer verkoopbaar is, zijn angst voor oorlog én zijn labiele geest hebben waarschijnlijk geleid tot Kirchners zelfmoord op 15 juni 1938. De Lorm: ‘Na zijn overlijden zijn er in zijn huis echt bergen morfineampullen gevonden. Hij moet enorm verslaafd zijn geweest.’

Op een houtsnede heeft Kirchner zichzelf afgebeeld als een soort Narcissus die in een bergmeer naar zijn eigen weerspiegeling kijkt, met om zich heen zijn volgelingen. Het heet Der Ruhm (1924). De erkenning die hij heel zijn leven nastreefde, heeft hij postuum in elk geval gekregen.

Kirchner. Expressionist in de bergen is te zien van 9 december 2015 t/m 22 mei 2016. www.singerlaren.nl

cultuur arrangement Kirchner in Singer Museum Laren Met lezing door directeur Datum Zaterdag 16 januari 2016

Locatie Singer Laren Oude Drift 1 in Laren

Programma 13.00-13.30 uur: ontvangst met koffie/thee en gebak 13.30-14.15 uur: lezing door directeur Jan Rudolph de Lorm, waarin hij zich richt op de ruim twintig jaar dat Kirchner in Zwitserland woonde en werkte.

14.15-17.00 uur: bezoek de tentoonstelling op eigen gelegenheid

Prijs Nieuwe museumentree In 2016 viert Singer Laren haar 60-jarig bestaan. Het museum zou er niet zijn geweest zonder de Haagse- en de daaraan verwante Larense school. Het werk van deze kunststroming was eind 19e eeuw meer dan populair in de Verenigde Staten.

William Singer (1868-1943), zoon van een Amerikaanse staalmagnaat, leerde het kennen op tentoonstellingen in Pittsburgh. ‘William schilderde en exposeerde zelf ook niet onverdienstelijk’, zegt Jan Rudolph de Lorm terwijl hij wijst op een zeelandschap met zeilschepen dat in zijn werkkamer hangt. ‘Hij besloot zijn vader niet op te volgen en met zijn 17-jarige bruid naar Europa te reizen. Ze gingen naar Parijs en in 1901 naar Laren. Dat deden wel meer Amerikanen in die tijd. Ze legden in Nederland het leven vast in de stijl van de Haagse school en verkochten dat werk weer in de Verenigde Staten.’

In 1911 lieten William en Anna Singer in Laren een villa bouwen: De Wilde Zwanen.

Daarnaast hadden ze huizen in de Verenigde Staten, Noorwegen en Parijs. De Lorm: ‘Ze reisden voortdurend als een soort trekvogels rond: vandaar die ‘wilde zwanen’. En ze verzamelden kunst. Dat konden ze zich natuurlijk veroorloven omdat Singer uit een schathemelrijke familie kwam.’

William overleed in 1938 in Noorwegen. De Wilde Zwanen was toen al verkocht, maar Anna kocht de villa na de Tweede Wereldoorlog terug en liet deze als herinnering aan haar echtgenoot tussen 1953-1956 uitbreiden met een museumvleugel en (als enthousiast pianiste) een concertzaal. Zestig jaar na dato voldoet dit theatergebouw niet meer. De sloop is inmiddels begonnen en in 2017 moet er een nieuw pand zijn verrezen. De Lorm: ‘We waren een gemiddeld provinciaal theater en we willen toe naar een modern, eigentijds theater waarin we bijvoorbeeld een klein operafestival kunnen programmeren. En we gaan kijken hoe we de unieke combinatie van museum en theater op één plek meer kunnen uitbuiten. In elk geval komt er een nieuwe, gezamenlijke entree van glas, met boven de ingang ons exemplaar van De Denker van Rodin.’

€ 21,- p.p. of € 9,- p.p. voor museumkaarthouders.

Reserveren en informatie Boek uw tickets via avrotros.nl/ kirchner (reserveringskosten € 1,50 per boeking). Of bel 090087 67 000 (ma t/m vrij tijdens kantooruren, € 0,35 per gesprek plus € 3,- reserveringskosten per boeking). Neem uw uitgeprinte tickets, een geldig identiteitsbewijs en, indien van toepassing, uw museumkaart mee.

Kunst & Cultuur

8478513_KenC_Kirchner.indd 5

•

9

29-10-15 14:35

advertentie

8478577_KenC_KenC04KenC1Advertentie 3.indd 1

29-10-15 15:21

De Notenkraker: met virtuoze danspartijen, schitterend core de ballet en fraai decor

Oost-Europees balletgezelschap met…

De Notenkraker

Het bekende sprookjesballet De Notenkraker, op muziek van Tsjaikovski, wordt deze winter uitgevoerd door het Oekraïens Staats Opera en Ballet Theater. Laat u zich betoveren tijdens de feestdagen?

A

l sinds 1874 maakt en toont het Oekraïens balletgezelschap producties in de Oost-Europese traditie.

Deze winter is het de beurt aan De Notenkraker, het bekende sprookjesballet op muziek van Pjotr Iljitsj Tsjaikovski. U wordt meegesleept door het verhaal van Clara Staalboom, een jong meisje dat op kerstavond een zogenaamde notenkrakerpop krijgt. ’s Nachts komt deze pop tot leven en verandert dan in een prins. Clara en haar prins worden verliefd en zijn gelukkig, maar de Muizenkoning en zijn leger muizen zitten de prins dwars.

Zij veranderen hem in een levende Notenkraker. Uiteindelijk verslaat Clara’s broer de Muizenkoning en verandert de Notenkraker weer in een prins. Als Clara

wakker wordt, blijkt alles een droom te zijn geweest.

Ongeëvenaard Het Oekraïens Staats Opera en Ballet Theater, afkomstig uit Charkov, geeft zijn producties altijd van a tot z zelf vorm.

Bij het theater werken ongeveer zevenhonderd mensen, onder wie de artiesten, decorbouwers, kostuumontwerpers, kleermakers, (ballet)schoenmakers.

Deze mensen maken van deze productie van De Notenkraker een ongeëvenaard feestdagenuitje voor jong en oud.

De Notenkraker speelt van december 2015 t/m januari 2016 in diverse theaters. www.klassiek.ntk.nl

cultuur voordeel Sprookjesballet € 5,- korting per ticket Actie Cultuurleden ontvangen € 5,- korting per ticket voor De Notenkraker in vijf theaters van de tournee. De actie is geldig tot 31 december 2015 of zolang de voorraad strekt. Deze actie is niet geldig in combinatie met andere acties.

Reserveren en informatie Ga voor een overzicht van data en locaties van de voorstellingen en het bestellen van tickets naar avrotros.ntk.nl of bel de Nationale Theaterkassa via 0900-92 03 (€ 0,45 per minuut). Gebruik bij het reserveren de kortingscode AVROTROS om € 5,- korting per ticket te ontvangen.

Kunst & Cultuur

8478506_KenC_KenC04Arrangement rechts3 .indd 1

•

11

29-10-15 13:44

NATIONAL GALLERY OF WASHINGTON FOTOCREDIT FOTOCREDIT FOTOCREDIT Judith Leyster – Zelfportret achter ezel, ca 1630-32

Mauritshuis toont zelfportretten van Hollandse meesters

Selfies uit de Gouden Eeuw Hoe zagen de legendarische Nederlandse schilders uit de Gouden Eeuw er eigenlijk uit? Veel van hun zelfportretten zijn nu te zien in het Mauritshuis in Den Haag. Het is nog steeds alsof ze ons aankijken.

‘S

elfies’ maken we dankzij moderne camera’s nu met het grootste gemak. In de 17e eeuw was dit ondenkbaar. Jezelf tekenen of schilderen was de enige manier om een selfie/ zelfportret te maken. Dat deden de Nederlandse schilders uit die tijd eeuw dan ook volop, meer dan in enig ander land.

Dit had alles te maken met de toename

12

van de schilderijenproductie. De concurrentie was groot en dus was het zaak je als schilder goed in de markt te zetten.

Een zelfportret kon daarbij helpen; het gaf niet alleen jezelf maar ook je werk een ‘gezicht’. Het zelfportret was als het ware een visitekaartje. Kunstenaars als Rembrandt en Frans Hals waren echte specialisten van het genre. Van anderen

is slechts één zelfportret bekend.

Heer van stand De tentoonstelling Hollandse zelfportretten – Selfies uit de Gouden Eeuw in het Haagse Mauritshuis toont 27 schilderijen van onder anderen Jan Steen, Carel Fabritius en Gerrit Dou. Op een fraai zelfportret kijkt Huygh Pietersz Voskuyl de toeschouwer met gefronste blik aan. Zijn haren pieken onder zijn muts uit, zijn kaken zijn ongeschoren en zijn snor is uitgegroeid. Het portret

• Kunst & Cultuur

8478510_KenC_KenC04Spread1.indd 1

29-10-15 13:36

w

cultuur arrangement

MUSEUM THYSSEN-BORNEMISZA MADRID

Hollandse zelfportretten Lezing door conservator

MAURITSHUIS DEN HAAG

Datum

Jan Steen – Zelfportret als luitspeler, c.1663/65

Woensdag 2 december 2015

Locatie Mauritshuis Plein 29 in Den Haag

Programma 14.15-14.30 uur: ontvangst 14.30-15.30 uur: lezing door conservator Ariane van Suchtelen over de totstandkoming van de tentoonstelling 15.30-18.00 uur: bezoek tentoonstelling en vaste collectie op eigen gelegenheid

Huygh Pietersz Voskuyl – Zelfportret, c. 1638

Prijs

MAURITSHUIS DEN HAAG

RIJKSMUSEUM AMSTERDAM

€ 22,50 p.p. of € 8,50 p.p. voor museumkaarthouders

Adriaen van der Werff – Zelfportret (met het portret van zijn vrouw Margaretha Rees en hun dochtertje Maria), 1699

heeft het karakter van een momentopname, bijna alsof de kunstenaar onverwacht gestoord wordt. Ook bijzonder is het zelfportret van Judith Leyster, een van de eerste vrouwelijke kunstenaars uit de Gouden Eeuw. Leyster draait zich lachend om terwijl ze werkt aan een schilderij van een vrolijke vioolspeler. In haar hand houdt ze een palet en penseel.

De tentoonstelling belicht de keuzes die kunstenaars hebben gemaakt ten aanzien van houding, gezichtsuitdrukking, kleding en achtergrond. We zien hen bijvoorbeeld als ‘heer van stand’ of in een bepaalde rol (zoals jager), maar ook samen met familieleden of in combinatie met een stilleven. Met name zelfpor-

Arie de Vois – Zelfportret als jager, ca 1660/65

tretten met beroepsattributen als palet, penselen of schildersezel zijn goed vertegenwoordigd. De keuze voor de diverse vormen laat zien hoe de kunstenaar zijn beroep, status of positie in de wereld voor het voetlicht wil brengen.

