Kennisreeks: Kunst en cultuur

Kennis reeks

Kunst en cultuur Onmisbaar in het leven

1

Inhoud Kunst en cultuur. Onmisbaar in het leven

4

Visie AxionContinu op kunst en cultuur

8

Wat kunst met het brein doet

10

Een kleine greep uit het grote aanbod Genieten van klassiek Toneelspelen in ’t Huis aan de Vecht Virtueel naar Versailles Schilderen in Isselwaerde Meezingen in Koningsbruggen

13 13 14 15 16 17

Kunst als therapie

18

Zingen doet wonderen

22

Hoe lang kun je ‘iemands handen’ zijn?

24

Herkenbaar en vertrouwd

26

Wie gaat dat betalen?

30

Medewerkers delen kennis en ervaring

32

Atelier TOP

34

AxionContinu heeft veel kennis en ervaring in huis op het gebied van wonen, zorg en revalidatie, die wij als expertisecentrum graag delen. In deze kennisreeks gaan wij dieper in op onderwerpen die voor AxionContinu belangrijk zijn.

Deze uitgave: Kunst en cultuur Eerder verschenen: Roze ouderen (2013), Dementie (2013), Kleurrijke zorg (2014), Mantelzorg (2014), Revalidatie (2015), Vitaliteit (2015), Palliatieve zorg (2016).

2

Voorwoord Kunst en cultuur kunnen ieder mens een beetje gelukkiger maken, al is het maar een kort moment. Daar ben ik van overtuigd. Dan denk ik aan mijn eigen moeder. Op hoge leeftijd was zij fysiek kwetsbaar en zag zeer slecht. Televisie kijken of lezen ging niet meer. Maar zij kon enorm genieten van klassieke muziek, dan voelde zij zich prettig.

Schilderen met een groepje medebewoners, zingen in een (alzheimer)koor, naar het museum gaan, genieten van een Appeltaartconcert. Je voelt je goed in het moment zelf. Maar je bent ook even los van je aandoening. Zing je een liedje van vroeger, dan ben je jezelf en is de dementie er op dat moment even niet.

Kunst en cultuur voegen iets toe aan het leven als er van alles is afgebrokkeld. Mensen om je heen vallen weg, het gaat lichamelijk niet meer zoals voorheen of je raakt de grip op je gedachten kwijt. Soms zeggen mensen dat kunst en cultuur niets voor hen is.

Maar als je vraagt of iemand wel eens naar muziek luistert, zegt men bijna altijd ‘ja’. Het hoeft natuurlijk geen klassieke muziek te zijn, men kan evengoed plezier beleven aan het luisteren naar een levenslied.

Aan ons de taak om te kijken waar de belangstellig van iemand ligt, daar aandacht voor hebben. We kijken wat de mogelijkheden zijn, wat kan er wél.

Dat is ons vakmanschap.

In deze achtste uitgave van onze Kennisreeks vertellen medewerkers hoe zij daar inhoud aan geven.

Eliane Thewessen Raad van Bestuur

Kunst en cultuur horen gewoon bij het leven. De zorg van AxionContinu omvat daarom zoveel meer dan alleen het bieden van een bed, eten en lichamelijke verzorging. Er zijn mogelijkheden voor iedereen om in een groep of individueel met kunst en cultuur bezig te zijn.

3

In het gewone leven kunnen we niet zonder, dus waarom zou het anders zijn wanneer we oud worden. Leven is zo veel meer dan opstaan, eten en weer slapen. Toch is aandacht voor kunst en cultuur in de ouderenzorg geen gemeengoed. Met gepaste trots kunnen we zeggen dat AxionContinu op dit gebied een voorloper is – zo kent de organisatie sinds 2010 een projectleider kunst & cultuur – en we delen onze kennis en ervaring graag met anderen.

Kunst en cultuur Onmisbaar in het leven

J

e kunt heel lang praten over wat precies wordt verstaan onder kunst en cultuur. Want wat is kunst en is iets wel kunst? Is een meezingavond cultuur of vermaak? We hebben er in deze aflevering van de Kennisreeks

4

voor gekozen de veelzijdigheid te laten zien. Soms is het kunst, soms welzijn, meestal is het iets op het snijvlak van kunst en welzijn. Maar altijd voegt het iets toe aan het leven wat er anders niet zou zijn.

Kunst en cultuur zijn alleen al zeer waardevol omdat ze het leven een stuk aangenamer en plezieriger maken. Het fijne gevoel dat je krijgt bij het zien van een mooi schilderij of het bijwonen van een prachtig concert draagt bij aan levenslust. Voor ouderen kunnen kunst en cultuur nog extra lagen toevoegen die het leven niet louter leuker maken, maar die zelfs broodnodig zijn om te kunnen bestaan. Bijvoorbeeld omdat zij via zingen of schilderen nog kunnen uitdrukken wat via woorden niet meer lukt.

Kunst en cultuur zijn bij uitstek geschikt om ouderen te stimuleren dingen te doen die ze nog wél kunnen. Je hoeft geen motorisch wonder te zijn om een foto te maken. Die positieve benadering draagt zeer bij aan het welbevinden en de gezondheid van mensen, hoewel voldoende hard wetenschappelijk bewijs daarvoor nog ontbreekt. Dat stelt een onlangs afgeronde inventarisatie naar de effecten van kunst en cultuur in de (langdurige) zorg vast. Wat overigens volgens dezelfde studie niet betekent dat die effecten er niet zouden zijn, het ontbreekt eenvoudigweg nog aan voldoende onderzoek [zie kader Kunst en positieve gezondheidszorg].

Welbevinden Hersenen werken hoe dan ook beter als ze vaker worden geprikkeld en uitgedaagd. Van muziek is aangetoond dat het helpt om herinneringen terug te halen. Niet voor niets zijn alzheimerkoren zo’n succes. Bovendien heeft zingen in een koor nog andere fijne aspecten.

Zingen roept ook positieve gevoelens

op, wat de omgang met stress vergemakkelijkt. En het is een manier om je verbonden te voelen met anderen, essentieel voor welbevinden.

Kunstzinnigheid geeft de mogelijkheid je uit te drukken op een manier die je misschien niet gewend was, waardoor nieuwe luikjes opengaan. Met schilderen kunnen emoties zichtbaar worden die niet of nauwelijks onder woorden zijn te brengen. Het wordt vaak toegepast in kunstzinnige therapie.

Schilderen kan ook rust brengen. Het is prettig de gedachten even ‘uit’ te zetten door op te gaan in iets wat volledige concentratie vergt.

Er zijn genoeg ouderen die pas op latere leeftijd een talent ontdekken voor schilderen, toneelspelen, dichten of wat dan ook. In hun actieve leven kwamen ze er nooit aan toe. ‘Ik wist niet dat ze nog tot zoiets in staat is’, zei een dochter van haar moeder die over de negentig is en in een rolstoel zit, maar een glansrol vervulde in een toneelstuk. Dergelijke trots heeft een positieve uitwerking op het zelfrespect. Tegelijk ziet familie dat vader of moeder meer is dan een hulpbehoevende bejaarde met een rollator.

Kunst en positieve gezondheid Een goed overzicht van activiteiten en effecten van kunst en cultuur in de (langdurige) zorg ontbrak, daarom gaf het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap aan onderzoeksinstelling ZonMw opdracht het in kaart te brengen door literatuurstudie en vraaggesprekken. Het rapport: ‘Kunst en zorg: een kennissynthese van culturele interventies, langdurige zorg en positieve gezondheid’ is onlangs verschenen. www.zonmw.nl/cultuur

5

Lang Leve Kunst Lang Leve Kunst is een landelijk samenwerkingsverband van een aantal grote fondsen die geld verstrekken aan culturele projecten. Uitgangspunt is ouderen te stimuleren actief met kunst en cultuur bezig te gaan.

In de periode 2013 – 2016 zijn circa 950 initiatieven gefinancierd. Vanaf 2017 is de financiering van het cultureel aanbod voor ouderen opgenomen in de reguliere budgetten van de fondsen. www.langlevekunst.nl

Kunst en cultuur kunnen ruimte en vrijheid creĂŤren. In het toneelspel kun je een ander zijn, los van je rol in je omgeving. Even geen sociale druk, even wegdromen.

Een bewoonster in een rolstoel die leerde fotograferen, raakte niet uitgekeken op de wondere wereld die ze met een waar gevoel voor detail wist vast te leggen, terwijl ze er eerst geen oog voor Succesvolle projecten

Appeltaartconcerten De Appeltaartconcerten zijn al verscheidene jaren geliefd in alle locaties van AxionContinu. Musici van onder andere het Nederlands Philharmonisch Orkest spelen licht-klassieke muziek. Na afloop is er koffie met appeltaart. Er zijn openbare concerten, waar iedereen welkom is. Voor bewoners die daar niet meer bij kunnen zijn, worden besloten concerten in huiskamers gegeven. www.axioncontinu.nl/appeltaartconcerten

6

had. De rolstoel perkte haar leefwereld in, de camera heeft hem weer vergroot.

Genieten Een bezoek aan een museum inspireert. Kunstenaars laten je met hun werk nadenken en vooral genieten.

