Mantelzorg, Partners in zorg by AxionContinu

Kennis reeks

Mantelzorg Partners in zorg

Inhoud Mantelzorg, wat is dat eigenlijk?

Meebewegen met de mantelzorger

Rol van de Mantelzorger Drie verhalen uit de praktijk 11 Mantelzorg, mag of moet dat?

Het dilemma van het kunstgebit Ethische kwesties 20 Zorg combineren met je eigen leven

Alles draait om communicatie

Verenigd in Mezzo

Onderzoek onder mantelzorgers

Je moet er maar opkomen Ergotherapie 28 Tips & trics

De medewerker als mantelzorger

Meer mantelzorg

Websites 35

AxionContinu heeft veel kennis en ervaring in huis op het gebied van zorg en begeleiding aan ouderen, die wij als expertisecentrum graag delen. In deze kennisreeks gaan wij dieper in op onderwerpen die voor AxionContinu belangrijk zijn.

Deze uitgave Mantelzorg Eerder verschenen Roze ouderen (2012), Dementie (2013), Kleurrijke zorg (2013)

Voorwoord Mantelzorgers zorgen niet alleen voor hun naaste, zij zijn vooral partner, kind of vriend. AxionContinu vindt het belangrijk dat zij deze relatie zo blijven beleven, ook als professionals (een deel van) de zorg overnemen. Al is dat soms op een andere manier dan voorheen. Opname in een woonzorgcentrum, of dat nu voor een lange tijd of een korte periode is, is ingrijpend als je een bijzondere band met iemand hebt. Ineens woont je dierbare in een andere, vreemde omgeving. Wat je gewend was samen te doen, lijkt ineens niet meer mogelijk. Hoewel je partner bent, kun je je nu bezoeker voelen en minder vrijheid ervaren in de omgang met je man of vrouw. Wij willen dat iedereen bij ons de vertrouwde relatie kan voortzetten en saamhorigheid kan blijven voelen, als partner, kind of vriend. Daarvoor is het belangrijk net als voorheen samen dingen te doen. Koffie drinken op een zelfgekozen moment, aan activiteiten deelnemen en gezamenlijke ervaringen delen. AxionContinu wil een sfeer scheppen

waarin mensen zich uitgenodigd voelen het leven samen te blijven beleven. Op dezelfde wijze als voorheen. Of soms ook op een nieuwe manier, die bij veranderingen als gevolg van de ziekte past. Ieder heeft de vrijheid dat op eigen wijze te doen. Geen enkele relatie is gelijk, alle familiegeschiedenissen zijn anders, behoeftes verschillen. De verhalen in deze vierde uitgave van de Kennisreeks laten de vele manieren zien waarop zowel cliĂŤnten, mantelzorgers als medewerkers samen hun weg zoeken. Dit boekje is ook een handreiking om in gesprek te gaan over de mooie rol van mantelzorger als partner in de zorg ĂŠn is een uitnodiging om samen het leven vorm te blijven geven. Lex Roseboom Raad van Bestuur

Mantelzorgers hebben een grote rol in het leven van hun naaste. AxionContinu ziet hen nadrukkelijk als partner in de zorg. Wanneer ben je mantelzorger? En waar komt die term vandaan?

Mantelzorg, Z

org voor je naasten is van alle tijden. Als de nood aan de man is, sta je elkaar bij. Mantelzorg noemen ze dat, hulp die je geeft aan iemand met wie je een emotionele band hebt. Vaak is dat de partner, een (schoon)ouder of kind, soms een vriend of vriendin of een goede kennis. Professionele zorgverleners kunnen ook een goede band hebben met een cliĂŤnt, maar zij worden in de eerste plaats ingehuurd om hun deskundigheid en kennis. Mantelzorgers worden niet betaald. Ook vrijwilligers zijn geen mantelzorgers. Zij zetten zich in uit vrije keuze, terwijl mantelzorgers zich niet aan de zorg kunnen onttrekken en soms 24 uur per dag de verantwoordelijkheid dragen.