De verschillen tussen de zelfportretten van toen en de selfies van nu zijn groot, maar één vraag blijft hetzelfde: hoe wil je jezelf presenteren?

Reserveren en informatie Boek uw tickets via avrotros.nl/ mauritshuis (reserveringskosten € 1,50 per boeking). Of bel 090087 67 000 (ma t/m vrij tijdens kantooruren, € 0,35 per gesprek plus € 3,- reserveringskosten per boeking). Neem uw uitgeprinte tickets, een geldig identiteitsbewijs en, indien van toepassing, uw museumkaart mee.

Hollandse Zelfportretten - Selfies uit de Gouden Eeuw is te zien t/m 3 januari 2016. www.mauritshuis.nl Kunst & Cultuur

8478510_KenC_KenC04Spread1.indd 2

•

13

29-10-15 13:36

Concert Camerata RCO 28 NOVEMBER

agenda Aankomende activiteiten: Junior Songfestival Café 21 NOVEMBER Volg de finale van het Junior Songfestival in Bulgarije, met tussen- en nabeschouwing, live in de studio van VondelCS.

Neem een kijkje achter de schermen van radio of televisie In de studio’s van VondelCS kun je dagelijks live uitzendingen bijwonen. Zo kun je iedere werkdag aanschuiven bij het radioprogramma Opium op 4, ben je op donderdagavonden van harte welkom bij het televisieprogramma Opium en kun je vanaf januari wekelijks napraten over Wie is de Mol? tijdens MolTalk.

Het laatste concert uit de concertserie Bloed, Zweet en Concerten Live! met Camerata RCO. Tussen de stukken door krijg je de kans de leden van het Koninklijk Concertgebouworkest het hemd van het lijf te vragen. Na afloop van het concert vindt een wijnproeverij plaats.

Studio X 17 NOVEMBER EN 15 DECEMBER Studio X is de bakermat van nieuwe media. In Studio X krijgen vernieuwende mediamakers de kans zich te bewijzen. Wie weet de jury te overtuigen met het meest vernieuwende mediaformat?

VONDELCS MEDIA, CULTUUR & OPINIE MIDDEN IN HET AMSTERDAMSE VONDELPARK

Ga voor de actuele agenda en het bestellen van tickets naar

www.vondelcs.nl

Adv-Avrotros-Vondel-september.indd 1 8478578_KenC_KenC04KenC1MGM.indd 1

11-09-15 14:11 15:16 29-10-15

DE EXPERT In deze rubriek komen de mensen achter de schermen van de kunstwereld aan het woord. Dit keer vertelt Ad ’s-Gravesande, intendant van Jheronimus Bosch 500, over de manier waarop in 2016 het vijfhonderdste sterfjaar van de Brabantse kunstenaar wordt gevierd.

heronimus Bosch was zijn tijd ver vooruit. Hij inspireerde en inspireert nog altijd kunstenaars in allerlei disciplines met universele thema’s zoals verleiding, hebzucht, goed en kwaad, hemel en hel. Zijn geboorte- en sterfdatum zijn onbekend, maar we weten zeker dat zijn uitvaartmis op 9 augustus 1516 in de Sint-Janskathedraal in ‘s-Hertogenbosch was. Reden om vijfhonderd jaar later zijn sterfjaar op tal van manieren te herdenken. Hoogtepunt is de internationale tentoonstelling Visioenen van een genie, van 13 februari tot en met 8 mei 2016 in het Noordbrabants Museum, met tal van kostbare bruiklenen uit buitenlandse musea. Het Noordbrabants Museum is gelukkig recent prachtig verbouwd en voldoet nu aan alle technische eisen en beveiligingsvoorschriften voor het exposeren van kostbare en kwetsbare panelen. Maar het is vooral gelukt om werken te lenen van musea als het Prado in Madrid en het Metropolitan Museum of Art in New York omdat de stichting Jheronimus Bosch 500 geld heeft verworven voor nieuw onderzoek naar het werk van de kunstenaar. Een wetenschappelijk team is de deelnemende musea afgereisd om met de modernste apparatuur zijn schilderijen en tekeningen door te lichten. De op basis daarvan samengestelde rapporten zijn een aantrekkelijke wederdienst voor het in bruikleen geven van topstukken.

Buiten de lijntjes Het onderzoek heeft opmerkelijke feiten over Bosch’ werkwijze blootgelegd.

Zo hield hij zich bij het hanteren van de kwast niet aan zijn schets. Dat een kunstschilder buiten de lijntjes kleurt, is niet verrassend, maar Bosch leek zijn

HOTZE EISMA

‘J

Naam: Ad ’s-Gravesande Functie: intendant van Jheronimus Bosch 500. In 2016 is het vijfhonderd jaar geleden dat de kunstschilder werd begraven in ’s-Hertogenbosch. Dat wordt op tal van manieren herdacht. Meer informatie: www.bosch500.nl

lijntjes bewust te negeren. Sommige van zijn schilderijen blijken bovendien deels te zijn overgeschilderd, vermoedelijk nadat ze in andere handen waren overgegaan. Zo laat een paneel een enorme plant zien, maar als je er met apparatuur doorheen kijkt, ontdek je eronder een figuur die men kennelijk liever niet meer wilde zien. Dergelijke ontdekkingen worden straks zichtbaar gemaakt in de tentoonstelling, waar foto’s van de infrarood- en röntgenopnames te zien zijn naast de panelen.

Populair als sfeermaker Vooral met De Hooiwagen, het drieluik dat het Prado in bruikleen geeft, zijn we ontzettend blij. Het is een sleutelwerk

‘Ook in de moderne beeldcultuur zijn Boschtaferelen nog altijd populair als sfeermaker’

in Bosch’ oeuvre, vergelijkbaar met de Tuin der lusten, dat nooit wordt uitgeleend omdat het te kwetsbaar is en als gezichtsbepalend wordt beschouwd voor het Prado. Gelukkig is een kopie ervan, samen met alle andere werken van Bosch, op ware grootte te bezichtigen in het Jheronimus Bosch Art Centre. Het Noordbrabants Museum en het Stedelijk Museum in ‘s-Hertogenbosch tonen zijn bovendien exposities met werk van hedendaagse kunstenaars die zich laten inspireren door Bosch. Ook in de moderne beeldcultuur zijn Bosch-taferelen nog altijd populair als sfeermaker. Komend jaar verluchtigen ze onder meer de vaartocht op de Binnendieze, het riviertje dat in ’s-Hertogenbosch deels ondergronds loopt. Bij het passeren van het Hellegat, het aardedonkere gedeelte, wordt Bosch’ Zondvloed en hel op de wanden geprojecteerd. Dat belooft spectaculair te worden!’

Kunst & Cultuur

8478511_KenC_KenC04Expert.indd 1

•

15

29-10-15 13:36

Expositie over David Bowie in Groninger Museum

Artistieke duizendpoot Een reizende tentoonstelling over David Bowie lokt al sinds 2013 massa’s mensen naar het museum. Ook niet-fans. Want Bowie blijkt niet alleen enorm veelzijdig, aan de hand van zijn verhaal maakt u bovendien een boeiende tijdreis naar de vorige eeuw.

Tekst: Vivian de Gier

P

rince, Madonna, Michael Jackson, de Beatles, de Rolling Stones… wereldberoemde popartiesten met langdurige carrières zijn er genoeg. Toch zijn maar weinig muzikanten zo invloedrijk geweest als de nu bijna 69-jarige David Bowie. De bevlogen Engelsman is dan ook niet alleen popartiest, bekend van talloze hits als ‘Let’s Dance’, ‘Space Oddity’, ‘Fame’, ‘Dancing in the Streets’ (met Mick Jagger) of ‘Tonight’ (met Tina Turner), maar ook actief op het gebied van theater, film, beeldende kunst, vormgeving en mode.

Een artistieke duizendpoot kortom, die generaties heeft beïnvloed en geïnspireerd.

De veelzijdigheid en de invloed van David Bowie is te zien op een grote overzichtstentoonstelling, die de afgelopen jaren de wereld over is gereisd en na London, Toronto, Sao Paolo, Berlijn, Chicago, Parijs en Melbourne nu neerstrijkt in het Groninger Museum.

Tijdreis Je hoeft geen David Bowie-fan te zijn om te komen kijken, vindt Andreas Blühm, directeur van het Groninger Museum.

‘Het Victoria and Albert Museum, dat deze tentoonstelling heeft samenge-

16

steld, vroeg ons of wij die ook wilden hebben. Ik dacht aanvankelijk: boeit dat niet alleen de echte fans? Maar toen ik in Londen ging kijken, zag ik dat het juist ook interessant is voor wie niet per se iets met Bowie heeft. Want je krijgt niet alleen het verhaal te zien van de artiest zelf, maar ook een tijdsbeeld van de jaren zestig tot negentig van de vorige eeuw. David Bowie werd bekend in een zeer creatieve tijd, waarin pop en avantgarde werden vermengd. Daar plukken wij vandaag de dag de vruchten van; dat zie je alleen al aan het feit dat musea zich openstellen voor popcultuur. Dat hebben we aan de Bowies van deze wereld te danken. Artiesten die van de kunstacademie kwamen, maar zelf popcultuur maakten en de grenzen deden vervagen.

Wij laten zien hoe dat proces is verlopen.’

Voor David Bowie is, zoals de expositie heet, konden de curatoren van het Victoria and Albert Museum gebruik maken van het volledige archief van David Robert Jones, zoals Bowie eigenlijk heet.

Tot hun verrassing bleek hij al vanaf het begin van zijn carrière alles te hebben bewaard, van persoonlijke notities en songtekstkrabbels tot ontwerpen van albumhoezen en heel veel kledingstukken.

Een schat aan informatie en materiaal

dus, vertelt Blühm, secuur beheerd door professionele medewerkers. Hij lacht.

‘Zo precies stellen we ons rocksterren toch meestal niet voor!’

Er zijn in Groningen ruim driehonderd objecten te zien, zoals handgeschreven liedteksten, kostuums, foto’s, films, video’s, decors en instrumenten. Bezoekers staat een totaalervaring te wachten, belooft Blühm. ‘De tentoonstelling is als een tijdreis opgebouwd, met heel veel visueel spektakel. Al wandelend en kijkend ervaar je de aura van alle Covershoot voor het album Aladdin Sane, 1973.

Design Brian Duff y en Celia Philo, Make-up Pierre La Roche, foto Brian Duff y

• Kunst & Cultuur

8478505_KenC_KenC04Feature2.indd 1

29-10-15 13:45

© THE BOWIE ARCHIVE AND (UNDER LICENSE FROM CHRIS DUFFY) DUFFY ARCHIVE LIMITED 8478505_KenC_KenC04Feature2.indd 2

originele dingen die de meester zelf heeft aangeraakt of gemaakt, en hoor je tegelijkertijd geluid en muziek bij wat je ziet, bijvoorbeeld uit interviews of clips.’

Permanente metamorfose Wie Bowie door de jaren heen volgt, ziet steeds weer een andere persoon.