Zoals je begeesterd kunt raken van een mooi concert. De Appeltaartconcerten waarbij klassieke muziek wordt gespeeld door topmuzikanten, zijn ooit bij AxionContinu begonnen en inmiddels een begrip met optredens door het hele land. Mind the Music is een project waarbij studenten van het Utrechts conservatorium muziek maken bij mensen thuis. Van Bach tot Bauer is de slogan, want kunst en cultuur moet niet iets zijn dat is voorbehouden aan een elitegroepje. Meezingavonden met bekend Hollands repertoire zijn een succes in verpleeghuizen met dementerende bewoners. Niet dat er nooit eens wat anders op het programma staat,

maar wie het feest van herkenning ziet en het plezier waarmee wordt meegedeind, beseft hoe intens het sociale aspect van cultuurbeleving is.

“Het zou fijn zijn als het wat duurzamer werd,” zegt Joyce Vlaming de projectleider kunst & cultuur bij AxionContinu. “We moeten nu vaak op zoek naar ondersteunende potjes met geld.”

Ze is positief over de ontwikkelingen.

De interesse voor kunst en cultuur in de zorg is sterk groeiende. Er zijn mooie initiatieven zoals Lang Leve Kunst en de verkiezing van Age Friendly Cultural Cities, waarvoor Utrecht in de race is. [zie kaders]. “Het draait ook niet alleen om geld. Je kunt meer mogelijk maken door creatief samen te werken. We hebben veel contacten met kunst- en onderwijsinstellingen in de stad die graag een maatschappelijke bijdrage leveren.”

Ook komt er een nieuwe generatie ouderen aan, de babyboomers, die veel

meer dan hun ouders gewend zijn dat kunst en cultuur bij het leven horen.

Zij zijn met velen – in 2040 is een kwart van de bevolking 65 jaar of ouder – en laten zich dat niet ontnemen. Het is getalsmatig zo’n omvangrijke groep dat geen enkele (culturele) ondernemer zich kan veroorloven die te negeren.

Aan zorgorganisaties biedt het kansen om zich te profileren.

Cultuurvriendelijk voor ouderen Deventer, Doetinchem, Emmen, Groningen en Utrecht doen een gooi naar het predicaat Age Friendly Cultural City.

Ze strijden daarmee ook om de Lang Leve Kunstprijs, in het leven geroepen door het BNG Cultuurfonds, dat zich sterk maakt voor cultuuraanbod voor ouderen. Een deskundige jury beoordeelt welke de stad de prijs – inclusief € 20.000,in het najaar 2018 krijgt uitgereikt. www.cultuurparticipatie.nl/nieuws/vijf-nieuwe-agefriendly-cultural-cities-van-start.html

Succesvolle projecten

Mind the Music Het kunstproject ‘Mind the Music’ biedt mensen met (lichte) dementie muzikale begeleiding aan huis. Het project is speciaal bedacht voor mensen die een instrument bespelen (of vroeger hebben bespeeld). Plezier beleven en samen op zoek gaan naar vertrouwde liedjes of melodieën staan hierbij centraal. Of iemand nu Bach speelt, Beethoven of Bauer, de studenten van het conservatorium weten er wel raad mee.

Mind the Music’ is een initiatief van AxionContinu en de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht (HKU) en wordt mede mogelijk gemaakt door het meerjarenprogramma Lang Leve Kunst met dementie.

7

Visie AxionContinu op kunst en cultuur

Voor AxionContinu is kunst en cultuur een wezenlijk onderdeel van goede zorg. Het maakt dat mensen kunnen zijn wie ze zijn, ook als de perspectieven veranderen. De visie op kunst en cultuur is eind 2017 geactualiseerd.

Cultuur ziet AxionContinu als een overkoepelde term voor gewoontes en gebruiken. Die verschillen per locatie.

Maar ook per mens, denk aan leeftijd, religie en leefstijl. Kunst is een onderdeel van cultuur. Kunst is iets unieks en door mensen gemaakt, met de bedoeling de zintuigen te prikkelen en emoties op te roepen.

AxionContinu ziet kunst heel ‘breed’.

Het gaat bijvoorbeeld om kunstwerken

in locaties en de vormgeving van het interieur. Maar ook een heel divers aanbod van activiteiten op het gebied van kunst en cultuur valt er onder.

In principe zijn alle kunstdisciplines welkom, zoals muziek, beeldende kunst, literatuur en dans. Bij alles wordt gestreefd naar een uitstraling die je kunt omschrijven als ‘speelse frisheid’.

Communicatie en expressie staan bij kunst altijd centraal. Anders gezegd,

Projectleider Kunst en Cultuur Joyce Vlaming is de projectleider kunst en cultuur bij AxionContinu. Zij zorgt dat de grote en vaak locatie-overstijgende projecten op het gebied van kunst en cultuur goed draaien en begint nieuwe projecten. Verder vraagt zij subsidies aan voor projecten en schrijft de verantwoordingen. Ook schaft ze kunst aan, zoals schilderijen en sculpturen, en zorgt dat de werken in de woonzorgcentra op de juiste plek komen te hangen of te staan. AxionContinu vindt het belangrijk om de kennis op het gebied van kunst en cultuur met anderen te delen, daarom geeft Joyce geregeld presentaties op congressen en bijeenkomsten. Naast haar werk bij AxionContinu is Joyce beeldend kunstenaar.

8

kunst zorgt voor gespreksstof, vertelt een verhaal of roept beelden en gevoelens op.

AxionContinu probeert cliënten bij alle verschillende stadia van een herstel- of ziekteproces iets te bieden. Het aanbod wordt aangepast op wat een cliënt wenst of nodig heeft. Zo gaan er groepen bewoners op stap naar een museum, een ander luistert in een veilige setting in het woonzorgcentrum naar muziek of gaat naar de schilderclub.

Andere cliënten werken bijvoorbeeld individueel binnen hun (soms beperkte) mogelijkheden aan een tekening.

Kunstcommissie AxionContinu heeft een Kunstcommissie die actuele onderwerpen bespreekt op het gebied van kunst en cultuur. Bestuurder Eliane Thewessen is voorzitter. In de commissie zitten verder twee leden van het managementteam, de kunstzinnig therapeuten, en projectleider Joyce Vlaming. Er is een wisselstoel, op uitnodiging kan iemand aanschuiven.

De Kunstcommissie, die twee keer per jaar bijeen komt, praat bijvoorbeeld over lopende kunstprojecten bij AxionContinu, nieuwe aankopen van kunstwerken en over projecten die interessant zijn om op te starten.

Succesvolle projecten

WeHeartSociety Muziekstudenten maken liederen speciaal voor bewoners van een woonzorgcentrum en zingen dat mét muzikale begeleiding op iemands eigen kamer.

Dat levert ontroerende momenten op.

WeHeartSociety, zoals het project heet, is een samenwerkingsverband tussen de Hogeschool voor de Kunsten

Utrecht (HKU) en AxionContinu.

De muziekstudenten worden één op één aan bewoners gekoppeld. Aan de hand van de verhalen van ‘zijn’ of ‘haar’ bewoner maakt de student een compositie en een tekst. Steeds staat een thema centraal. Bijvoorbeeld ‘liefde’ of ‘tijdreizen’. Het bijzondere is dat student en bewoner elkaar steeds beter leren kennen. Het privé-optreden in de kamer of het appartement van de bewoner is altijd een mooie, intieme gebeurtenis. Aan het einde van de dag worden alle liederen in een bijeenkomst voor iedereen ten gehore gebracht.

WeHeartSociety heeft al in een aantal locaties gedraaid.

Een filmpje over het project is te zien op www.axioncontinu.nl/ we-heart-society

9

Je vindt het mooi of juist lelijk. Je wordt er vrolijk van of het wekt ergernis op. Het kan ook herinneringen en de daarbij behorende emoties oproepen die soms diep verstopt liggen. Kunst doet in ieder geval veel met het brein. Wat precies?

Daar wordt steeds meer onderzoek naar gedaan.

Wat kunst met het brein doet Kunst is zo oud als de mensheid. Het had meer dan 40.000 jaar geleden vooral een communicatief doel. Deze primitieve kunst verhaalt over jacht, voortplanting en spirituele gevoelens.

De grottekeningen van mammoeten en van de jacht zijn heel bekend, net als de venusbeeldjes van vrouwenfiguren.

Kunst was, en is nog steeds, als communicatiemiddel belangrijk voor het functioneren van de maatschappij.

Hoe werkt dat?

Spiegelneuronen De boodschap van de kunstenaar wordt vaak via emoties overgebracht

10

naar de beschouwer. Met zogenaamde spiegelneuronen die in de hersenschors zitten, kan de mens intenties en emoties van anderen begrijpen en zich in de ander inleven. Het vormt de basis van empathie. Als we naar iemand kijken, voelen we andermans emoties in hetzelfde hersengebied waarmee we onze eigen emoties reguleren. Als de ander verdrietig is, voelen wij ons ook verdrietig. Datzelfde gebeurt als je naar een schilderij kijkt. Dan neemt je brein de emotie over die de kunstenaar wilde overbrengen. Een dreigend schilderij bijvoorbeeld geeft je automatisch een onrustig gevoel. En mensen worden

rustig van een landschap met wat dieren, bossen en heuvels.