Zorgplicht afgeschaft Wetenschapper Hattinga Verschure gebruikte de term mantelzorg in 1976 voor het eerst. Hij markeerde daarmee

wat is dat eigenlijk? een ontwikkeling die in de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw was ingezet: de verdere professionalisering van de zorg en dan vooral de ouderenzorg. Want er was AOW gekomen zodat geen enkele bejaarde nog armlastig hoefde te zijn. In 1961 werd de familiaire zorgplicht afgeschaft – die in Duitsland bijvoorbeeld nog steeds geldt – en waren de kinderen niet langer verplicht hun ouders volledig te ondersteunen. Het was tot dan heel gebruikelijk dat ouderen bij een van hun kinderen introkken of dat een kind – vaak een ongetrouwde dochter – bij haar ouders bleef wonen om die te verzorgen. De emancipatie van de vrouw zette door. Het was niet langer vanzelfsprekend dat zij zich opofferde voor haar gezin en ouders. Ze had recht op zelfontplooiing. De welvaart nam toe, alleen al doordat meer vrouwen

buitenshuis gingen werken. In 1968 werd de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ) aangenomen, die langdurige zorg binnen ieders bereik bracht. Bejaarden konden massaal terecht in verzorgingshuizen die overal hun deuren openden. Kinderen konden hun ouders met een gerust hart overlaten in de zorgzame handen van professionals. De zorg voor de naasten was daarmee niet verdwenen, maar het was aanvullende zorg geworden: mantelzorg.

Ook jonge mensen Mantelzorg beperkt zich niet tot zorg aan ouderen. Er zijn ook veel jonge mensen die vanwege een handicap of ernstige aandoening niet buiten de hulp van verwanten kunnen. Naar schatting verlenen ongeveer 2,5 miljoen Nederlanders mantelzorg. Zo’n 1,5 miljoen

mensen staan hun ouder of schoonouder bij, ruim 700.000 mensen zorgen voor hun partner. Dat is de groep die de meeste tijd aan mantelzorg besteedt, gemiddeld meer dan een volledige werkweek. Voor sommigen is het zelfs 24-uurszorg.

Niet verplicht Mantelzorg is niet verplicht, maar van een gezonde huisgenoot wordt wel verwacht dat die de huishoudelijke taken op zich neemt. Gebruikelijke zorg heet dat. Voor persoonlijke zorg – wassen, aankleden, medicijntoediening en dergelijke – kan professionele hulp worden aangevraagd, maar dan moet zijn voldaan aan diverse vrij strenge criteria. Ook bij de inzet van thuiszorg of na opname in een verpleeghuis, houdt de betrokkenheid van mantelzorgers niet op. Ze komen in een andere rol, maar ze blijven zich inzetten voor de goede zorg van hun naasten. Veel zorgcentra en thuiszorginstellingen rekenen daar ook op, want mantelzorgers kunnen juist die extra aandacht geven waar verzorgenden niet aan toekomen. En ze kunnen taken uitvoeren die buiten de directe zorg vallen, zoals het doen van de boodschappen en het vergezellen bij ziekenhuisbezoek. Bovendien zijn

mantelzorgers veel vertrouwder met een cliënt en kunnen ze vaak beter wensen en verlangens inschatten.

Wmo De invoering van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) in 2007 markeert een andere ontwikkeling. Om de kosten van de zorg in toom te houden, wordt een groter beroep gedaan op de eigen verantwoordelijkheid. In de troonrede van 2013 werd gesproken over de participatiesamenleving. De omtrekken van het beleid zijn duidelijk. De overheid trekt zich terug en geeft aanvullende ondersteuning. Burgers moeten het in eerste instantie met elkaar oplossen. Het belang van mantelzorg zal hierdoor zeker niet minder worden. Beleidsmakers gaan ervan uit dat één op de vijf volwassenen zich net als nu blijft inzetten als mantelzorger en dat zij of hij daar gemiddeld acht uur per week aan besteedt.

Sandwichgeneratie Inmiddels geven enkele honderdduizenden mantelzorgers aan dat ze te zwaar zijn belast. Dat betreft niet alleen ouderen met een hulpbehoevende partner. Het raakt steeds vaker ook veertigers en vijftigers die zorg dragen voor hun ouders, maar ook nog pubers thuis hebben en vaak een veeleisende baan. Het wordt al de sandwichgeneratie genoemd. De ouders wonen meestal

AxionContinu en mantelzorg

ook niet naast de deur – de gemiddelde reisafstand bedraagt 31 kilometer. Afhakende mantelzorgers zijn een serieus probleem. Als mantelzorg betaald zou zijn, zou dat volgens ramingen 20 tot 40% van het budget voor thuiszorg en verpleging uitmaken. Mantelzorgers dragen dus wezenlijk bij aan ons zorgsysteem. Overbelasting kan ook tot persoonlijke drama’s leiden. Er zijn genoeg gevallen bekend van mensen die uit pure wanhoop hun demente partner opsluiten – wat is aan te merken als ouderenmishandeling. Mantelzorgers kunnen er lichamelijk en psychisch aan onderdoor gaan.