Op het ene moment is hij een keurige Engelse aristocraat, dan weer meet hij zich een heel androgyn, futuristisch of punk-achtig uiterlijk aan. Weinig artiesten weten zichzelf zo keer op keer opnieuw uit te vinden en de trends te bepalen. ‘David Bowie heeft altijd een heel goed gevoel voor de tijdgeest gehad, of beter gezegd, hij belichaamt die zelf. Hij is breed geïnteresseerd, leest veel, ziet veel, neemt invloeden tot zich uit eigentijdse muziek, literatuur en beeldende kunst, maar ook uit de

29-10-15 13:45

‘Weinig artiesten weten zichzelf zo keer op keer opnieuw uit te vinden en de trends te bepalen als David Bowie’

geschiedenis. Als je alleen al kijkt naar de dichters en schrijvers die hij gelezen heeft: in één zaal hangen honderden boeken.’

Belangrijker nog is de invloed van Bowie zelf op de beeldcultuur van zijn tijd. Hij werkt samen met andere musici en produceert voor anderen, hij acteert in het theater en in speelfilms (37!), hij experimenteert met klanken en geluid, met identiteit en mode. Bowie doet overal aan mee en heeft daarbij altijd voorop gelopen. Niet hij volgt de mode; modeontwerpers volgen hem. Blühm: ‘De Rolling Stones zijn ook heel beroemd, maar zij doen toch steeds een beetje hetzelfde. Hoewel Bowie sterrendom kent, reikt zijn invloed verder dan krijsende meisjes bij het hotel. Hij heeft diepe invloed gehad op veel andere

kunstenaars in de mode, film, toneel.

Niet toevallig gaat regisseur Ivo van Hove (Toneelgroep Amsterdam) nu met Bowie een musical maken. Bowie is meer dan alleen een rockster met een gitaar die een leuk liedje zingt. Dat is het verhaal van deze tentoonstelling. Je loopt erdoorheen en denkt: wauw, dit deed hij óók allemaal. Steeds vernieuwt hij zichzelf, kiest hij een nieuw personage. Aladdin Sane bijvoorbeeld, of Ziggy Stardust.

Ooit heeft hij gezegd dat hij eigenlijk best een verlegen mannetje is. Hij durft niet in het openbaar. Door deze maskers, deze verschillende persona, is hij niet meer David Bowie maar Ziggy Stardust, en die durft wel. Omdat hij zo creatief is, is hij na enkele jaren alweer toe aan iets nieuws. Die permanente metamorfose is voor velen interessant om te volgen.’

© FOTO FRANK W OCKENFELS 3

© SUKITA / THE DAVID BOWIE ARCHIVE 2012

Originele foto voor de cover van het album Earthling. Ontwerp Union Jack-jas: Alexander McQueen in samenwerking met David Bowie

18

• Kunst & Cultuur

8478505_KenC_KenC04Feature2.indd 3

Gestreepte bodysuit voor de Aladdin Sane-tournee, 1973. Ontwerp Kansai Yamamoto, foto Masayoshi Sukita

29-10-15 13:45

Daarin schuilt ook zijn grote aantrekkingskracht, vermoedt Blühm. ‘Mensen kunnen zich aan hem spiegelen. Hij is geen afgebakende persoonlijkheid, maar heeft veel facetten en zoekt naar manieren om zichzelf authentiek uit te drukken. Dat spreekt veel mensen aan.

Anders dan bijvoorbeeld bij heavy metalfiguren hoef je niet bang voor hem te zijn. Hij is een kwetsbare man, een vriendelijke Engelsman met humor. Iemand die authentiek blijft in al zijn maskerades.

Ik denk dat hij vooral heel belangrijk was en is voor mensen die met hun identiteit of seksualiteit worstelen. Hij laat zien: het leven is niet zwart-wit, er zijn wel honderden grijstinten.’

Alle leeftijden In de rij voor het Victoria and Albert

Museum in Londen zag Blühm mensen staan van alle leeftijden, van 25 tot 75.

Dat is tekenend, vindt hij: ‘Misschien is Bowie muzikaal gezien minder belangrijk dan bijvoorbeeld de Beatles, dat zal de tijd moeten uitwijzen. Maar als persoonlijkheid die avant-gardistische dingen met popmuziek kan verbinden en altijd een breed publiek wist te bereiken, staat hij boven alle anderen.’

cultuur arrangement David Bowie Met inleiding, koffie/thee, Bowie-taartje en shopper-tas Datum Zaterdag 19 december 2015

Locatie Groninger Museum Museumeiland 1 in Groningen

Programma 13.00-13.30 uur: inloop met koffie/ thee en Bowie-taartje 13.30-14.00 uur: inleiding door museumdocent 14.00-15.00 uur: bezoek tentoonstelling op eigen gelegenheid

David Bowie is is te zien vanaf 11 december 2015 t/m 13 maart 2016. www.groningermuseum.nl

Prijs € 33,- p.p. of € 20,- p.p. voor museumkaarthouders.

Reserveren en informatie Boek uw tickets via avrotros.nl/ bowie (reserveringskosten € 1,50 per boeking). Of bel 090087 67 000 (ma t/m vrij tijdens kantooruren, € 0,35 per gesprek plus € 3,- reserveringskosten per boeking). Neem uw uitgeprinte tickets, een geldig legitimatiebewijs en, indien van toepassing, uw museumkaart mee. ★ ★ ★

★★

© THE DAVID BOWIE ARCHIVE 2012. IMAGE © V&A IMAGES

★

David Bowie – Zelfportret in dezelfde houding als op de cover van het album Heroes, 1978

Kunst & Cultuur

8478505_KenC_KenC04Feature2.indd 4

•

19

29-10-15 13:45

s j i r p e g i l e d r o o v , n Luxe overnachte Nu met 42% korting

3 dagen Cultuur, shoppen en natuur in Groningen

&&.!%% e#e#e#V#

69,00

-42%

3 dagen In het monumentale hart van Haarlem

&&*!%% e#e#e#V#

79,00

-31%

'm dkZgcVX]iZc ^c =VgZc! W^_ ***Postillion Hotel Haren Groningen lZa`dbhiYgVc`_Z 'm j^i\ZWgZ^Y dciW^_iWj[[Zi &m ("\Vc\ZcY^cZg ^c[dgbVi^Z dkZg YZ gZ\^d &% `dgi^c\ de jl Y^cZg de kZgiddc kVc YZ kdjX]Zg ^c ]Zi gZhiVjgVci

'm dkZgcVX]iZc ^c =VVgaZb! W^_ ****Carlton Square Hotel ^c[dgbVi^ZeV``Zi dkZg =VVgaZb 'm j^i\ZWgZ^Y dciW^_iWj[[Zi &% `dgi^c\ de ZZc ("\Vc\ZcY^cZg ^c ]Zi gZhiVjgVci

VVc`dbhi de/ Yd! kg! oV! i^_YZch hX]ddakV`Vci^Zh VaaZ YV\Zc ó +. q od! bV! Y^! ld ó ,.

VVc`dbhi de VaaZ YV\Zc ó ,.

Voordeeluitjes.nl/kc4-groningen

Voordeeluitjes.nl/kc4-haarlem

3 dagen Middenin de bossen van Wassenaar

&)%!%% e#e#e#V#

94,00

-33%

3 dagen Verken het gezellige Gelderland

&)&!%% e#e#e#V#

99,00

'm dkZgcVX]iZc ^c LVhhZcVVg! W^_ ***Hotel Buitengoed HagenHorst 'm dciW^_iWj[[Zi &m ("\Vc\ZcY^cZg &Z YV\ * lVcYZa" d[ Ò ZihgdjiZ cVVg `ZjoZ \gVi^h `d[Ò Z Zc i]ZZ i^_YZch jl kZgWa^_[

'm dkZgcVX]iZc ^c Ida`VbZg! W^_ Hotel Brasserie de Tolkamer 'm dciW^_i 'm ("\Vc\Zc Y^cZg ^c YZ 7gVhhZg^Z gratis eVg`ZgZc

VVc`dbhi de/ od! bV! Y^! ld ó .) q Yd! kg! oV ó .. q gZhiVjgVci ^h de odcYV\ \ZhadiZc

VVc`dbhi de VaaZ YV\Zc ó ..

Voordeeluitjes.nl/kc4-hagenhorst

Voordeeluitjes.nl/kc4-tolkamer

-30%

6VcW^ZY^c\Zc o^_c \ZaY^\ i$b '. [ZWgjVg^ '%&+ b#j#k# YZ [ZZhiYV\Zc de WVh^h kVc ilZZ eZghdcZc ^c ZZc ilZZeZghddch`VbZg Zc de WVh^h kVc WZhX]^`WVVg]Z^Y! iZco^_ dca^cZ VcYZgh kZgbZaY# De YZ VVcW^ZY^c\Zc o^_c YZ Va\ZbZcZ kddglVVgYZc kVc KddgYZZaj^i_Zh#ca kVc idZeVhh^c\# J k^cYi YZoZ kddglVVgYZc de YZ lZWh^iZ# 9Z kZgbZaYZ eg^_oZc o^_c eZg eZghddc eZg VggVc\ZbZci e#e#e#V# Zc ZmXajh^Z[ VYb^c^higVi^Z`dhiZc W^_ & d[ ' eZgh# ó .!*% q kVcV[ ( eZgh# ó &'!*% q kVcV[ * eZgh# ó &*!*% q kVcV[ , eZgh# ó &-!*% iZco^_ heZX^Ò Z` VcYZgh kZgbZaY W^_ YZ adXVi^Z Zc Yddg YZ ]diZah iZ ]Z[[Zc hiVYh" Zc idZg^hiZcWZaVhi^c\# KddgYZZaj^i_Zh#ca ^h ZZc aVWZa kVc ;gZZi^bZ 8dbeVcn 7#K# Eg^_h"! Ygj`" Zc oZi[djiZc kddgWZ]djYZc# 7ZaaZc/ Ad`VVa iVg^Z[

wk_46_Kunst_en_Cultuur_ed.4.indd 1 8478575_KenC_KenC04KenC1Advertentie CS6.indd 1

19-10-2015 17:25:17 29-10-15 15:47

Wereldmuseum Rotterdam

cultuur arrangement

De Perzen: krijgers én kunstenaars

Perzische krijgskunst Rondleiding conservator, koffie/thee en iets lekkers Datum Zaterdag 12 december 2015 Locatie Wereldmuseum Willemskade 25 in Rotterdam

Perzische ruiters te paard

Programma 10.30-11.00 uur: ontvangst met koffie/thee en amandelrondo, brownie of blondie 11.00-12.00 uur: rondleiding door gastconservator Mark Hoos.

Samen met hem ontdekt u wat de Perzische cultuur zo bijzonder maakt.

Verstikkende hitte, snijdende zandstormen, angstaanjagende stiltes.

In lange rijen maken krijgers, hoog te paard gezeten, hun opwachting.

Durft u het op te nemen tegen de Perzen?