Overdrijving Overdrijving van vormen geeft een grotere reactie in de hersenen, zo blijkt uit onderzoek. Overdrijving maakt herkenning makkelijker en roept grotere emoties op. Daar maken kunstenaars vaak dankbaar gebruik van. Denk bijvoorbeeld aan de weergave van vrouwelijke kenmerken, zoals grote borsten, flinke billen en een extreem slanke taille.

Emoties door kleurgebruik Ook kleuren hebben sterke effecten op de hersenen. Rood betekent bijvoorbeeld vaak ‘aandacht’ of ‘gevaar’.

Daarom zijn stoplichten of alarmknoppen rood. Het goed kunnen onderscheiden van rode rijpe vruchten tegen een groene achtergrond van blad of een blauwe lucht heeft evolutionair altijd een groot voordeel gehad. De kleur rood stimuleert de hersenen en zorgt voor opwinding. Zo schilderde Edvard Munch ‘De schreeuw’ bijvoorbeeld nadat hij tijdens een wandeling een

paniekaanval had gekregen omdat de lucht tijdens de zonsondergang bloedrood kleurde. Hij kreeg het gevoel dat de hele natuur schreeuwde. En precies dat is op het schilderij te zien.

Muziek en dementie Een andere kunstvorm, muziek, heeft grote invloed op mensen met dementie.

Dat ervaren de medewerkers van de alzheimerkoren bij AxionContinu ook.

Mensen met dementie die normaal gesproken bijna niets meer zeggen, leven op en blijken de liedjes uit hun jeugd nog woordelijk te kunnen meezingen.

Hoe kan dat?

Bij dementie krimpt het brein en verdwijnen er neuronen. De gebieden die het diepst in het brein zitten, de oudste gebieden, blijven het langst onaangedaan. Dat zijn de gebieden die verantwoordelijk zijn voor de motoriek en die belangrijk zijn voor ‘impliciet leren’. Dit is een onbewuste vorm van onthouden van ‘goed doorleerde’ activiteiten. Denk aan lopen en fietsen, maar bijvoorbeeld ook het spelen van een instrument.

Omdat deze gebieden lang intact

Meer weten over het brein De invloed van kunst op het brein staat volop in de belangstelling en er wordt veel over gepubliceerd. Voor dit artikel is gebruik gemaakt van twee recente boeken.

Hoogleraar neurobiologie Dick Swaab laat in het boek ‘Ons creatieve brein’ mooi

zien wat kunst en muziek met je hersenen doen.

Erik Scherder, hoogleraar neuropsychologie, schrijft in ‘Singing in the brain’ welke rol de hersenen hebben bij het luisteren naar muziek, bij zingen en bij het bespelen van een instrument en hoe

hersenziekten dit beïnvloeden.

Online is een college te volgen va Erik Scherder over de invloed van muziek op het brein: www.universiteitvannederland.nl/college/ college-2/

11

blijven, vinden mensen met dementie het fijn om oude muziek te luisteren en kunnen zij vaak ook nog lang in meer of mindere mate een muziekinstrument blijven spelen wanneer zij dat eerder in hun leven goed hebben geleerd.

Muziek en CVA Hoogleraar neuropsychologie Erik Scherder beschrijft dat muziektherapie een heel gunstige invloed heeft op mensen die een hersenbloeding of CVA hebben gehad. Het ritme in de muziek kan bijvoorbeeld het lopen bevorderen, waarbij de snelheid, cadans en staplengte vooruit gaan.

gebruikt Op die manier kan muziek bijdragen aan herstel.

Het fitte brein Ten slotte wijst onderzoek uit dat prikkels helpen om de hersenen fit te houden. ‘Use it or lose it’, zegt Swaab.

Hij pleit ervoor om het brein actief te houden met nieuwe informatie en nieuwe opdrachten, ook als mensen ouder zijn. Met de vele vormen van kunst en cultuur helpt AxionContinu het brein van cliënten zo fit mogelijk te houden.

Kunstenaars met een hersenziekte Use it or lose it.”

Dick Swaab

Ook bij de behandeling van taal- en spraakstoornissen bij mensen met een CVA kan muziek worden ingezet. Bij mensen met een CVA die hun linker ruimte verwaarlozen (neglect), bleek het luisteren naar plezierige muziek een gunstig effect te hebben. Zij reageerden beter op stimuli van de verwaarloosde kant tijdens het luisteren van hun favoriete muziek. Dit effect was er niet als de cliënten naar muziek luisterden die ze niet zo leuk vonden. Scherder zegt dat dit komt omdat het luisteren naar fijne muziek de stemming verbetert en zo het vrijkomen van dopamine.

Hierdoor verbetert de aandacht en wordt de patiënt alerter. Zo wordt ook de verwaarloosde hersenhelft beter

12

Hersenziekten kunnen een grote invloed hebben op het maken van kunst. Een rechtszijdig herseninfarct kan er bijvoorbeeld toe leiden dat iemand zich niet meer bewust is van de linkerzijde van zijn eigen lichaam, maar ook de linkerzijde van zijn omgeving niet meer herkent (neglect). Links bestaat dan gewoonweg niet meer. Dit leidde er bij een kunstenaar met CVA toe dat hij de linkerkant van het lichaam geheel weg liet bij het portretteren van modellen.

Een ander bekend voorbeeld is de kunstenaar William Utermohlen. Hij kreeg op 62-jarige leeftijd de diagnose Alzheimer. Een serie zelfportretten laat zien hoe de voortgang van deze ziekte over een periode van vijf jaar van invloed is op zijn waarneming. Zijn gezicht en hoofd werd steeds meer vervormd afgebeeld. Zijn penseelstreken zijn steeds grover en simpeler, tot het laatste portret bijna helemaal abstract is.

Schilderen, toneelspelen, luisteren naar muziek of samen praten over kunst. In de locaties van AxionContinu wordt van alles georganiseerd op het gebied van kunst en cultuur. De één beleeft zo samen met anderen waardevolle momenten, de ander ontdekt een verborgen talent.

Voor iedereen is er iets te doen.

Een kleine greep uit het grote aanbod.

Genieten van

Klassiek In het leven van iemand met dementie gebeurt niet zo veel meer. Muziek zorgt ervoor dat het niet helemaal vervlakt, want muziek kan emoties doen herbeleven.

Bovendien blijft een mens ontvankelijk voor kunst.

D

at is de overtuiging van Barbara Fortuin, geestelijk verzorger bij AxionContinu, gepassioneerd pianist en liefhebber van klassieke muziek. Ze weet zich in haar opvatting gesteund door hersenonderzoeker professor Erik Scherder, die verbanden aantoonde tussen muziek, beweging, taal en emoties. Ze ervaart het zelf in de muziekmiddagen die ze voor bewoners verzorgt. Soms ligt de activiteit even stil. Recentelijk zijn twee deelnemers overleden.

“Muziek zorgt er ook voor dat mensen zich met elkaar verbonden voelen. Dat werkt met alle soorten muziek. Ik laat mensen klassieke muziek horen omdat ik dat zie als een kunstvorm die het geestelijke leven kan verrijken, zoals je

ook onder de indruk kunt raken van een prachtig schilderij of beeldhouwwerk.

Ik heb bewoners gehad die nog nooit bewust naar Mozart hadden geluisterd, maar het prachtig vonden. ‘Ik wou dat ik dit eerder had gehoord’, verzuchtte een mevrouw. Ik heb gemerkt dat vooral barokmuziek zoals van Bach en Vivaldi uitermate geschikt is voor mensen met dementie. Het heeft een heel duidelijke structuur die houvast geeft en mensen met dementie een gevoel van veiligheid biedt.”

Ze ziet dat mensen in het uurtje dat ze naar klassieke muziek luisteren rust vinden. “Ik heb een man in de groep gehad die de hele dag liep te ijsberen.

Het typische zoekgedrag dat je vaker ziet bij deze doelgroep. Bij mij kon hij gemakkelijk een uur stilzitten. Je merkt ook dat de ademhaling van de luisteraars de maat van de muziek gaat volgen, wat weer zorgt voor homogeniteit. In mijn uurtje vertel ik over instrumenten en componisten en ik volg de jaarkalender. Na de Kerst komt het voorjaar met Pasen, daarna de zomer weer. En elke periode heeft haar muziek. Ook zo neem je mensen mee door het leven.”

13

Toneelspelen in ’t Huis aan de Vecht

Een mevrouw in een rolstoel die denkt dat ze Julia is. Correctie, nee ze is Julia, in ieder geval tijdens de repetities voor het stuk Romeo en Julia. Het is alweer de derde voorstelling die bewoners van ’t Huis aan de Vecht maken in samenwerking met het Stut Theater, een gezelschap dat toneel maakt met ‘gewone’ mensen.

B

ij de eerste voorstellingen met bewoners gingen we nog heel direct uit van hun levensverhalen,” zegt Nicolien van Veen die het toneelproject vanuit AxionContinu begeleidt. “We

14

hebben het stuk ‘Er waren eens acht mensen’ opgevoerd in het Stuttheater en hier in huis, voor bewoners en familie. Familieleden waren vaak verrast en ook trots dat hun vaders en moeders nog tot zoiets in staat waren.”

De voorstellingen zijn een hoogtepunt, maar het gaat vooral om het plezier tijdens het repeteren. “Bewoners leggen er hun hele ziel en zaligheid in en het maakt niet uit dat ze in een rolstoel zitten of slecht horen of zelfs licht dementeren. Zo ben ik nog altijd het ‘vriendinnetje’ van een man met geheugenproblemen, omdat ik dat samen met hem speelde.”