Ben je mantelzorger als je af en toe je oma bezoekt? Of alleen als je intensief betrokken bent bij een naaste? En is de eerste contactpersoon automatisch mantelzorger? Daar kun je verschillend over denken. AxionContinu heeft het omschreven in het mantelzorgbeleid: ‘mantelzorgers zijn familieleden, vrienden, buren, kennissen die een actieve bijdrage willen leveren aan zorg en welzijn van de bewoner’. Wat de cliënt wenst, staat daarbij centraal. AxionContinu ziet mantelzorgers als partners in de zorg. Zorgprofessionals zijn verantwoordelijk voor zorg en welzijn van de cliënt en houden de regie. Mantelzorgers bieden warmte en liefde die zorgmedewerkers nooit kunnen geven. Wat zij doen, is een waardevolle aanvulling op de zorg. Mantelzorgers blijven altijd partner, kind of vriend en zijn geen zorgmedewerkers. AxionContinu wil dat de cliënt en de mantelzorger zich uitgenodigd voelen hun relatie op de hun vertrouwde manier te blijven voortzetten, ook na verhuizing naar een woonzorgcentrum. Wat mantelzorgers doen, verschilt. De wensen en mogelijkheden worden besproken en afspraken worden vastgelegd in het zorgdossier. AxionContinu zorgt ervoor dat medewerkers en mantelzorgers bekend zijn met het mantelzorgbeleid. Mantelzorgers weten wie de contactpersonen bij AxionContinu zijn. Ze worden op de hoogte gehouden – met instemming van de cliënt of diens vertegenwoordiger – over de gezondheidstoestand en zaken die de zorg betreffen. Mantelzorgers zijn welkom en worden praktisch en emotioneel bijgestaan. Medewerkers worden ondersteund en geschoold om zo goed mogelijk met mantelzorgers te kunnen samenwerken.

Anneke te Boekhorst met cliënten

Meebewegen met de mantelzorger Als zorgmedewerker heb je niet alleen te maken met de cliënt. De mantelzorger is je partner als het gaat om het verzorgen van de bewoner in een woonzorgcentrum of van de gast, zoals de revalidant in Zorghotel De Wartburg heet. Hoe stel je je op als professional?

é mantelzorger bestaat niet, weten ze op de afdeling somatiek in Voorhoeve waar cliënten wonen met lichamelijke problemen. EV-er Anneke te Boekhorst heeft dagelijks contact met mantelzorgers. Zij ziet dat elke mantelzorger, elke familie, de omgang met het opgenomen familielid anders invult. “Bij de opname vragen we altijd wat de mantelzorger graag zou willen doen. Bijvoorbeeld helpen bij het douchen.

Of bij het eten. Mensen weten vaak niet wat mogelijk is. Als je graag helpt als je man wordt gedoucht, is dat prima. Alleen erbij aanwezig zijn omdat je dat fijn vindt, is ook goed. Er is een dochter die elke week haar moeder doucht, wast en aankleedt. Zij gebruikt lekkere shampoo en dergelijke. Die intimiteit is voor hen allebei heel belangrijk. Als je zo met een mantelzorger kunt samenwerken, is dat fijn.” Anderen eten graag samen met hun familielid. Heeft iemand slikproblemen en moet er in alle rust worden gegeten, dan zoekt Anneke een rustige plek en dekt daar de tafel.