Prijs € 22,50 p.p. of € 7,50 p.p. voor museumkaarthouders

D

renkop – te zien. Dit was het vermaarde wapen van Iraanse helden uit de preislamitische periode. Via de open neusgaten en oren van de stierenkop maakt het wapen een karakteristiek geluid wanneer er een slag wordt toegebracht.

Volgens de overlevering was de gorz-e gavsar ook het wapen van engelen en goden.

Stierenkop In de tentoonstelling is onder andere een ‘gorz-e gavsar’ – een knots met stie-

De Perzen, krijgers en dichters is te zien t/m 28 maart 2016. www.wereldmuseum.nl

MUSEUM STIBBERT, FLORENCE FOTO RABATTI &DOMINGIE, FLORENCE

e Perzische cultuur is een van de oudste en hoogst ontwikkelde culturen ter wereld. Duizenden jaren lang stichtten de Perzen enorme rijken en beïnvloedden ze culturen ver voorbij hun grenzen. Schoonheid was binnen de Perzische cultuur direct verbonden met hoge status; wie schoonheid zag, werd als vanzelf naar een hogere staat van zijn getild.

Vanuit deze overtuiging steunden de koningshuizen de kunsten. Dit bracht de bekende schilderingen, tapijten, architectuur en gedichten voort. Minder bekend is de Perzische wapenkunst. Het Wereldmuseum in Rotterdam brengt daar verandering in. Met meer dan honderd rijk gedecoreerde zwaarden, schilden en harnassen geeft de tentoonstelling De Perzen, krijgers en dichters een overzicht van de Perzische (krijgs-) cultuur van de 16e t/m de 19e eeuw.

Knots met stierenkop: Gorz-e gavsar, Iran, 17001750, staal en goud

Reserveren en informatie Boek uw tickets via avrotros.nl/ perzen (reserveringskosten € 1,50 per boeking). Of bel 090087 67 000 (ma t/m vrij tijdens kantooruren, € 0,35 per gesprek plus € 3,- reserveringskosten per boeking). Neem uw uitgeprinte tickets, een geldig identiteitsbewijs en, indien van toepassing, uw museumkaart mee.

Kunst & Cultuur

8478504_KenC_KenC04Arrangement rechts4 .indd 1

•

21

29-10-15 13:46

© JANUS VAN DEN EIJNDEN Tijdmakers – 178 Bottles, 1 Message (editie 2014-2015)

Amsterdam Light Festival

Spectaculaire lichtkunst

Tijdens de donkere wintermaanden wordt de historische binnenstad van Amsterdam wederom verlicht met tal van kunstwerken. Bezoek de vierde editie van Amsterdam Light Festival.

O

p de Herengracht is een lichtgevende Versailles-achtige Spiegelzaal verrezen. Drie vrijheidsbeelden duiken op uit het water.

Sprong daar nu een lichtgevend mannetje uit de gracht? Amsterdam fungeert deze winter voor de vierde keer als openluchtmuseum voor spectaculaire lichtkunst. Tijdens Amsterdam Light Festival zijn in de binnenstad diverse sculpturen, projecties en installaties van interna-

22

tionale kunstenaars te zien. Dit jaar is het thema ‘Vriendschap’. Langs en in de grachten staat de tentoonstelling Water Colors opgesteld. Tijdens een rondvaart via de Herengracht en het Oosterdok naar de Amstel ontdekt u hoe historisch erfgoed een nieuwe invulling krijgt.

Illuminade In de Weesper- en Plantagebuurt kunt u letterlijk door kunstwerken heen lopen.

Daar leidt de wandelroute Illuminade u langs twintig lichtkunstwerken die speciaal voor het festival ontworpen zijn.

Van felgekleurde projecties op historische architectuur tot dynamische lichtinstallaties in stadsparken. Ieder geven ze op hun eigen manier een nieuwe visie op de openbare ruimte en het thema vriendschap.

Amsterdam Light Festival vindt plaats van 28 november 2015 t/m 17 januari 2016. www.amsterdamlightfestival.com

• Kunst & Cultuur

8478502_KenC_Amsterdam Light Festival.indd 1

29-10-15 13:46

cultuur arrangement Rondvaart en/of wandeling met gids 1. Rondvaart Water Colors Datum Vrijdag 11 of zondag 13 december 2015

Programma 19.45-20.10 uur: ontvangst met glühwein of chocolademelk 20.10-20.15 uur: opstappen boot 20.15-21.30 uur: rondvaart met gids

Prijs € 27,50 p.p.

2. Illuminadewandeling Datum Maandag 21, dinsdag 22 of woensdag 23 december 2015

Programma © JANUS VAN DEN EIJNDEN

Verschillende vertrektijden tussen 17.00 en 20.30 uur. De ontvangst duurt een half uur; de wandeling anderhalf uur. Bijvoorbeeld: 17.00-17.30 uur: ontvangst met glühwein of chocolademelk 17.30-19.00 uur: Wandeling met gids Studio Tjep. – Light-Bridge (editie 2014-2015)

Prijs € 15,- p.p.

Locaties Voor beide arrangementen: Verzamelen bij Grand Café Amstelhoeck Amstel 1 in Amsterdam

Reserveren en informatie

© JANUS VAN DEN EIJNDEN

Boek uw tickets voor beide arrangementen via avrotros.nl/amsterdamlight (reserveringskosten € 1,50 per boeking). Of bel 0900-87 67 000 (ma t/m vrij tijdens kantooruren, € 0,35 per gesprek plus € 3,reserveringskosten per boeking).

Neem uw uitgeprinte tickets en een geldig identiteitsbewijs mee.

VisualSKIN – Ghost Ship (editie 2014-2015)

Kunst & Cultuur

8478502_KenC_Amsterdam Light Festival.indd 2

•

23

29-10-15 13:46

SUGGESTIES Cobra tot Zero - in Amersfoort De dubbeltentoonstelling Cobra tot Zero toont een selectie uit de omvangrijke verzameling van het echtpaar Roetgering. Hun collectie omvat onder andere Nederlandse naoorlogse, abstracte schilderkunst en een representatieve verzameling uit de oeuvres van de Duitse Zero-kunstenaar Leo Erb en diens Franse stijlgenoot Bernard Aubertin.

Te zien van 1-11-‘15 t/m 7-2-‘16 in Museum Flehite en Mondriaanhuis.

CODA Museum Apeldoorn presenteert van 1 november 2015 tot en met 28 februari 2016 The Weather Diaries, een tentoonstelling van kunstenaarsduo Sarah Cooper en Nina Gorfer. The Weather Diaries toont schilderachtige en poëtische foto’s en ruimtelijk werk van tien kunstenaars en ontwerpers uit Noord-Europa waarin de invloed van het weer en de natuurlijke omgeving zichtbaar is.

Westsingel 50, Kortegracht 11, Amersfoort www.museumflehite.nl

Vosselmanstraat 299, Apeldoorn - www.coda-apeldoorn.nl/sos

Koop en verkoop tweedehands boeken

Bosch500 winterwandeling in ’s-Hertogenbosch

Op Boekwinkeltjes.nl verkopen meer dan 6500 particulieren en antiquariaten bijna 7 miljoen tweedehands boeken.

Zoeken kan eenvoudig op schrijver, titel of andere zoektermen. Bij het plaatsen van een bestelling ontvangt u een bevestigingsemail met de gegevens van de verkoper. Deze zal binnen drie dagen contact met u opnemen om de koop verder af te handelen. In de meeste gevallen hebt u binnen twee dagen het boek in huis!

www.boekwinkeltjes.nl

Jheronimus Bosch is de beroemdste zoon van de stad ‘s-Hertogenbosch.

Van 1450 tot 1516 woonde en werkte de wereldberoemde schilder aan de Bossche Markt. 500 jaar na dato wordt dit groots gevierd. Wandel samen met een echte Bosch kenner anderhalf uur door de eeuwenoude authentieke binnenstad en bekijk ’s-Hertogenbosch door de ogen van Jheronimus! De ontvangst met een Bossche bol of luxe High Tea maakt uw bezoek compleet.

Voor data en tijden zie www.artifex.nu/bosch500

Vrijmetselaars, een geheim ontsluierd Een herenclubje met vreemde pakken, of een wereldwijde geheime organisatie?

Wat is de vrijmetselarij precies, en wat gebeurt er achter die gesloten deuren?

Het Gorcums Museum laat het zien in de tentoonstelling Vrijmetselaars: een geheim ontsluierd, van 24 oktober 2015 t/m 13 maart 2016. Ontdek de symbolen, wie er lid waren en wat deze broederschap beoogt.

Koloniale oorlog 1945-1949. Gewenst en ongewenst beeld.

Waardoor bleef het extreme geweld van beide kanten - tijdens de dekolonisatie-oorlog in Nederlands-Indië zo lang onbekend bij het grote publiek?

Een van de oorzaken is de gemanipuleerdebeeldvorming in de Nederlandse pers. De tentoonstelling Koloniale oorlog 1945-1949. Gewenst en ongewenst beeld in Verzetsmuseum Amsterdam laat zien welke beelden op last van de Nederlandseautoriteiten destijds wel en bewust niet te zien waren in de media.

Grote Markt 17, Gorinchem - www.gorcumsmuseum.nl

Plantage Kerklaan 61, Amsterdam - www.verzetsmuseum.org

Paolo Ventura – Un mondo infinito! Nijmegen

de Appel arts centre Amsterdam

Kom naar de tentoonstelling ‘Paolo Ventura - Un mondo infinito!’ in Museum Het Valkhof in Nijmegen!

Fotograaf Paolo Ventura (1968) ontwerpt achtergronden en decors en creëert zo zijn oneindige, magische wereld, die hij vervolgens fotografeert. Met deze geënsceneerde foto’s vertelt hij zijn verhalen.

Te zien tot en met 10 januari 2016 in Museum Het Valkhof in Nijmegen.

Kelfkenbos 59, Nijmegen - www.museumhetvalkhof.nl 24

The Weather Diaries in CODA

Vanaf 21 november is bij de Appel arts centre de Prix de Rome Beeldende Kunst te zien. De Prix de Rome is de oudste prijs voor beeldend kunstenaars en architecten (tot 40 jaar) in Nederland.

Na een selectieprocedure zijn Foundland, Hedwig Houben, Christian Nyampeta en Magali Reus uitgenodigd om nieuw werk te ontwikkelen in de Appel arts centre. Te bezoeken tot en met 17 januari 2016.

Prins Hendrikkade 142, Amsterdam - www.deappel.nl

• Kunst & Cultuur

8478509_KenC_KenC04Suggesties.indd 1

29-10-15 15:10

Kunstenaarsdorp Laren

cultuur arrangement

Wandeling met gids

Winters Laren Wandeling met gids Datum Zaterdag 19 december 2015 Zaterdag 9 januari 2016

Locatie PHILADELPHIA MUSEUM OF ART

Vertrek vanuit Ateliercafé Mauve Brink 1 in Laren

Programma 10.30-11.00 uur: ontvangst met koffie/thee en taart in Ateliercafé Mauve 11.00-13.00 uur: wandeling door Laren met gids Anton Mauve, De terugkeer van de kudde, 1886-87, olieverf op doek

Prijs

Tijdens een heerlijke winterwandeling door het Gooise Laren krijgt u een uitgebreid beeld van de sfeer en het leven in dit kunstenaarsdorp in de 19e en 20e eeuw.