De voorstelling Romeo en Julia gaat natuurlijk over liefde. In tien sessies wordt toegewerkt naar een optreden.

Regisseuse Eva Bijneveld brengt haar artistieke vakmanschap in en doet suggesties voor de dialogen en de enscenering, maar nergens dringt ze haar ideeën op. Stut wil een brug slaan tussen kunst en welzijn. Wat vooral telt, is dat mensen via toneelspel op een andere manier zichzelf kunnen zijn.

Nicolien: “Geen enkele deelnemer heeft vroeger aan toneel gedaan, daar was bij de generatie die nu in ’t Huis aan de Vecht woont geen geld of tijd voor. Er is een aantal negentigplussers bij. Maar ze genieten zo van het toneelspelen.

Ze zijn even in een andere wereld en je ziet ze groeien in hun rol. Het is echt heel bijzonder om mee te maken.”

Virtueel naar

Versailles Aan het eind van de middag is er een bescheiden applaus voor Sanne. Ze heeft haar gehoor een uur lang meegenomen op een virtuele rondleiding door het Paleis van Versailles, met sappige anekdotes over Zonnekoning Lodewijk de Veertiende.

A

ls je door de omstandigheden niet meer naar buiten kunt, kun je buiten maar beter naar binnen halen. Dat is het idee achter Kunstuur, een minicollege over een steeds wisselend onderwerp voor mensen die revalideren in De Parkgraaf.

Voor veel van hen is het leven vrij plotseling op zijn kop gezet. Ze herstellen bijvoorbeeld van een lelijke val of een herseninfarct.

“Men is hier gemiddeld algauw vier tot zes weken,” zegt Sanne Sanders. Ze is

Sanne Sanders tijdens Kunstuur

medewerker welzijn. “Ze werken hard aan hun herstel met fysiotherapie en zo, maar ze hebben ook behoefte aan afwisseling en geestelijke uitdaging.”

Zo kwam ze op het idee van de virtuele rondleiding. “Zoals je met Google Maps denkbeeldig achter de computer door straten kunt lopen, zo kun je met Google Arts & Culture musea en monumenten bezoeken.”

Via haar iPad projecteert ze via een beamer de imposante achtergevel van het paleis op de muur. “Wie was weleens in Versailles?”

Drie van de acht zijn er geweest en vonden het overweldigend.

Sanne toont een staatsportret van Louis XIV, in vol ornaat met hermelijnen mantel en met een strakke maillot.

“Wat zien jullie?”

“Mooie benen,” zegt iemand onder enige hilariteit.

“Ik vind hem er een tikkeltje ordinair uitzien,” zegt een ander. “Maar ik weet niet of dat bij hem hoort of bij die tijd.”

Sanne licht de kleding en het schoeisel van de vorst toe, zoals de betekenis van zijn rode hakken. Ze heeft het uitgebreid over de etiquette aan het hof, met details over de vele maîtresses die de koning er op nahield.

Ze heeft ook uitgezocht hoe de dames van toen op discrete wijze met hun waaiers communiceerden. Het heeft de volle aandacht van de aanwezigen. Zo was het ‘ja’ als de dame haar waaier op de rechterwang liet rusten, en ‘nee’ als ze hem op haar linkerwang hield. “En wat denken jullie dat bedoeld werd als ze de waaier op haar hart hield?”

15

Schilderen in Isselwaerde Iedere maandagochtend schilderen bewoners met dementie in Isselwaerde in IJsselstein. Naar voorbeelden, dat wel, maar de geestdrift en concentratie zijn er niet minder om.

E

llen Klein leidt het groepje met de nodige humor en zorgt tegelijkertijd voor duidelijkheid en structuur.

De sfeer is los en ontspannen. Eerst is er tijd voor een kopje koffie en een praatje. “Hoe was jullie weekend?,” vraagt Ellen.

“Lekker rustig,” antwoordt een van de dames.

“Dit is mijn schilderij niet,” zegt een van hen nogal beslist als vrijwilligster Jannie de doeken uitdeelt die ze onder handen hebben. Als Ellen benadrukt dat dat wel zo is, antwoordt ze gevat “O ja, waar staat mijn naam dan?” Die

was Ellen inderdaad vergeten op de achterkant te zetten. Later vertrouwt ze me toe dat het vaste prik is dat mevrouw zegt dat het haar doek niet is.

Maar het baart haar een beetje zorgen dat de enige man in het gezelschap nu ook openlijk twijfelt of het zijn doek wel is. Dat is voor het eerst dat hem dit overkomt.

Helemaal vanuit het niets een schilderij opzetten, lukt de meeste bewoners niet meer, maar dat is ook niet belangrijk. Ze genieten van de kleuren en de vormen.

Een mevrouw zet met vaste hand de zwarte contouren aan van de vlinders op haar doek. Je kunt wel zien dat ze vroeger heeft geschilderd. Ze is niet van haar stuk te brengen.

Een ander vindt het een beetje kinderachtig wat ze doen. Maar ja, zij is de enige hier die niet dement is, vertrouwt ze me toe. Ondertussen kwijt ze zich wel vol overgave aan de afronding van haar schilderij. “Zo, dat is dan weer 1500 euro,” zegt ze. De anderen kunnen er wel om lachen.

Een deelneemster is er voor het eerst.

Ze heeft nooit eerder geschilderd, ja een kastje. Ze wilde graag iets met haar handen doen. Aan het eind van de ochtend heeft ze vier bloemen geschilderd.

“Frisse kleuren,” vinden de anderen als Ellen het doek omhoog houdt. Het vervult haar met trots. Ook de andere schilderijen worden getoond en het enthousiasme is alom en zeer gemeend.

“Komt u volgende week weer?”, vraagt Ellen aan de debutante. Het antwoord laat zich raden.

16

We staan er vaak versteld van hoe ze nog hele coupletten kunnen meezingen. En als ze er doorheen praten of roepen vinden we dat helemaal niet erg.”

Meezingen in Koningsbruggen

“Jullie zijn het beste publiek van de dag,” zegt accordeonist Marcel. Samen met echtgenote Denise, die gitaar speelt, verzorgt hij op deze nazomeravond een optreden in Koningsbruggen voor een dankbaar publiek van veertien bewoners met dementie en een paar familieleden.

H

et repertoire bestaat uit Hollandse meezingers, van Dorus’ Twee Motten tot Koffie van Imca Marina. Marcel en Denise doen hun best de aandacht vast te houden, met een anekdote en een kwinkslag en een mooie solo op zijn tijd. Ze zijn professionals. “We kunnen van alles spelen,” vertelt Marcel voor het optreden, “maar voor dit publiek houden we het bij liedjes die ze van vroeger kennen.

“Vind je het mooi pa?”, vraagt dochter aan haar vader. “Ik vind het heel mooi.”

Pa zit het hele optreden gebiologeerd te bekijken en gaat in de pauze met de muzikanten op de foto. Ondertussen zit een andere bewoonster thee uit het kopje op het schoteltje te lepelen om dat vervolgens aan haar lippen te zetten. Medewerker welzijn Joost van Schaik, die samen met de vrijwilligers Didy en andere Joost de avond in goede banen leidt, loopt naar haar toe en fluistert iets in haar oor. Dan maken ze een dansje op de klanken van Pappie Loop Toch Niet Zo Snel, dat Marcel en Denise hebben voorzien van een afwijkend reggae-ritme.

De muziekavond is in Koningsbruggen om de week in het ’café’. Joost nodigt wisselende muzikanten uit, al weet hij inmiddels uit ervaring dat hij niet al te afwijkend moet programmeren. De zon werpt haar laatste stralen naar binnen als het duo ’t Is Weer Voorbij Die Mooie Zomer van Gerard Cox inzet.

“Voel je je veilig?” vraagt Didy aan bewoonster Syl. “Ja,” zegt Syl zacht en ze neemt nog een hapje van haar advocaat.

17

Naar kunst kun je kijken of je kunt zelf iets maken. Maar kunst kun je ook gebruiken als therapiemiddel om bij je gevoel te komen of om te verwerken wat je hebt meegemaakt. Janneke Steentjes is kunstzinnig therapeut bij AxionContinu. Zij behandelt mensen die bijvoorbeeld een depressie hebben of het moeilijk vinden een nieuwe situatie te aanvaarden.

Kunst als therapie B

ewegen’ is een woord dat Janneke wel gebruikt als ze uitlegt wat zij doet als kunstzinnig therapeut. “Je hoopt dat mensen in beweging komen. Soms letterlijk, soms innerlijk.” Janneke noemt als voorbeeld een meneer die zich slecht voelde, heel negatief was over van alles en nog wat.

“Dat mag er zijn. Met hem ben ik gaan tekenen met houtskool. Dat is zwart en paste bij zijn toestand. Met kneedgum

18

ging hij daarna voorzichtig wat weg vegen. Dat gaf een beetje licht in de duisternis. Er kwamen bij hem beelden naar voren en er ontstond beweging.

Dan kun je gaan praten.” Zo wordt een stap gezet om iets als verlies te verwerken. Verlies van een dierbare, verlies van het ‘oude’ leven, verlies van lichaamsfuncties.