Zoeken Waar liggen de grenzen van wat mantelzorgers kunnen doen? Wat Anneke betreft zijn die er niet. “Ik ben ze nog

niet tegengekomen. Als de familie iets wil, probeer je altijd te zoeken hoe je het kunt inpassen.” Helpen met douchen bijvoorbeeld, kan altijd. Als de mantelzorger minder bedreven is dan de medewerker, wordt gekeken hoe zij het samen toch kunnen doen. “Vroeger dacht ik altijd dat de manier waarop ik het heb geleerd, de beste is. Maar dat is natuurlijk niet zo. Als mensen het hun hele leven op een bepaalde manier hebben gedaan, is dat ook goed. Zo moet je meebewegen. Dat vraagt een goede communicatie.” Het kan ook de cliënt zelf zijn die de grens aangeeft. “Soms zijn bijvoorbeeld kinderen zo betrokken, dat je merkt dat een bewoner daardoor nauwelijks mogelijkheden heeft om de medebewoners en zorgmedewerkers te leren kennen en dat hij dat niet prettig vindt. Ook voor ons is het niet fijn als we iemand niet kunnen leren kennen. In zo’n situatie vraag ik de mantelzorgers om wat ruimte, in het belang van hun opgenomen ouder. Als je het uitlegt, begrijpen zij het meestal wel.” Maar het gebeurt ook dat een bewoner het gewoon zegt. Anneke: “Er was een meneer die tegen zijn dochter zei: ‘Hou toch eens op, ik heb liever dat de zuster dat doet’.” Anneke vraagt altijd aan de familie of zij het nachtkastje en de kast van de bewoner op orde willen houden. Anneke: “Schoonhouden, opruimen, dat soort dingen. Zo gebeurt het op een manier die de familie het liefst heeft. Het is iets van de bewoner en de mantelzorger samen. Wij komen ook niet graag aan de privéspullen van mensen. En eerlijk gezegd is het voor ons ook handig. Het scheelt tijd, die we dan ergens anders aan kunnen besteden.”

Het komt ook voor dat bewoners geen mantelzorgers hebben. Anneke: “Dan komt er niemand op bezoek. Je geeft dan wat extra aandacht. Soms wil je te veel doen, bijvoorbeeld iets kleins kopen waar iemand blij mee zou zijn. Dat kan niet als professional. Wel proberen we dan een vrijwilliger te vinden die de bewoner bezoekt.”

Dichtst bij Ook in het zorghotel, waar gasten revalideren als zij bijvoorbeeld een nieuwe heup hebben gekregen of herstellen van een oncologische behandeling, is de relatie met de mantelzorger belangrijk. Want een gast die zich prettig voelt, kan beter revalideren. En mantelzorgers staan nu eenmaal het dichtst bij. De relatie die de professional met de mantelzorger heeft, is hier anders, omdat gasten kort in het zorghotel verblijven. In de eerste plaats is het voor de gast belangrijk dat een naaste het revalidatieproces meebeleeft. Maar ook kan de mantelzorger informatie geven die voor de medewerkers van belang is om een gast goed te leren kennen, zegt Sabine van Gils, senior verpleegkundige.

De mantelzorger kan informatie geven die van belang is om een gast goed te leren kennen.” “Wij vragen gasten of zij tijdens hun eerste dag in het zorghotel een mantelzorger willen meenemen.” Ook bij de gesprekken met de arts die geregeld

plaatsvinden, wordt het op prijs gesteld als de mantelzorger erbij is. Voor de gast is het fijn later met iemand te kunnen napraten. En twee horen meer dan één. “Mantelzorgers en andere bezoekers zijn in het zorghotel altijd welkom,” zegt Sabine. Een mee-eten kan tegen betaling ook. Wel wordt verwacht dat therapie kan doorgaan en dat de bezoekers daar rekening mee houden.”

Je moet gemakkelijk kunnen schakelen.”

Sabine van Gils

Communiceren is dus heel belangrijk, zegt Sabine ook. “Je moet gemakkelijk kunnen schakelen, want elke gast is anders, elke situatie is anders. Daar moet je gevoel voor hebben.” Lastig is het wel eens als een gast naar huis mag en de familie het er niet mee eens is. Sabine: “Dan vinden de mantelzorgers bijvoorbeeld dat hun moeder daar nog niet klaar voor is. Maar van tevoren staat vast hoe lang een revalidatie bij ons duurt. Daar moet je vooraf dus heel duidelijk over zijn. Wij zorgen ervoor dat er voldoende hulp is geregeld wanneer iemand naar huis kan. Dat doen we in overleg met de gast of de mantelzorger.” Soms verblijft juist een mantelzorger in het zorghotel, vertelt Sabine. “Wij hebben een aantal tweepersoonskamers. Daar komen geregeld paren. Hier was bijvoorbeeld een mevrouw die door haar man wordt verzorgd. Hij moest naar het ziekenhuis voor een nieuwe heup en kon die zorg dus even niet geven. Zijn kwam alvast bij ons in het zorghotel, zodat haar man geopereerd kon worden. Na de operatie revalideerde hij hier en verzorgden wij hem én en zijn vrouw. Zo konden zij samen blijven.”