R

De wandeling voert ook langs de kolonie van Professor van Rees (door de villawijk van Laren) met oorspronkelijke koloniehutten, en eindigt bij het indrukwekkende huis van Gijs Bosch Reitz, schilder, collectioneur en oud-conservator van het Metropolitan Art Museum.

Nicht van Vincent van Gogh Tijdens een interessante wandeling, verlevendigd met anekdotes, afbeeldingen en citaten, voert een gids u door de geschiedenis van het dorp in de 19e en 20e eeuw. U loopt onder andere langs het vroegere huis van Anton Mauve: Villa Ariette, vernoemd naar zijn vrouw.

Zij was een nicht van Vincent van Gogh, die op zijn beurt schilderlessen nam bij Mauve. Het is slechts een van de vele plekken in Laren die eraan herinneren dat het Gooise dorp ooit een kunstenaarskolonie was. Ook het Amerikaanse echtpaar William en Anna Singer, naar wie het museum en theater vernoemd zijn, vestigde zich in Laren. U bezoekt onder andere Singers schildersplek, net als de plaats waar Piet Mondriaan al abstraherend zijn nieuwe vormtaal vond.

Anton Mauve, De Torenlaan te Laren, 1886, olieverf op doek

Reserveren Boek uw tickets via avrotros.nl/ winterslaren (reserveringskosten € 1,50 per boeking). Of bel met 0900-87 67 000 (ma t/m vrij tijdens kantooruren, € 0,35 per gesprek plus € 3,- reserveringskosten per boeking). Neem uw uitgeprinte tickets en een geldig identiteitsbewijs mee.

RIJKSMUSEUM AMSTERDAM

uim honderd jaar kwamen kunstenaars uit alle hoeken van Europa en de Verenigde Staten naar het voormalige boerendorp Laren, om er (samen) werk te maken en ideeën uit te wisselen.

Onder hen onder anderen Anton Mauve, William Singer en Piet Mondriaan.

€ 27,50 p.p.

Kunst & Cultuur

8478508_KenC_KenC04Arrangement rechts2.indd 1

•

25

29-10-15 13:34

Grote overzichtstentoonstelling in Amstelveen

Joan Miró en de Cobra Sinds 1956 is er in ons land geen grote tentoonstelling geweest over Miró. Met Miró & CoBrA. Experimenteel spel in het Cobra Museum in Amstelveen komt daarin nu verandering. Hoe Miró als een rode draad door Cobra loopt.

Tekst: Ellen Leijser

J

oan Miró (1893-1983) is een invloedrijk en geliefd kunstenaar met een veelzijdig en omvangrijk oeuvre. Toch is zijn werk nauwelijks in Nederland te zien; het Van Abbemuseum in Eindhoven heeft een mooi schilderij en Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam een sculptuur. Afgelopen zomer stonden er twintig beelden van Miró in de tuin van het Rijksmuseum in Amsterdam.

Nu is er dan een groot overzicht in het Cobra Museum in Amstelveen. Volgens artistiek directeur Katja Weitering had het museum al langer de wens om een tentoonstelling met Miró te maken. Want: ‘Ondanks het feit dat Miró (1893-1983) en de kunstenaars van Cobra (1948-1951) een generatie schelen, loopt Miró als een rode draad door de Cobra-beweging. Het museum zocht daarom contact met Joan Punyet Miró, kleinzoon van de kunstenaar, die op Mallorca veel werk van zijn grootvader beheert. ‘Toen we zeiden dat we heel graag Miró in relatie tot Cobra wilden laten zien, was hij direct enthousiast; we lenen veel van zijn privécollectie.’

Speels en experimenteel Het museum toont ruim honderd kunstwerken van Miró, naast circa tachtig werken van Cobra-kunstenaars als Constant, Asger Jorn en Karel Appel.

Ook een reconstructie van de studio van Miró op Mallorca, met meer dan veertig originele voorwerpen, vormt een belangrijk onderdeel van de expositie.

Niet eerder werd zijn atelier op zo’n grote schaal uitgevoerd.

De verbindende factor tussen

26

Cobra en Miró is een speelse en experimentele benadering van kunst.

Het experimenteren met materialen, vormen en werkwijzen was voor de Spaanse meester én voor de naoorlogse kunstenaarsgroep een bron van kennis en vernieuwing. Weitering: ‘We laten dan ook niet alleen schilderijen zien. We hebben keramiek, een prachtige serie sculpturen, experimenten op papier en kunstenaarsboeken die Miró gemaakt heeft. Over Miró wordt gezegd dat hij heel gevoelig was en aandacht had voor het kleinste detail. Het meest simpele object kon bij hem transformeren in iets groots. Een vriend van hem zei: “Als ik een steen oppak, is het een steen. Als Miró hem oppakt, wordt het een Miró”.’

Dat ontwikkelen van een kunstwerk vanuit het materiaal zie je ook terug bij Cobra, stelt Weitering. ‘Ook zij willen breken met de conventies van de traditionele schilderkunst. Ze gebruiken hout, experimenteren met keramiek, Appel zelfs met piepschuim. Ze onderzoeken hoe ze met het materiaal een nieuwe expressie kunnen vinden.’

Een ander verbindend element is de gezamenlijke interesse in volkskunst.

Weitering: ‘In het oprichtingsmanifest schrijft Cobra een nieuwe volkskunst te willen vestigen, voor en door iedereen. Ook Miró is zijn leven lang geïnteresseerd geweest in lokale cultuur.

In de eerste plaats de Catalaanse cultuur, maar ook prehistorische uitingen als grottekeningen. Hij was op zoek naar primaire, universele uitingen.’

Groot en kleurrijk Al is de invloed vandaag de dag nog

Joan Miró – Paysage (Le lièvre), 1927

voelbaar, toch heeft Cobra slechts drie jaar bestaan. Na de laatste gezamenlijke tentoonstelling, in 1951 in Luik, heft de groep zichzelf op. Weitering: ‘Heel bijzonder aan die tentoonstelling was dat ze een werk van Miró hadden toegevoegd. Juist omdat het een afscheidstentoonstelling was, moeten ze daarmee een statement hebben willen

• Kunst & Cultuur

8966834_KenC_Miro.indd 1

29-10-15 13:33

GUGGENHEIM MUSEUM NEW YORK/C/O PICTORIGHT AMSTERDA 2015

a -kunstenaars

maken: we zien onszelf in de traditie van en voelen ons verbonden met Miró. Daar gaat een grote symboliek van uit.’

Te zien was Schilderij (Vrouwen, maan, vogels) uit 1950, groot en kleurrijk, zeer kenmerkend voor Miró. Helaas is dat werk niet beschikbaar, zegt Weitering.

Het toeval wil dat het doek begin februari geveild werd bij Christie’s in

Londen, voor het recordbedrag van – omgerekend – ruim achttien miljoen euro. ‘Het is nu waarschijnlijk in het Midden-Oosten. We gaan het werk wel projecteren.’

Miró en Appel hebben elkaar overigens nooit ontmoet. ‘Althans, daar is geen bewijs van. Appel is wel naar een aantal tentoonstellingen van Miró geweest,

maar van vriendschap of uitwisseling is geen sprake geweest.’ Weitering vertelt de beroemde anekdote die teruggaat naar de tijd net vóór de oprichting van Cobra. ‘Appel en Theo Wolvecamp fietsen in 1948 door Parijs om allerlei galeries langs te gaan. Ze komen bij galerie Maeght waar op dat moment een Miró-tentoonstelling loopt. De galerie Kunst & Cultuur

8966834_KenC_Miro.indd 2

•

27

29-10-15 13:33

Sensueel en lyrisch Weitering staat voor Miró’s Le Fumeur.

Het is een van de vroegste werken in de tentoonstelling. Geschilderd in 1924, in hetzelfde jaar dat het Manifest van het surrealisme van André Breton verschijnt. Het surrealisme is heel belangrijk geweest voor Miró. Hij deelt in Parijs een atelier met André Masson en ontmoet Max Ernst, surrealisten van het eerste uur. Ook gaat hij veel met dichters om. ‘Juist de dichters waren een inspiratiebron: zij zochten naar een nieuw ritme, naar nieuwe metaforen, vaak sensueel, bijna lyrisch. Ook gaat het vaak over de natuur. Voor Miró heeft dat de wereld naar de symboliek geopend.’

MUSEUM VAN ELSENE, BRUSSEL/ C/O PICTORIGHT AMSTERDA 2015

is gesloten. Als ze door de ruit kijken, zegt Appel: “Deze man heeft alles van mij gejat”.’ Weitering lacht: ‘Dat geeft aan dat hij zelf een verwantschap voelde.

En in 1966 verschijnt er in Frankrijk een speciale uitgave van een kunstmagazine waarin Appel zijn bewondering voor Miró uitspreekt.’

Behalve de kunsthistorische invloed van Miró op de Cobra-kunstenaars zoomt de tentoonstelling in op verwantschappen tussen hun kunst. ‘Maar het is geen kijken vergelijkspel’, waarschuwt Weitering.

‘We laten bijvoorbeeld werk van een Cobra-kunstenaar uit de jaren 40 zien met werk van Miró uit de jaren 70. Je voelt dat er raakvlakken zijn, dat het zielsverwanten zijn.’

En die verwantschap zit op veel niveaus, stelt ze. ‘Miro had een enorme verbeeldingskracht. Hij wordt in veel teksten omschreven als een mythen-makende kunstenaar. Heel particulier, hoe hij naar het leven keek en uitdrukking aan het leven gaf in de kunst, dus met terugkerende motieven en symbolen, vaak heel poëtisch.

Dat creëren van mythen, over leven, geboorte, dood, universum, angst, geweld... dat zie je ook heel duidelijk bij Cobra terug.’

Joan Miró – Tête de Fumeur, 1924

Toch heeft hij zich nooit officieel aangesloten bij de surrealisten.

Weitering. ‘Hij was ontzettend autonoom.’

Ook de Cobra-kunstenaars raken onder invloed van het surrealisme, al hadden ze daar wel een dubbele houding over.

‘Ze vonden het veel te intellectueel: zelf wilden zij een zo puur mogelijke expressie. Maar deze angry young men van na de Tweede Wereldoorlog laven zich niettemin aan de synergie en de dynamiek van een groep, terwijl Miró altijd de verstilling opzoekt.’