Cliënten, zowel revalidanten als bewoners van woonzorgcentra, komen via de arts of de psycholoog bij de kunstzinnig therapeut terecht. Er kunnen allerlei redenen zijn. Zoals een depressie of het vermoeden van een depressie. Stagnatie in een rouwproces. Of moeite hebben met het vinden van mogelijkheden om het leven weer op te pakken na een hersenbloeding.

“Stel iemand kan zich niet met woorden uiten. Door een tekening te maken, te schilderen of te boetseren kun je proberen of een proces in gang gezet kan worden. Je kunt ook samen kijken naar kunst. Daardoor kom je als het ware even uit jezelf, probeer je de blik naar buiten te richten. Je bekijkt het van

een afstandje en kunt een stap maken in een verwerkingsproces.”

Maatwerk De voorbeelden geven volgens Janneke aan dat kunstzinnige therapie maatwerk is. Elk mens is uniek en iedere situatie vraagt een eigen benadering. “Als therapeut moet je heel goed observeren en aanvoelen wat iemand nodig heeft.

Soms zie je aan een oogopslag of een klein gebaar dat er beweging is. Daar ga je mee verder.” Het maken van een kunstwerk is dus niet het doel van de therapie.

Janneke maakt mee dat mensen die altijd getekend hebben, dat na een hersenbloeding niet meer kunnen. Tijdens de therapie lukt het soms om toch weer aan het tekenen te gaan. Of om samen een mogelijkheid te zoeken op een andere manier creatief bezig te gaan en daar voldoening uit te halen en weer iets als levensvreugde te ervaren.

Maar kunstzinnige therapie kan er ook toe leiden dat mensen ontdekken dat zij schilderen of boetseren fijn vinden om te doen. Een nieuwe hobby vinden dus. Dan kan soms de overstap naar een schilderclub worden gemaakt, die welzijnsmedewerkers aanbieden.

Het kan betekenen dat iemand zo uit een isolement komt en weer onder de mensen is.

Het maken van een kunstwerk is niet het doel van de therapie.”

Janneke Steentjes

Het dal onder ogen zien Pech op pech. Dat leidt er toe dat Navah Shmuelit veel langer dan de bedoeling was in Zorghotel De Wartburg verblijft. Het ergst vindt mevrouw Shmuelit dat ze haar actieve leven nu niet kan voortzetten en ook nog eens niet in haar eigen huis is. “Je bent helemaal afhankelijk en de controle over je leven kwijt.” Zij kreeg een knieprothese en revalideerde in het zorghotel. Maar toen het einde van de revalidatie in zicht was, kreeg zij een vervelende complicatie en werd opnieuw geopereerd. Nu is ze weer voor acht weken in het zorghotel. De ziekte van Parkinson die ze ook heeft, komt er nog bij.

Mevrouw Shmuelit staat midden in het leven. “Ik ben musicus, kunstenaar, schrijver en rabbijn. Altijd bezig. Ik ben net met pensioen, maar heb een volle agenda. Dat is nu ineens anders.

19

Na een sessie voel ik me heel ontspannen en rustig.”

Mevrouw Shmuelit

Stilzitten past niet bij mij. Toen ik hier de eerste keer kwam, zei ik dat ik heel graag iets met kunst wilde doen.” Zo kwam zij bij kunstzinnige therapeut Janneke Steentjes terecht. Mevrouw Shmuelit heeft in haar leven het nodige voor de kiezen gehad. “Maar van nature kijk ik altijd naar het licht,” zegt zij.

Positieve draai Met hulp van Janneke probeert ze de situatie waarin ze nu zit een positieve draai te geven.

Met Janneke maakt ze tekeningen en schilderijen met verschillende materialen en beziet zo als het ware haar leven. Zij vertelt dat ze eerst kleurrijke werken maakte, die uiteindelijk hoop en licht weergeven. “Maar ik wilde ook donkere werken maken. Dat is het dal waarin ik zit en dat wil ik onder ogen zien”. Zij aanschouwt niet alleen de moeilijke periode nu, maar ook andere gebeurtenissen in haar leven die ingrijpend waren. Een van de zwarte tekeningen die ze bij Janneke maakte, is haar dierbaar. Het toont wieken van een molen en zijzelf staat in het

20

midden, waar het wat lichter is. De beweging die het symboliseert spreekt haar aan. Het hangt van de dag en het moment af hoe ze dat interpreteert.

Twee keer per week treft zij Janneke voor de therapie. “Het geeft mij de kans te verwerken dat ik door een donker dal ga. Je hebt oefeningen voor je body, maar deze zijn voor je innerlijk.

Het kanaliseert de geest en geeft inzicht. Na een sessie voel ik me heel ontspannen en rustig.”

Hoe heet het nu?

Is het nu kunstzinnige therapie, creatieve therapie of vaktherapie beeldend? Alle drie de namen voor precies hetzelfde worden nu nog gebruikt bij AxionContinu. Formeel hangt het af van de opleiding of je kunstzinnig therapeut of creatief therapeut bent.

Voor het werk bij AxionContinu doet die achtergrond er minder toe, het werk is hetzelfde. Daarom is binnen de organisatie voor de algemenere term ‘vaktherapie beeldend’ gekozen, een naam die bij AxionContinu langzaamaan ingeburgerd zal raken.

Succesvolle projecten

Vrijdag Museumdag AxionContinu is initiatiefnemer van Vrijdag Museumdag. Senioren die in een woonzorgcentrum wonen, zijn vaak niet (meer) in de gelegenheid om zelfstandig naar een museum te gaan.

Zij kunnen sinds 2009 elke twee weken naar een museum in Utrecht. Het vervoer is geregeld, een rondleiding wordt verzorgd en er is koffie met gebak. Voor de oudere is het een heel bijzondere ervaring. Maar ook voor bijvoorbeeld hun kind of partner, die als begeleider meegaat. Samen beleven zij een prachtige ochtend.

De volgende musea doen mee: Centraal Museum, Universiteitsmuseum Utrecht, Museum Speelklok, Sonnenborghmuseum & sterrenwacht, Het Spoorwegmuseum, Domtoren, Museum Catharijneconvent en Het Utrechts Archief.

Op www.axioncontinu.nl staat een filmpje over Vrijdag Museumdag.

Museum voor 1 Dag Niet alle bewoners zijn in staat om er op uit te gaan. Het museum komt naar het woonzorgcentrum toe. Een ruimte wordt dan voor één dag omgetoverd tot museum, met allerlei voorwerpen die bewoners van dichtbij kunnen bewonderen. En er wordt een verhaal bij verteld. Het heet dan ook ‘Museum voor 1 Dag’.

Succesvolle projecten

Museumroute De Wartburg Het markante witte gebouw van Zorghotel De Wartburg heeft een rijke geschiedenis. Een speciale museumroute gaat langs alle bijzondere plekken, zoals

de plaquette van de eerste steen en de regentenkamer. Op al deze punten hangen borden met informatie.

De historie van het gebouw komt met de museumroute echt tot leven. Én voor gasten van het zorghotel is het een leuke manier om in beweging te zijn. Iedereen kan bij de receptie een routebeschrijving ophalen en de wandeling door het gebouw maken.

21

Zingen

doet wonderen

Een koorlid van Griekse afkomst met dementie kan vaak haar draai niet vinden. Maar als het lied Mandolinen in Nicosia wordt ingezet, is zij op slag rustig. Met haar hand slaat zij de maat mee. Marianne de Jonge en Jolien van Schaik, bedenkers en oprichters van Alzheimerkoor Eigen Wijs, weten het zeker: muziek doet wonderen. Wat zijn hun ervaringen met zeven jaar zingen met dementerenden? En hoe gaat het verder?

D

e formule is simpel. Iemand met dementie wordt samen met een naaste (bijvoorbeeld partner of kind) lid van het alzheimerkoor. Met dirigente Frederiek Kamphuis achter de piano worden elke week liedjes gezongen. Het repertoire bestaat uit liedjes die de koorleden zelf aandragen.

Zin in een dansje tijdens het zingen?

Of een polonaise? Prima! Elke repetitie in Koningsbruggen is een feestje.

Wat maakt een alzheimerkoor zo bijzonder? “Je ziet dat het werkt.

Het mooie is dat mensen met dementie vaak nog wel kunnen zingen als spreken niet meer gaat. Mensen zingen liedjes uit hun hoofd zo gauw ze de melodie horen,” zegt Jolien, die als EV-er op de dagbehandeling in Koningsbruggen werkt. Het maakt dat mensen even weer zichzelf zijn, even overheersen niet de ziekte en het ‘niet meer kunnen’.

Voor het familielid is dat waardevol.

Je beleeft samen iets heel intens. Marianne: “Je bent allebei lid van het koor.

De nadruk ligt op samen.” Daarom is het het fijnst als iemand die nauw verbonden is met degene met dementie meedoet met het koor, juist vanwege

22

die meerwaarde. Maar als iemand geen naaste heeft die kan meezingen, is er altijd wel een vrijwilliger die de taak op zich wil nemen. Soms wonen kinderen te ver weg of werken. Of er is simpelweg geen familie.

Stemming Al kunnen mensen zich niet altijd meer herinneren dat ze bij de koorrepetitie waren, toch heeft een ochtendje zingen nog lang effect. “Het werkt vaak de rest van de dag door. Mensen zijn dan de hele dag in een goede stemming,” zegt Jolien.

Soms zegt een zorgmedewerker dat het

Jolien van Schaik met leden van het koor

misschien beter is een repetitie over te slaan omdat iemand te vermoeid is.

Jolien: “Mensen ontspannen als ze hier meedoen. Ze genieten er enorm van.”

Volgens haar kunnen ook zorgmedewerkers met bewoners zingen. “Je ziet wat het teweeg brengt. Als je een bekend liedje inzet, doen de meeste mensen mee.” Jolien zou met Frederiek wel workshops willen geven hoe je met bewoners met dementie kunt zingen, want niet elke medewerker vindt dat gemakkelijk. “Dan moet je wel zien hoe het werkt. Medewerkers van andere locaties zijn welkom om naar een repetitie komen.”

Wat Jolien, Marianne en Frederiek bijzonder vinden, is dat mensen met dementie, ook als zij verder zijn in het dementieproces, nog iets kunnen leren.

“Er is een meneer die een onbekend maar voor hem belangrijk liedje wilde zingen. We hebben het nu een paar keer gezongen en als ik het inzet, zingt iedereen nu mee,” zegt dirigente Frederiek. Jolien: “Er is dus ergens een gebiedje in de hersens dat wordt aangeboord en waardoor mensen nog iets kunnen aanleren.”

Veranderingen Jolien ziet wel wat veranderingen bij het alzheimerkoor. Zowel thuiswonende mensen als bewoners van AxionContinu kunnen lid worden. De eerste groep heeft vaak beginnende dementie. Mensen die bij AxionContinu wonen, zijn tegenwoordig veel verder in het dementieproces. Als eerst dansen niet meer gaat en dan ook meezingen niet meer lukt, kan dat confronterend

zijn voor andere koorleden en hun familie.

Jolien: “We zeggen nooit dat iemand niet meer bij het koor kan. Soms zie je aan het gezicht of aan een kleine beweging van de hand dat iemand een liedje herkent en geniet. Vaak is het fijn om aangeraakt te worden tijdens het zingen. Als je zachtjes de arm aanraakt bijvoorbeeld, wordt er toch op muziek gereageerd.”

Ontwikkelen Een nieuw koor voor mensen die ver in het dementieproces zijn. Dat zou volgens Jolien een mooie aanvulling op het aanbod zijn. “Zij genieten van muziek maar hebben andere prikkels nodig. Het zou fijn zijn om dat binnen AxionContinu te ontwikkelen.”

Frederiek sluit zich daar bij aan. “Er is een nieuwe doelgroep. Het is goed om te kijken wat we die kunnen bieden.”

Vier koren bij AxionContinu Alzheimerkoor Eigen Wijs van AxionContinu werd zeven jaar geleden opgericht en was het eerste alzheimerkoor in Nederland. Tegenwoordig zingen overal in het land mensen met dementie in koren.

AxionContinu heeft nu vier alzheimerkoren. In Koningsbruggen, twee in Isselwaerde en een nieuw koor in Voorhoeve. Frederiek Kamphuis dirigeert alle koren van AxionContinu. “Elk koor is anders, heeft een eigen karakter. Het concept is zo sterk, dat is overal hetzelfde.”

23

AxionContinu heeft een breed aanbod van activiteiten op het gebied van kunst en cultuur waar veel mensen graag aan deelnemen. Wat doe je als dat als gevolg van lichamelijke beperkingen of dementie lastig wordt? Roos Berkvens, medewerker welzijn in ’t Huis aan de Vecht, en kunstzinnig therapeut Lilly van Persie vertellen over de mogelijkheden en de grenzen.

Hoelang kun je ‘iemands handen’ zijn?

K

unstzinnig therapeut Lilly van Persie noemt het ‘iemands handen zijn’. “Er zijn bewoners die goed kunnen aangeven wat zij willen, maar zelf niet meer de mogelijkheden hebben om het te maken.

Bijvoorbeeld omdat zij een verlamming hebben als gevolg van een hersenbloeding. Ik maak dan wat de ander in het hoofd heeft”. Zij vertelt over een bewoner die altijd creatief bezig was geweest. Zijn kinderen zorgden voor materiaal en zij ging met hem aan het werk. “Zijn grove motoriek functioneerde, dus ik keek wat hij zelf kon doen. De fijne dingen maakte ik aan de hand van wat hij aangaf. Meneer sprak moeilijk, maak we kwamen er altijd uit.

Hij was heel trots als hij zo iets had

24

gemaakt. Op deze manier kon hij zijn creativiteit via mij blijven gebruiken.”

Ook bij mensen met dementie kan dit goed werken. “Ik boetseerde samen met een meneer wat hij in gedachten had.

Het is bijzonder dat dat gebied in zijn hersens nog functioneerde. Toen hij verder in het ziekteproces was, zijn we samen eenvoudiger dingen gaan boetseren. Dat lukte op een gegeven moment ook niet meer. Ik merkte algehele achteruitgang, waardoor het boetseren steeds moeilijker werd en dus ook het stukje autonomie dat hij daar uithaalde veel minder was. Heel lang had hij een goed inzicht in wat er moest gebeuren, waardoor ik zijn gedachten kon omzetten in handelingen. Als dat wegvalt, is het voor mij lastig om hem op deze

manier te blijven begeleiden. Dat is een moeilijk moment, ook voor de familie.

Het is denk ik vooral de confrontatie met het feit dat het echt slechter gaat en dat dingen niet meer lukken.” Lilly laste onlangs een pauze in. Nu zoekt ze naar een andere manier om met hem aan het werk te gaan.

Mogelijkheden Zoeken naar mogelijkheden is ook wat welzijnsmedewerker Roos Berkvens doet. Zo heeft zij in ’t Huis aan de Vecht een activiteit aangeboden voor mensen met afasie (niet of slecht kunnen praten na een hersenbloeding) die zij rechttoe-rechtaan ‘niet praten maar plakken’ noemde. Het komt er kort gezegd op neer dat de deelnemers plaatjes aanwijzen. Roos stelt ja-nee vragen en aan de hand van wat de deel-

Zo vertellen zij via mij hun eigen verhaal.”

Roos Berkvens

nemers aangeven, maakt zij een collage. “Maar zo simpel is het natuurlijk niet. Het is een middel om mensen die niet of nauwelijks spreken de mogelijkheid te geven in beelden een verhaal te vertellen. De deelnemers genieten van de rust. En van het niet-talig zijn van de activiteit. Want álles om hen heen in het dagelijks leven is dat wel, zij lopen dan voortdurend tegen hun beperking aan. Ik moet heel goed aanvoelen wat mensen bedoelen en zo vertellen zij via mij hun eigen verhaal.”

Maar het kan ook anders uitpakken. Een bewoner kon maar moeilijk accepteren dat hij als gevolg van een zware hersenbloeding zijn ‘oude’ leven en zo zijn waardigheid was kwijtgeraakt. Roos bood de gelegenheid om deel te nemen aan deze activiteit. De familie was enthousiast. De bewoner kwam vrijblijvend een keer bij de groep zitten, maar toen Roos hem uitnodigde de volgende keer mee te doen, viel dat verkeerd.

“Dat snap ik goed. Ik zag het door zijn ogen. Een mevrouw die plaatjes voor je uitknipt en opplakt. Voor hem was dit geen optie. Dan is het een kwestie van zoeken naar iets anders. Dat kan bij wijze van spreken muziek luisteren zijn.”

Roos en Lilly constateren dat bewoners tegenwoordig zieker zijn als zij in een woonzorgcentrum komen wonen. Lilly: “Meestal heeft de hulpvraag te maken met onrust, somberheid of teruggetrokken zijn. Een depressie bijvoorbeeld, kun je zeker nog behandelen bij iemand met dementie, maar dan met aangepaste doelen die haalbaar zijn. Zoals contact met iemand maken in een veilige omgeving of even afleiding bieden door middel van creativiteit. Als ik merk dat een één op één welzijnsactiviteit meer past, dan is dat ook prima.”

Roos past tegenwoordig activiteiten aan als dat nodig is. “In een groep waar mensen voorheen vrij werkten, organiseer ik het nu meer gericht. Ik geef deelnemers een keuze: ‘u kunt dit doen of dat’. In plaats van ‘doet u maar wat u wilt’. Deze duidelijkheid geeft handvatten waarmee men verder kan.

En veel rust”

25

Bij een mooi interieur voelt iedereen zich prettiger

Herkenbaar en vertrouwd Bij het inrichten van een nieuwe of verbouwde locatie komt meer kijken dan het uitzoeken van gezellig meubilair. Kleurgebruik, materiaal en indeling, het is allemaal belangrijk om mensen zich er prettig te laten voelen. AxionContinu heeft daarom veel aandacht voor interieurontwerp. “Herkenbaarheid en vertrouwdheid, daar gaat het om,” zegt interieurarchitect Bas van Rooij van Burobas, die verschillende locaties van AxionContinu heeft ingericht.

26

O

m met de herkenbaarheid te beginnen. Van Rooij neemt de keuken in het kleinschalig wonen als voorbeeld. “Veel bewoners hebben geheugenproblemen. Als je een keuken er als keuken uit laat zien, met keukenspullen in het zicht, is heel duidelijk wat de functie is. Dat is herkenbaar, je ziet waar je bent. Dat geeft een vertrouwd gevoel.”