‘Zowel Miró als de Cobra-kunstenaars onderzoeken hoe ze kunnen breken met de conventies van de traditionele schilderkunst’ 28

Le Fumeur van Miró hangt naast een vroeg werk van Theo Wolvecamp, Compositie I, geschilderd tussen 1947-1952. Wetering benadrukt dat het schilderij van Miró geen voorbeeld is geweest voor Wolvecamp. ‘In de literatuur noemt hij het nergens. Dit is een verband dat wij leggen. Wij vinden dat dit verwant is.’

Weitering wijst op een ander schilderij van Miró, Personnage Orageux, uit 1949. ‘Je kunt je voorstellen dat dit type werk, met die terugkerende elementen als de ster, de vogel en de vrouw, heel inspirerend is geweest.’ Ze wandelt door naar drie schilderijen, elk met dikke lijnen, veel primaire kleuren en een vogel; het zijn Bird-man van Carl Henning Pedersen, uit 1940, Femme avec oiseaux van Corneille uit 1953 en

• Kunst & Cultuur

8966834_KenC_Miro.indd 3

29-10-15 13:33

EIGENDOM RCE RIJKSDIENST CULTUREEL ERFGOED EN, BRUIKLEEN STEDEIJK MUSEUM SCHIEDAM/C/O PICTORIGHT AMSTERDAM 2015

Joan Miró Miró meets Rembrandt Frerichs Trio Datum Zaterdag 12 december 2015

Locatie Cobra Museum Sandbergplein 1 in Amstelveen

Programma 15.00 uur: ontvangst in La Pequeña Cobra, het Catalaanse pop-up restaurant. Hier wordt een Miró-cocktail geserveerd.

15.30-17.00 uur: bezoek tentoonstelling onder begeleiding van het Rembrandt Frerichs Trio, bestaande uit jazzpianist Rembrandt Frerichs, Tony Overwater (contrabas, violone) en Vinsent Planjer (drums, whisperkit). Zij laten zich live inspireren door de kunstwerken van Miró. U bepaalt welke werken dit zijn.

17.00 -19.00 uur: napraten met Spaanse wijn en Catalaanse tapas

Prijs € 45,- p.p. of € 40,- p.p. voor museumkaarthouders.

Theo Wolvecamp –Compositie I, 1947-1952

Femme et Oiseux II van Miró. De Miró stamt uit 1969, veel later dus. ‘Net als voor Cobra is de vogel ook voor Miró een heel belangrijk symbool geweest. Het gaat er niet om wie naar wie heeft gekeken. We laten hier een zielsverwantschap zien.’

Een van de hoogtepunten van de tentoonstelling is Paysage (Le Lièvre), een groot doek uit 1927 afkomstig uit de collectie van het Guggenheim. ‘Dit is een mooi voorbeeld waarin Miró met grote kleurvlakken gaat werken en daarin losse elementen plaatst waardoor er een droomwereld ontstaat.’

Er tegenover hangt Le Gant Blanc, gemaakt in 1925. ‘Ook hier zien we weer die losse elementen in grote kleurvlakken. Het lijkt bijna licht te geven, alsof het een wolkenlucht is.

cultuur arrangement

Beide schilderijen waren opgenomen in de Miró-tentoonstelling in het Stedelijk Museum in Amsterdam in 1956, dus het is meer dan aannemelijk dat de Cobrakunstenaars ze hebben gezien.’

Reserveren en informatie Boek uw tickets via avrotros.nl/ Miro (reserveringskosten € 1,50 per boeking). Of bel 0900-87 67 000 (ma t/m vrij tijdens kantooruren, € 0,35 per gesprek plus € 3,reserveringskosten per boeking).

Neem uw uitgeprinte tickets, een geldig identiteitsbewijs en indien van toepassing uw museumkaart mee.

Miró & CoBrA - Experimenteel spel is te zien t/m 31 januari 2016. www.cobra-museum.nl Kunst & Cultuur

8966834_KenC_Miro.indd 4

•

29

29-10-15 13:33

Help mee voor meer rolstoelauto’s Ook mensen met een lichamelijke beperking willen kunnen gaan waar en wanneer ze willen. De Zonnebloemauto biedt een oplossing voor flexibel en betaalbaar vervoer. Uw hulp is hard nodig.

Doneer ook en vul de bon vandaag nog in. www.zonnebloem.nl/zonnebloemauto

Er kan zoveel meer dan je denkt

EENMALIGE SEPA-MACHTIGING

Ja, ik wil eenmalig helpen met de Zonnebloemauto Voorletters + naam:

m/v

Stuur deze coupon in

...........................................................................................................................................................................................................................................................

Nationale Vereniging

..................................................................................................................................................................................................................................................

Adres + huisnummer:

Postcode + woonplaats: Geboortedatum:

..................................................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................................................................

£ Ik machtig de Zonnebloem eenmalig € ................................... af te schrijven.

Bankrekeningnummer (IBAN): Telefoonnummer: Datum:

een envelop naar: de Zonnebloem, Antwoordnummer 261, 4800 VB Breda (postzegel niet nodig)

.............................................................................................................................................................................................................................

...................................................................

......................................................................................................

E-mailadres:

...............................................................................................................................................

Handtekening:

£ De Zonnebloem mag mij ook per e-mail benaderen.

.........................................................................................................................................

ANBI 4052

ZB ADV Auto 210x297 Kunst & Cultuur 1 CS6.indd 1 8478493_KenC_KenC04Achterpagina met4052.indd specificaties

08-09-1514:11 13:53 29-10-15

IJskoude schilderijen uit de 19e eeuw

cultuur arrangement

Winterwonderland

Echte winters Met lezing, koek en zopie Datum Vrijdag 15 januari 2016

Locatie Historische Gehoorzaal Teylers Museum, Spaarne 16 in Haarlem

TEYLERS MUSEUM HAARLEM

Programma 11.30-12.00 uur: ontvangst met koek en zopie 12.00-13.00 uur: inleiding op de tentoonstelling door Michiel Plomp, hoofdconservator Teylers Museum. Voor en na de lezing kunt u op eigen gelegenheid de tentoonstelling bezoeken. Het museum is van 10.00 tot 17.00 uur geopend.

Andreas Schelfhout – IJsgezicht, 1856

Ouderwets koude winters, bestaan ze nog? In Teylers Museum wel.

Daar zijn momenteel ijskoude winterlandschappen te zien.

Prijs

H

Elfstedentocht In de 19e eeuw ontstaat er in Nederland een groot nostalgisch verlangen naar de roemruchte kunst uit de 17e eeuw. Winterlandschappen komen hiermee helemaal terug. Kunstenaars als Louis Apol en Andreas Schelfhout maken er hun specialiteit van. Laatstgenoemde doet dit zelfs zo succesvol dat een ijsgezicht in de 19e eeuw al gauw een ‘Schelfhoutje’ genoemd wordt.

Teylers Museum toont naast ‘Schelfhoutjes’ onder andere ook winterse taferelen van Cornelis Springer, Johan Barthold Jongkind en Jan Jacob Spohler.

De tentoonstelling gaat ook in op het klimaat van toen en nu. Was het vroe-

DORDRECHTS MUSEUM

€ 15,50 p.p. of € 6,- p.p. voor museumkaarthouders

George Hendrik Breitner – Sleperswagen in de sneeuw, 1893 MUSEUM BELVÉDÈRE, HEERENVEEN (OTTEMA-KINGMA STICHTING, LEEUWARDEN)

et vriest dat het kraakt in Teylers Museum. Links spelen lachende kinderen met een slee in de sneeuw.

Rechts moet je oppassen voor rampzalig kruiend ijs. Het Haarlemse museum laat in de tentoonstelling Echte winters het 19de-eeuwse winterlandschap voor het eerst in de volle breedte zien: van knusse koek en zopie op een stadsgracht tot verstilde sneeuwlandschappen.

Reserveren Boek uw tickets via avrotros.nl/ teylersmuseum (reserveringskosten € 1,50 per boeking). Of bel met 0900-87 67 000 (ma t/m vrij tijdens kantooruren, € 0,35 per gesprek plus € 3,- reserveringskosten per boeking). Neem uw uitgeprinte tickets, een geldig identiteitsbewijs en, indien van toepassing, uw museumkaart mee. ★

★ ★ ★

★★

Jan Mankes – Sneeuwlandschap met sloot, 1913

ger echt veel kouder en krijgen we ooit nog een Elfstedentocht? Trek een dikke jas aan en kom naar Haarlem voor het antwoord op zulke vragen.

Echte winters is te zien t/m 6 maart 2016. www.teylersmuseum.nl Kunst & Cultuur

8478500_KenC_KenC04Arrangement rechts 5 .indd 1

•

31

29-10-15 13:47

VERBORGEN SYMBOLIEK In deze rubriek vertellen experts over verborgen boodschappen in kunstwerken. Deze keer kunsthistoricus Henk van Os, oud-directeur van het Rijksmuseum Amsterdam, over de voorbeeldfunctie van afbeeldingen van heilige en onheilige families.

Tekst: Maria Aarts

(On)heilige families H

Brave timmerman ‘Het begon in de 14e eeuw,’ vertelt hij, ‘toen het in de snel groeiende Europese steden een enorme bende was. Om de chaos het hoofd te bieden, promootten monniken het gezin als cement voor de nieuwe maatschappij. Als model voor hun beschavingsoffensief diende de Heilige Familie.’

Vreemd was dat niet, want er bestond toentertijd een enorme behoefte om mee te leven met moeder Maria, het kindje Jezus en Josef. Kunstenaars voorzagen in die behoefte door een

© KONINKLIJK MUSEUM VOOR SCHONE KUNSTEN ANTWERPEN

et intrigeerde Henk van Os vanaf zijn allereerste bezoek aan Huis Bergh, met daarin de kunstverzameling van kasteelbewoner Jan Herman van Heek. ‘Er zijn daar procentueel meer afbeeldingen van heilige families te zien dan in welk ander Nederlands museum dan ook.’ Van Os, kunsthistoricus en oud-directeur van het Rijksmuseum, zag er voorstellingen van Moeder Anna die het meisje Maria leert lezen, van Jezus die na zijn verrijzenis verschijnt aan zijn moeder, en van Jozef die demonstreert wat vaderliefde is als hij zijn gezin door de barre woestijn loodst.

‘Overal kwam ik in religieuze voorstellingen gesublimeerde normen en waarden van gezin en familie tegen.’

Nu legt hij als gastconservator van de tentoonstelling Heilige en onheilige families een relatie tussen deze kunstwerken en de sociale samenleving. Hij onderzocht wanneer de opvatting van het gezin als ‘hoeksteen van de samenleving‘ eigenlijk gangbaar werd.

Meester van de Magdalenalegende – Heilige Familie, ca. 1510, paneel, 65 x 52 cm.

vermeende gezinsidylle te verbeelden.

Want wat ze afbeeldden staat nergens in de Bijbel beschreven, om de eenvoudige reden dat vanaf het moment dat zijn ouders met Jezus naar Egypte vluchten, alle Evangeliën tijdelijk stoppen om bij hun terugkeer weer te worden vervolgd.

‘De kunstenaars konden die lacune van

‘Een vrouw die een man berijdt, dat is lachen jongens!’

32

zeven jaar naar behoefte invullen met idyllische familietaferelen, waardoor als vanzelf een nieuw verhaal ontstond.’

De allerleukste Heilige Familie uit de expositie, omschrijft Van Os als ‘een onwaarschijnlijk zoetsappige afbeelding’.

Jozef, een brave timmerman – ‘wat te zien is aan het mandje met timmermansspullen’ – komt thuis terwijl Maria naaiwerk doet. Jezus zie je als een verbindende schakel tussen zijn moeder en Jozef, die al een dagje ouder is, want

• Kunst & Cultuur

8478507_KenC_KenC04Verborgensymboliek.indd 1

29-10-15 13:47

Alle grenzen overschrijden Een subtiel gegeven als hoe een heilige familie zich in de loop van de geschiedenis ontwikkelt, zal misschien niet zo veel mensen aanspreken, denkt Van Os. ‘Jongeren weten tegenwoordig niet wie Jozef is, en veel minder mensen dan ik veronderstelde, weten wie Maria is.’

Daarop dacht hij aan zijn schoolvriend Nico Boerma, die de grootste privécollectie volksprenten in Nederland had. Hij schonk ze onlangs aan de Universiteit van Amsterdam. ‘Deze prenten dienden als waarschuwing om mensen op het rechte pad te houden. Als je alle geldende normen en waarden omdraait, krijg je de verkeerde wereld.’ De volksprenten gaan bij uitstek over onheilige gezinnen, en vormen in de expostie een mooie tegenhanger van de heilige families.

Dergelijke afbeeldingen van een verkeerde wereld, al een thema bij Breughel, maakt in de 16e eeuw furore, om een traditie te worden die doorloopt tot de 18e eeuw. Neem de ets De wereld op zijn kop: vrouw heerst over boer, waarop prominent een wapenschild te zien is.

Van Os: ‘Je kunt nog veronderstellen dat de kunstenaar het precies doet zoals het hoort in deze periode. Ware het niet dat op het schild nadrukkelijk een man op zijn kop staat afgebeeld. Daarboven speelt zich iets eigenaardigs af tussen een man en een vrouw. Het is duidelijk te zien dat de vrouw de broek aan heeft.

Door met de spintol zijn billen te bewerken, vuurt zij een sukkelige man aan het spinrok sneller te laten ronddraaien.’

Op zijn kop Waarom werd dit zo leuk gevonden?

‘Omdat het systeem van normen en waarden in de tweede helft van de 15e eeuw kennelijk al diep is verankerd,’ antwoordt van Os. ‘Men was doordesemd met het sjabloon van het ideale gezin.

Pas als je een onwankelbaar idee hebt over hoe dat hoort te zijn, is het hoogst vermakelijk om geconfronteerd te wor-

© RIJKSMUSEUM AMSTERDAM

hij kijkt door een bril. ‘Het huisaltaar, op de achtergrond, met daarboven een afbeelding van Mozes met de tafelen van de wet, verraadt dat het een vroom gezin is.’

Meester van het Amsterdamse kabinet – De wereld op zijn kop: vrouw heerst over boer, 1485-1490, drogenaald, 137x 85 mm.

den met het tegendeel. Zoals Youp van ’t Hek dat tegenwoordig doet, zetten kunstenaars toentertijd op deze manier de wereld op zijn kop. Ze trappen lol door ordinaire, chaotische, overspelige, agressieve of sukkelige huwelijkspartners morele grenzen te laten overschrijden.

Met welbehagen verbeeldden ze alle

aspecten van de verkeerde wereld. Een vrouw die een man berijdt, dat is lachen jongens!’

Heilige en onheilige families is te zien tot 1 maart 2016. www.huisbergh.nl

Heilige en onheilige families Win het boek De confrontatie tussen heilige en onheilige families levert een schitterend boek op, waarin kunsthistoricus Henk van Os en verzamelaar van volksprenten Nico Boerma hun kennis en visie delen. AVROTROS verloot tien exemplaren van het boek dat bij de tentoonstelling in Huis Bergh verschijnt. Dit boek winnen?

Ga naar avrotros.nl/heiligefamilies en vul onderaan de pagina uw gegevens in. De actie loopt tot 1 december 2015. Winnaars krijgen persoonlijk bericht. Uitgeverij Balans, Heilige en onheilige families, € 19,95

Kunst & Cultuur

8478507_KenC_KenC04Verborgensymboliek.indd 2

•

33

29-10-15 13:47

binnenkort in het conceRtGebouw

KindeRconceRten wo 2 dec 15.30 uur Grote Zaal

Rommeldebommel!

Foto: Ronald Knapp - illustraties: Yolanthe Geenevasen

Zing mee voor de Sint (4+) met Cor Bakker en Lotte van Dijck

za 19 en zo 20 dec 13.30 en 15.30 uur Kleine Zaal

Stille Nacht

Zing mee met de hele familie (6+) met Kobra Ensemble

zo 24 jan 13.30 en 15.30 uur Kleine Zaal

Enkele Reis Mars (6+) met Calefax Rietkwintet

ALLES KLINKT MOOIER IN

CG_KiCoAdv210x297.indd 1 8478579_KenC_KenC04KenC1Advertentie 2.indd 1

16-10-2015 15:53:00 29-10-15 14:10

Choir of King’s College

Kerstconcert door Brits jongenskoor

winactie Kerstconcert in Het Concertgebouw Win 5x2 kaarten Actie Maak kans op twee vrijkaarten voor het kerstconcert van het Choir of King’s College op dinsdagavond 15 december 2015 in Amsterdam.

Programma Mendelssohn – Ave Maria (uit Drei Kirchenmusiken, 1832) Duruflé – Requiem, op. 9 (1947) (Pauze) Poulenc – Quatre motets pour le temps de Noêl, 1951/52

Winnen

© BAS CZERWINSKI

Ga naar avrotros.nl/kerstconcert en vul onderaan de pagina uw gegevens in. Deze actie loopt tot 26 november 2015. Winnaars ontvangen persoonlijk bericht.

Niet gewonnen Ga voor meer informatie en tickets naar www.concertgebouw.nl Dirigent Stephen Cleobury en het jongenskoor uit Cambridge

Het beroemde jongenskoor Choir of King’s College verzorgt een muzikale kerstavond in het Amsterdamse Concertgebouw. Wij geven kaarten weg. Bent u erbij?

H

et Choir of King’s College bestaat al sinds de 15e eeuw. Toen koning Henry VI in 1441 King’s College in Cambridge stichtte, liet hij vastleggen dat een koor de muziek tijdens de dagelijkse kerkdiensten zou verzorgen.

De koorleden moesten aan specifieke eisen voldoen. Zo moesten het arme jongens zijn, die streng in de leer waren en een oprecht karakter hadden. Ze mochten bij toetreding bovendien niet ouder zijn dan twaalf jaar én ze moesten kunnen lezen en zingen.

schooljaar zingen de jongens nog steeds elke dag in de kapel van King’s College.

Daarnaast verzorgt het koor sinds jaar en dag het kerstconcert dat de BBC uitzendt en reist het onder leiding van de huidige dirigent Stephen Cleobury de hele wereld over. Deze winter komt het koor naar Nederland.

In Het Concertgebouw brengt het koorklassiekers en traditionele Christmas carols ten gehore.

Kerstconcert BBC Zeshonderd jaar later is er veel veranderd, maar gedurende het

Het Choir of King’s College zingt op 15 december 2015 om 20.15 uur. www.concertgebouw.nl Kunst & Cultuur

8478497_KenC_KenC04Arrangement rechts 6.indd 1

•

35

29-10-15 13:48

GEMEENTEMUSEUM DEN HAAG

36

• Kunst & Cultuur

8478499_KenC_Ode aan de mode.indd 1

29-10-15 15:10

Geschiedenis van de Nederlandse couture

‘Wij durven

luidruchtige

kleding te dragen’ ‘Doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg.’ Dat geldt in elk geval niet voor de Nederlandse mode. Het Gemeentemuseum Den Haag biedt een groot en verrassend overzicht van de Nederlandse ontwerpgeschiedenis, met in het oog springende creaties van tientallen couturiers, die bijzonder, maar vaak ook heel draagbaar zijn.

Tekst: Vivian de Gier

D

e laatste jaren heeft Nederland in de modewereld hoge ogen gegooid met ontwerpen van couturiers als Viktor & Rolf, Iris van Herpen, Jan Taminiau en Spijkers & Spijkers – om er maar een paar te noemen. Maar al langer zingt ons land een behoorlijk deuntje mee in de internationale couturewereld. Reden genoeg om een groot overzicht van de Nederlandse modegeschiedenis te tonen, vond het Gemeentemuseum Den Haag. Zeker na het verlies in het afgelopen jaar van vier grote couturiers. Frans Molenaar, Dick Holthaus, Cargelli (Carl Gellings) en Koos van den Akker hebben de opening van de tentoonstelling Ode aan de Nederlandse mode helaas niet meer kunnen bijwonen. ‘Zij waren pioniers’, aldus conservator Madelief Hohé. ‘De generatie waartoe zij behoorden, neemt langzaam afscheid. Juist daarom is het een mooi moment voor dit eerbetoon.’

Fong Leng Tsang – Mantel ‘Velazquez’, Amsterdam 1974, Zijden satijn, gewatteerd, geborduurd in goud- en zilverdraad en zijde. Gedragen door Mathilde Willink (1938-1977).

Zwart-wit of juist heel bont Ode aan de Nederlandse mode bestrijkt de periode van de 18e eeuw tot nu, met ontwerpen van tal van vooraanstaande couturiers die samen het ‘eigen gezicht’ laten zien van de Nederlandse mode.

Kenmerken daarvan zijn onder meer veel zwart en wit, maar daarnaast juist

ook heel bonte kleuren. Verder vrijheid, humor, heldere vormen en klare lijnen én een conceptuele en vooruitstrevende werkwijze.

Dat zijn dan ook belangrijke ingrediënten van deze thematisch ingerichte tentoonstelling, aldus Hohé.

Zo zijn er zalen gewijd aan zwart-wit ontwerpen, aan mode en muziek én aan uitgaanskleding. ‘Door thematisch te werken, worden mensen verrast: hé, kijk nou, toen was het zo. En nu ook weer.

Soms zien mensen juist niet meer of iets historisch is of modern. Dat maakt het leuker en interessanter dan wanneer we alles braaf chronologisch hadden gepresenteerd.’

Al meteen bij binnenkomst schudden heden en verleden elkaar de hand. Een kamerjas en jurk uit de 18e eeuw worden vergezeld door een ontwerp van Bas Kosters en een weelderige bloemenjurk uit de Van Gogh Girls-lentecollectie 2015 van Viktor & Rolf. De enorme hoed van korenaren bij het Van Gogh-meisje is een moderne variant op het enorme hoofddeksel dat gepaard gaat met de 18e-eeuwse jurk.