Bij het ontwerpen van een inrichting van een woonzorgcentrum houdt hij hier altijd rekening mee. Maar ook met de indeling van een ruimte. “Hoe geef je mensen een zo groot mogelijke bewegingsruimte met herkenbare bakens,

ook daar kijk je naar.” Zo kan iedereen gemakkelijk aan de eettafel gaan zitten, ook met een rollator of rolstoel. En wie naar de deur wil lopen, hoeft niet eerst iemand te vragen om even op te staan om er langs te kunnen.

Bij het kiezen van het juiste meubilair en behang, of dat nu de woonkamer is of een algemene gemeenschappelijke ruimte, wordt met een aantal zaken rekening gehouden die belangrijk zijn in de zorg. Joyce Vlaming, projectleider kunst en cultuur bij AxionContinu, denkt geregeld mee over interieurdesign en heeft een aantal voorwaarden op een rijtje gezet. Neem de keuze van een eetkamerstoel. In de eerste plaats moet een stoel goed schoon te houden

Als je een keuken er als een keuken uit laat zien, met keukenspullen in het zicht, is heel duidelijk wat de functie is.” zijn. En incontinentieproof. Verder niet te zwaar en ook weer niet te licht in verband met de stabiliteit én met armleuningen. Om mensen met dementie niet in verwarring te brengen, moet een stoel herkenbaar zijn als stoel. Wat het materiaal betreft, dat moet prettig aanvoelen. Hout voelt warmer aan dan metaal. En zachte stoffen voelen aangenaam.

Heldere kleuren

Bas van Rooij

Contrast en kleur zijn verder van belang bij de inrichting. Veel ouderen hebben een slechter zicht. Lichte tinten worden al gauw gezien als een grijze massa.

Daarom wordt gekozen voor heldere kleuren. En een tafel die duidelijk een andere kleur heeft dan de vloer of de bank, wordt ook gemakkelijker als zodanig herkend.

Kleur aan de muur kan ervoor zorgen dat er herkenbare plekken (bakens) zijn in bijvoorbeeld de gemeenschappelijke woonkamer of een algemene ruimte als het restaurant. Maar een te druk behangetje kan juist weer voor teveel prikkels zorgen en ontrust geven. Veel frutsels en accessoires trouwens ook.

Een verzorgde, mooie ruimte straalt rust uit.

27

Plekje voor kunst van bewoners Het ziet er mooi uit, al die zorgvuldig gestylde ruimtes.

Maar waar kunnen bewoners hun zelfgemaakte schilderijen of tekeningen ophangen? Dat vragen medewerkers zich wel eens af.

Het exposeren van werk van bewoners is leuk en belangrijk. Er is altijd een manier te vinden om dat op een goede manier te doen. Het ophangen van tekeningen met punaises of een plakbandje in de woonkamer die bewoners delen, is niet zo’n goed idee. Zo wordt de woonkamer rommelig en het ziet er onverzorgd uit.

Er zijn verschillende mogelijkheden om werk van bewoners te tonen. In De Ingelanden bijvoorbeeld zijn verrijdbare panelen die daarvoor worden gebruikt. Isselwaerde en ’t Huis aan de Vecht hebben een gang waar exposities te zien zijn. Het handigst om met de projectleider kunst en cultuur een goede mogelijkheid te zoeken. Soms zijn er bijvoorbeeld gangen waar je in mooie wissellijsten werk kunt laten zien. En natuurlijk is elke bewoner vrij om in de eigen kamer op te hangen wat hij of zij wil.

28

Joyce: “Het meubilair wordt zo gekozen dat het fris is en een tijdje meekan. Als je erg de mode volgt, is het al gauw niet meer eigentijds en dat wil je ook niet.

Natuurlijk heeft iedereen een andere smaak, maar je zorgt dat alle mensen zich er goed bij kunnen voelen.”

Aandacht Aandacht voor het interieur en oog voor de details vergroten volgens Bas van Rooij het plezier van de gebruikers. “Er zijn drie groepen gebruikers. De mensen die er wonen, degenen die er werken en de bezoekers. De eerste groep is natuurlijk de belangrijkste. Maar je werkt ook prettiger als je omgeving er goed uitziet. Je komt ook liever op bezoek in een fijn gebouw. Het is jammer dat Ikea de slogan al heeft, anders zou ik ‘m zelf gebruiken: Aandacht maakt alles mooier.

Dat is helemaal waar.”

De juiste kunst In alle locaties van AxionContinu hangt kunst aan de muren. Joyce Vlaming zorgt dat overal passende werken hangen. Ongeveer één keer per jaar schaft zij nieuwe kunstwerken aan. Het zijn vaak zeefdrukken, die vanwege de grotere oplage aantrekkelijk zijn geprijsd.

Meestal bepaalt zij wat op welke plek komt te hangen. Soms doet de interieurarchitect dat. Joyce: “Je hebt nu eenmaal te maken met verschillende smaken. Je kunt niet met dertig mensen een schilderij uitzoeken. En je moet met een aantal zaken rekening houden. Kunst moet niet te donker zijn of angst opwekken. Politiek of religieus getinte kunst of werken die te druk zijn waardoor mensen overprikkeld raken, doen we ook niet.”

Kunst in locaties hoeft niet altijd figuratief te zijn (duidelijk iets voor te stellen). Ook abstracte werken kunnen prettig zijn om naar te kijken, ook voor mensen met dementie. Alle werken hebben een speelse, frisse uitstraling.

Herkenbaar Behalve kunst hangen in veel locaties ook afbeeldingen van Utrecht, zoals natuurlijk de Domtoren. Het lijkt wat ouderwets, foto’s van het oude Utrecht of het oude IJsselstein aan de muur. Maar voor bewoners is het heel herkenbaar. De Domtoren, de Oudegracht, de torens uit IJsselstein. Het zijn plekken uit hún leven. En vaak ook levert het gespreksstof op. Het is altijd de kunst om de foto’s goed te presenteren, dan ziet het er fris uit.

Soms zorgt een kunstwerk voor behoorlijk wat discussie. Zoals Palm Tree Memory’s van de gerenommeerde kunstenaar Nadia Naveau in de binnentuin van Isselwaerde, dat er werd geplaatst bij de opening van de nieuwbouw zo’n vijf jaar terug.

Het is een soort boom van op elkaar gestapelde voorwerpen. De voorwerpen stellen herinneringen voor.

“Supermodern. Maar niet iedereen vindt het mooi.

Er werd zeker in het begin heel veel over gepraat. Dat is dan ook weer mooi.

Het brengt mensen in beweging.”

29

Wie gaat dat

betalen?

AxionContinu werkt samen met professionals van buiten de organisatie om kunst- en cultuurprojecten te kunnen aanbieden. Dat is nodig omdat simpelweg niet alle deskundigheid en de ‘menskracht’ ‘in huis’ zijn. Hoe wordt dat allemaal betaald?

A

an het werken met professionals zijn kosten verbonden.

AxionContinu hecht er aan kunstenaars een eerlijke, reële prijs te betalen. Maar natuurlijk wordt geprobeerd de kosten zo laag mogelijk te houden, zonder afbreuk te doen aan de kwaliteit. Daarom werkt AxionContinu ook geregeld samen met studenten van bijvoorbeeld de Hogeschool voor de

30

Kunsten in Utrecht (HKU), met ondersteuning van docenten.

Voor de financiering van projecten vraagt AxionContinu subsidies aan.

Het streven is dat 80% van de kosten van een project met subsidies wordt gefinancierd, 20% betaalt de organisatie zelf. De bijdrage van AxionContinu bestaat vaak uit de inzet van (welzijns) medewerkers, bijvoorbeeld om het pro-

ject in een locatie te begeleiden. Ook is er soms een bijdrage uit het innovatiefonds Wij doen ’t van AxionContinu.

Goede relatie Er zijn externe fondsen waar AxionContinu in de loop der jaren een goede relatie mee heeft opgebouwd en die projecten financieel ondersteunen.

Zoals RCOAK, Sluijterman van Loo en het Initiatievenfonds van de gemeente Utrecht. Twee fondsen dragen geregeld grotere bedragen bij, de Van Baaren Stichting en het K.F. Hein Fonds.

De Van Baaren Stichting betaalt grotendeels de projecten Vrijdag Museumdag en Museum voor 1 Dag. Het K.F. Hein Fonds maakt onder andere het ‘Kunstenaar te gast’-programma in ’t Huis aan de Vecht mogelijk. Kunstenaar Lotte van Laatum was de eerste kunstenaar die te gast was. Zij maakte tekeningen met bewoners en dat leidde uiteindelijk tot de bloembollentekening in de tuin van het woonzorgcentrum. Het afgelopen jaar maakte het K.F. Hein Fonds ook het muziekproject WeHeartSociety mogelijk.

Subsidiebureau AxionContinu heeft een eigen intern subsidiebureau. Via dit bureau worden namens de organisatie subsidieaanvragen gecoördineerd. Op die manier wordt de kwaliteit van de aanvragen bewaakt en worden er geen dubbele aanvragen gedaan. Overigens gaan ook subsidies die niet met kunst en cultuur te maken hebben, via dit bureau.

De financiering van kunstwerken verloopt anders. AxionContinu koopt

kunst bij nieuwbouw of als een locatie wordt gerenoveerd. Ook daarbij wordt natuurlijk op de prijs gelet. Veelal worden zeefdrukken aangekocht, die in grotere oplagen worden gemaakt en daardoor voordeliger zijn.

K.F. Hein Fonds Het K.F. Hein Fonds subsidieert geregeld projecten bij AxionContinu. “Wij hebben een brede doelstelling en ondersteunen projecten op het gebied van kunst, cultuur, maatschappelijk werk en volksgezondheid.

Die doelstellingen komen hij AxionContinu mooi bij elkaar,” zegt Ronald Rommes, adviseur projectaanvragen.

Wel moeten projecten iets extra’s bieden om voor financiële ondersteuning in aanmerking te komen.

Zijn collega Marlyne Stolker noemt de ontmoeting tussen – vaak jonge – kunstenaars en ouderen.

“Die zouden elkaar normaal gesproken niet zo gauw tegenkomen. In een project bij AxionContinu werken jong en oud samen en daar leert iedereen iets van.

Het gaat niet alleen om het eindresultaat, maar ook om het proces hoe dat wordt bereikt.” Zoals in het ‘Kunstenaar te gast’-programma.

Elk jaar heeft het K.F. Hein Fonds een zogenoemd kunstparticipatieproject. Een jonge kunstenaar die afstudeert aan de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht (HKU) wordt uitgenodigd om een kunstwerk te maken voor een maatschappelijke organisatie. Twee keer werd een project bij AxionContinu uitgevoerd.

In De Drie Ringen maakte kunstenaar Marieke Meijer in 2014 tekeningen gebaseerd op levensverhalen van bewoners. Jorinde Beijerling maakte in 2015 transparante gordijnen met een fotoprint voor De Parkgraaf.

De afbeeldingen kwamen tot stand na gesprekken met revalidanten.

31

Zingen met bewoners in de huiskamer van het kleinschalig wonen. Of eens aan de eettafel samen schilderen. Als je het niet gewend bent, is het als zorgmedewerker nog best lastig om een lied in te zetten of de kwasten op tafel te zetten.

Maar ook een medewerker welzijn wil wel eens een nieuwe techniek uitproberen. Hoe pak je dat aan?

Medewerkers delen kennis en ervaring

Een cursus of een handboek voor bezig zijn met kunst en cultuur in woonzorgcentra is er (nog) niet. Het is een vrij nieuw werkgebied waar we bij AxionContinu volop mee pionieren. Er is veel

32

deskundigheid ‘in huis’. Dus je hoeft als zorg- of welzijnsmedewerker niet zelf het wiel uit te vinden. Zo heeft een aantal welzijnsmedewerkers een opleiding aan de kunstacademie gevolgd.

Maar er zijn ook andere medewerkers met een kunstzinnige achtergrond. En de kunstzinnig therapeuten zijn natuurlijk gespecialiseerd op dit gebied. Er is dus een mooie diversiteit aan ‘specialisten’ binnen de organisatie bij wie je terecht kunt voor advies.

Kijk verder waar je eigen belangstelling ligt. Zingen? Schilderen? Dichten? Stem dat af met je collega’s, ieder heeft een ander talent. Samen kom je zo tot een gevarieerd aanbod in je eigen locatie.

Vraag ook eens aan een collega die elders werkt hoe die het aanpakt.

Wat werkt goed, en wat werkt minder.

Of misschien wil je juist eens een tip om wat ánders aan te bieden dan je uit

Inspiratie De kunstzinnig therapeuten organiseren een paar keer per jaar een inspiratiebijeenkomst.

Medewerkers welzijn, de kunstzinnig therapeuten en de projectleider kunst en cultuur komen bij elkaar en bespreken bijvoorbeeld de projecten die bij AxionContinu lopen. Maar ook legt iemand een techniek uit die andere collega’s weer kunnen gebruiken. Bijvoorbeeld op het gebied van schilderen of collages maken. Ook tips en tricks worden gedeeld.

Mooi of niet mooi?

routine doet. Het kan ook fijn zijn even te sparren met een (ervarings) deskundige van een andere locatie.

Collega’s binnen AxionContinu delen hun kennis en ervaring graag.

Contact?

Wil je weten bij wie je terecht kunt?

Kunstzinnig therapeut Janneke Steentjes of projectleider kunst en cultuur Joyce Vlaming helpen je graag verder.

Of je iets mooi vindt of juist niet, dat is een kwestie van smaak. Voor jezelf is dat duidelijk. Dat éne liedje waar je zo van houdt. Of het schilderij met dat prachtige landschap. Maar ook kan iets je absoluut tegenstaan, de afbeelding op een schilderij, of de stem van een zanger.

Mooi of niet mooi heeft vaak te maken met herinneringen, met wat je in het leven bent tegengekomen.

Gedachten, gevoelens en ervaringen vormen je smaak.

Het maakt dat je ergens van geniet. Of juist niet natuurlijk. Je smaak kan veranderen. Als je de achtergrond weet van een schilderij of een muziekstuk ga je er soms anders naar kijken of luisteren. Of als je er met anderen over praat. En dat kan je mening veranderen. ‘Niet mooi’ kan zomaar ‘mooi’ worden. Of andersom.

33

Atelier TOP Op de bovenste etage van woonzorgcentrum ’t Huis aan de Vecht in Utrecht bevindt zich een heus atelier. Sommige dingen herinneren nog aan de productiekeuken die er zat, zoals de grote afwasbakken.

Die komen goed van pas voor de vele schilderactiviteiten die hier plaatsvinden, naast talrijke andere workshops, therapieën en activiteiten.

D

e grote ruimte op de dertiende etage ademt kunst. Er staan schildersezels, kasten met kunstboeken, rekken waarin aquarellen liggen te drogen, schilderijen die hier zijn gemaakt. Het was de wens van velen die zich binnen de organisatie bezighouden met kunst en cultuur dat er een vaste ruimte zou zijn, waar ook kunstenaars van buiten met bewoners en mensen uit de wijk kunnen werken.

Projectleider kunst en cultuur Joyce Vlaming: “We hadden een rijdend atelier dat langs onze locaties ging voor schilderactiviteiten. Dat was heel leuk maar toch enigszins omslachtig. Toen de oude keuken sloot, zagen we kans er een atelier van te maken. Het is meteen ook een mooie plek om kunstzinnige therapie te geven.”

De ruimte is een succes, er vinden heel veel activiteiten plaats, meest georganiseerd door de medewerkers van welzijn in ’t Huis aan de Vecht. “Het is de bedoeling dat bewoners van andere locaties hierheen komen, en dat is ook

34

wel gebeurd. Maar je merkt dat dat wat moeizamer wordt omdat de zorgzwaarte van bewoners toeneemt. Het zijn toffe uitstapjes, maar ze vergen meer geregel en inzet van vrijwilligers.”

Het atelier staat aan de vooravond van een grote opknapbeurt. “Zodat de ruimte nog beter geschikt is voor alle activiteiten en therapieën. En we denken na hoe we de ruimte meer kunnen inzetten als een ontmoetingsplaats en kennisplatform. We zouden hier bijvoorbeeld workshops kunnen ontwikkelen, die filmen en online zetten, of anderszins verspreiden. Het is heel belangrijk dat we de ideeën die binnen AxionContinu leven over kunst en cultuur met elkaar delen en de kennis die er is verspreiden.”

Apps en websites Beeldende kunst Veel (grote) musea hebben apps, zoals het Rijksmuseum en het Louvre. Via de apps is het vaak mogelijk om een virtuele tour te maken vanuit je luie stoel.

Ook op de websites van musea kun je vaak de collectie bekijken. Google Arts en Culture biedt een schat aan mogelijkheid. Zo kun je bijvoorbeeld zoeken op beroemde kunstenaars waar je dan werken van kunt zien.

Of op kunststroming.

Muziek Voor muziek zijn diverse apps om gratis muziek te luisteren, zoals spotify. Hiermee kun je niet alleen popmuziek, maar ook klassieke muziek luisteren.

Van alle radiozenders zijn apps, maar je kunt ook via internet naar de radio luisteren.

Colofon Uitgave AxionContinu Coördinatie Berber Schrijver Joyce Vlaming Teksten Maaike Hoogland Louis Nouws (BLADEN&CO) Berber Schrijver Vormgeving Willem de Bruijn (BLADEN&CO) Fotografie Willem Mes Louis Nouws Eddy Steenvoorden Illustraties Ronald Slabbers

Wil je liedjes van vroeger luisteren?

Op www.seniorenplein-nederland.nl bijvoorbeeld kun je van alles vinden.

AxionContinu Informatie over kunst en cultuur bij AxionContinu vind je ook op de website. www.axioncontinu.nl/kunst-en-cultuur

‘Kleurplaten’ Sommige bewoners maken het liefst gebruik van bestaande voorbeelden als zij schilderen.

Via deze website kunnen ‘kleurplaten’ van beroemde schilderijen worden gedownload.

Utrecht, november 2017 AxionContinu Postbus 2251 3500 GG Utrecht info@axioncontinu.nl www.axioncontinu.nl Voor vragen over deze uitgave: communicatie@axioncontinu.nl

mymodernmet.com/free-coloringpages-color-our-collections/

Kunstzinnig therapeut Lilly van Persie heeft kleurplaten gemaakt, die geschikt zijn om bijvoorbeeld in het kleinschalig wonen te gebruiken.

35

36