Hohé wijst naar het kleurrijke pak van Bas Kosters. ‘Hij heeft zijn ontwerp geïnspireerd op Indiase stoffen, terwijl Viktor & Rolf werken met Kunst & Cultuur

8478499_KenC_Ode aan de mode.indd 2

•

37

29-10-15 15:10

GEMEENTEMUSEUM DEN HAAG © FOTO SABRINA BONGIOVANNI

De gevleugelde uitdrukking ‘doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg’ lijkt niet van toepassing op onze nationale couturiers

Ontwerp van Frank Govers

kleurrijk bedrukte stof van het merk Vlisco, dat op batik is gebaseerd en voornamelijk voor de Afrikaanse markt wordt geproduceerd. We zijn er als handelsland heel goed in om mooie dingen uit het buitenland te halen en die ons eigen te maken. Dat zie je al bij die oudere ontwerpen terug. Sits is een stof afkomstig uit India, die handmatig wordt beschilderd en er mooi en fleurig uitziet. In Nederland werd dat eind 18e eeuw veel gedragen, terwijl een land als Frankrijk dat buiten de deur hield om de eigen zijdeproductie te beschermen.’

Blik op de maatschappij Wie denkt dat haute couture abstract is, dat de kleding die geshowd wordt op de catwalks in Parijs en Londen niets over jezelf of de samenleving zegt, zit er echt naast, laat Hohé zien. Mode is een afspiegeling van of reflectie op wat er gebeurt in de samenleving en de wereld. Van de schaarste vlak na de oorlog tot de spanning 38

rondom de millenniumwisseling; van verwachtingen over de toekomst tot technologische ontwikkelingen – het komt allemaal terug. Zo wordt Iris van Herpen wereldwijd nauwlettend in de gaten gehouden vanwege haar vooruitstrevende gebruik van nieuwe technologie, zoals warmtesensoren en 3D-printers. ‘Dan denk je aanvankelijk: dat gaan mensen echt niet dragen. Maar afgelopen Prinsjesdag droeg minister van Onderwijs Jet Bussemaker geprinte schoenen en een geprint hoedje. Je ziet dus dat het begint door te druppelen.’

Hohé lacht: ‘Dat leverde de nodige kritiek op, maar het experiment is er!’

Ook onze volksaard komt in de mode terug. Niet alleen onze handelsgeest.

Zo valt op dat in Nederland – hoe kan het ook anders in het land van Delfts Blauw – veel meer blauwe kleding wordt gedragen dan in omringende landen. Komt het doordat we omgeven zijn door water en lucht? Of doordat blauw mooi staat bij een lichte huid en

blonde haren? Hohé durft het niet met zekerheid te zeggen. ‘De kleur blauw heeft ook iets ingetogens, misschien is dat wel de reden. Als je dan toch een kleur kiest, dan in elk geval een nette, gematigde kleur.’

Luidruchtig aanwezig Toch lijkt de gevleugelde uitdrukking ‘doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg’ niet van toepassing op onze nationale couturiers. In een zaal zo bont als de tulpenvelden in de Hollandse polders schreeuwen ontwerpen van Max Heymans, Frans Molenaar, Frank Govers, Edgar Vos en vele anderen om aandacht. ‘In het buitenland vind men Nederlanders vaak een beetje luidruchtig qua persoonlijkheid en aanwezigheid. We durven ook luidruchtige kleding te dragen: denk aan de kleurige Oilily-kleding en King Louiejurken. Of rode broeken voor mannen.

Er zijn veel landen waar men dat niet gepast vindt, maar wij doen het gewoon.’

Vrijwel alle kledingstukken in deze zaal zijn of worden daadwerkelijk gedragen, vertelt de conservator. Het fleurige jurkje van Spijkers & Spijkers bijvoorbeeld hangt ook bij koningin Máxima in de kast, terwijl de prachtige, knalrode mantel van Fong Leng met verve werd gedragen door Mathilde Willink, echtgenote van kunstenaar Carel Willink, die zichzelf als een levend kunstwerk presenteerde. Een oranjepaars-geel seventies broekpak van Dick Holthaus werd gedragen door presentatrice Mies Bouwman.

En over broekpakken gesproken…

‘Kijk, dat avondbroekpak vind ik heel leuk.’ Hohé wijst naar een kleurrijke creatie van Max Heymans uit 1972, een opvallend pak van stof met lijnen en bloemen in de kleuren rood, wit, blauw,

• Kunst & Cultuur

8478499_KenC_Ode aan de mode.indd 3

29-10-15 15:10

oranje en roze. ‘In die tijd was de broek nog omstreden voor vrouwen, en het broekpak iets nieuws. Het is een ontzettend wijde broek, waardoor het wel een rok lijkt. Toen ongelooflijk hip.

Met onze seventiessmaak van nu zou je het bijna weer aan kunnen.’

Uit het korset Vrijheid van bewegen, van gedachten en meningsuiting, van seksualiteit en andere maatschappelijke opvattingen – ook dat is iets wat bij Nederland hoort.

‘We hebben hier nog een ander motto: moet kunnen. Dat is denk ik eerder van toepassing. Vrouwen gingen hier bijvoorbeeld letterlijk vroeg uit het

Detail borduurwerk Avondjurk met bolero, collectie ‘Delfts Blauw’ van Frank Govers

korset. Wij zijn niet zuidelijk sexy. In Italië moet vooral het lichaam spreken, maar wij zijn niet bang om verhullende kleding te dragen, of ontwerpen die niet per definitie het meest vrouwelijk zijn.

Dat is een verschil.’

Hohé lacht. ‘Want ja, je moet er natuurlijk wel in kunnen fietsen.

De inhuldigingsjurk van Máxima Het meest exclusieve ontwerp op Ode aan de Nederlandse mode: de koningsblauwe combinatie van jurk en mantel die koningin Máxima droeg tijdens de inhuldigingsceremonie waarbij prins Willem-Alexander en zij werden gekroond tot koning en koningin. Het kledingstuk is te bewonderen in de ‘blauwe zaal’, niet op een voetstuk, maar gewoon op ooghoogte. Wie goed kijkt, herkent in de stippen op de spiegelwand erachter het gezicht van Máxima. ‘Je staat dus als het ware oog in oog met de koningin,’ zegt Hohé. ‘Bovendien kun je zo goed zien hoe prachtig het borduurwerk is gemaakt, bijna in 3D. Op belangrijke momenten kiest de koningin voor Nederlands ontwerp.

Dit is een schitterende creatie van Jan Taminiau, uitgevoerd door het topatelier Lesage in Parijs. Heel bijzonder om zo’n kledingstuk van dichtbij te kunnen aanschouwen.’

winactie Ode aan de mode Win 10 x het boek Actie Bij de expositie Ode aan de Nederlandse mode is een spectaculair boek met dezelfde titel verschenen. Het geeft een overzicht van de Nederlandse modegeschiedenis van 1885 tot 2015. Met meer dan honderd opvallende creaties gefotografeerd door Sabrina Bongiovanni.

AVROTROS mag 10 exemplaren verloten onder Cultuurleden.

Winnen Ga naar avrotros.nl/odeaandemode en vul onderaan de pagina uw gegevens in. De actie loopt tot 1 december 2015. Winnaars krijgen persoonlijk bericht.

Ode aan de Nederlandse mode is te zien t/m 7 februari 2016. www.gemeentemuseum.nl advertentie

Komedie over hebzucht en ijdelheid

De revisor van

Nikolaj Gogol

regie

Theu Boermans vanaf januari nationaletoneel.nl

Het plezier van het graaien In een middelgrote provinciestad schuiven bestuurders elkaar links en rechts baantjes en smeergeld toe. Dan ontvangt de burgemeester het bericht van een onverwacht bezoek van een revisor, een incognito reizende overheidsinspecteur. De man is zelfs al in de stad! Snel wordt hij opgespoord en in de watten gelegd. Wanneer deze nietsvermoedende reiziger doorkrijgt dat men hem voor een hoge functionaris houdt grijpt hij zijn kans.

Kunst & Cultuur

8478499_KenC_Ode aan de mode.indd 4

•

39

29-10-15 15:10

PUZZEL Los de puzzel op en maak kans op één van 15 exemplaren van de nieuwste dubbel-cd van Aangenaam klassiek.

Hoe werkt een woordzoeker? Zoek naar woorden die iets met de nieuwste dubbel-cd van Aangenaam Klassiek te maken hebben. De woorden staan in alle richtingen en sommige letters worden vaker gebruikt. Na de oplossing vormen de overgebleven letters een zin. © Persbelangen

I C I S U M N T O U R F E M R

M A A N E G N A A M E V I U E

P R E U G E S P I I R O T Z C

L U C I W U E E H T T N C I O

A E A T B T L C L W O D E E N

T D S V A T R A S R D S L K S

E A S O R A A J A N A T L N T

N S E E I A C H A H T H O N R

Z S T R T L R K C E R V C E U

A A T I O P C E T R L E P T C

A B E N N E O O T E A A V E T

K M R G B E M N K S S E L I I

V A F A M I L I E S I J S N E

K E I S S A L K I D I U L E G

C A M P A G N E O T E E L G R

Aangenaam Ambassadeur Archief Bariton Beckand Campagne Cassette Charles Collectie Eeuw Familie Geluid Genieten Klassiek Luister

Musici Muziek Najaar Passie Plaat Platenzaak Reconstructie Research Tijl Tour Uitvoering Verhaal Vondst

Dit kunt u winnen 15 x de nieuwste dubbel-cd van Aangenaam Klassiek Presentator Tijl Beckand is dit jaar ambassadeur van Aangenaam Klassiek. Met zijn aanstekelijke passie bewijst hij in onder andere zijn televisieprogramma De Tiende van Tijl dat iedereen van klassieke muziek kan houden.

Wanneer u de puzzel goed oplost, maakt u kans op de nieuwe Aangenaam Klassiek-cd.

-cd. Deze bestaat uit twee cd’s met daarop muziek van onder meer Yo-Yo Ma & Kathryn Stott, het Berliner Philharmoniker en het Koninklijk Concertgebouw Orkest. Naast deze dubbel-cd krijgt u bovendien de cd ©Beckand cadeau, met muziek van Beckands overgrootvader; componist Charles Beckand.

Zo doet u mee

Oplossing puzzel 3

Ga naar avrotros.nl/puzzelenwin en vul vóór 1 december 2015 de oplossing en uw gegevens in. Op dezelfde webpagina zal na 1 december de oplossing bekend worden gemaakt. Prijswinnaars krijgen persoonlijk bericht.

De oplossing van de puzzel uit Kunst & Cultuur Magazine nummer 3 van augustus 2015 was: ‘Samen genieten van Tussen Kunst en Kitsch’. Prijswinnaars hebben bericht gekregen en hun prijs ontvangen.

Kunst & Cultuur

8478495_KenC_KenC04Puzzel.indd 1

•

41

29-10-15 13:49