De rol van de mantelzorger

Annie Hartings met dochter Nicolien

Drie verhalen uit de praktijk De rol die mantelzorgers hebben, is niet altijd dezelfde. De één groeit er langzaam in, de ander heeft van het ene op het andere moment de zorg voor een naaste. Bij thuiszorg is de cliënt doorgaans redelijk zelfstandig en biedt de mantelzorger ondersteuning. In het kleinschalig wonen is de zorg naar de professionals verschoven. Mantelzorgers van cliënten in de revalidatie worden dat vaak plotseling, bijvoorbeeld na een hersenbloeding of ongeluk van hun naaste. Zij hebben vooral veel vragen, kampen met onzekerheid over de toekomst en zoeken hun rol. Wat wordt in deze situaties gevraagd van mantelzorgers en medewerkers? Deze drie verhalen geven een inkijkje in de praktijk.

Thuiszorg

“We zijn vertrouwd met elkaar”

Annie Hartings met dochter Nicolien

Annie Hartings (84) woont ongeveer acht jaar in een serviceappartement in De Hooghe Camp in IJsselstein. Ze koos voor het appartement vanwege de gezondheidsklachten van haar man, maar die overleed voordat hij er zijn intrek kon nemen. Haar dochter Nicolien en schoonzoon Poncio wonen in de buurt en ondersteunen haar. AxionContinu verleent thuiszorg.

evrouw Hartings ziet er vitaal uit en is buitengewoon monter. Je zou niet zeggen dat ze beenmergkanker heeft. “Twee jaar geleden kreeg ze rugklachten,” zegt dochter Nicolien. “Ze bleek de ziekte van Kahler te hebben. Het komt voor in de familie. De artsen gaven haar een jaar, maar op dit moment is de ziekte stabiel.” “Ik ben sterk,” zegt mevrouw Hartings welgemoed. “Altijd veel gewandeld.” Ze heeft Nijmeegse Vierdaagse een keer of tien uitgelopen.

“Toch heeft ze flink op haar gezondheid moeten inleveren,” vult Annemarie van Rooijen van AxionContinu aan. Annemarie is eerst verantwoordelijke (EV-er) bij de thuiszorg. “Nog geen jaar geleden zou je geen cent voor haar hebben gegeven. Ze had een longembolie en een darmafsluiting.” Dochter Nicolien: “Ze heeft bijna een halfjaar in het ziekenhuis gelegen en moeten revalideren.” Mevrouw Hartings: “Ik kan me daar bijna niets meer van herinneren.”

Zware periode “Ik woon in IJsselstein en dan ligt het voor de hand dat ik het meest voor mijn moeder doe,” zegt Nicolien. “Samen met mijn man trouwens, die altijd met haar naar het ziekenhuis gaat voor controles.” Schoonzoon Poncio: “Mijn vader is heel plotseling overleden. Dan besef je hoe snel het leven afgelopen kan zijn. We vinden het fijn dat Annie er nog is.”

Nicolien: “Ik heb een goede relatie met mijn twee broers, maar de een woont wat verder weg en de ander heeft een ernstig zieke vrouw, en heeft dus al genoeg aan zijn hoofd.” Nu haar eigen zoons het huis uit zijn, heeft ze meer tijd. “En sinds kort werk ik niet meer, wat rust geeft. Want ik moet zeggen dat het een zeer zware periode is geweest toen mijn moeder in het ziekenhuis lag.” Ze gaat niet iedere dag langs. “Op maandag komt mijn moeder altijd bij ons eten, dan halen we haar op. Verder doen we de boodschappen en haar was. Ik koop nieuwe kleren met haar en haal haar medicijnen bij de apotheek. Mijn oudste broer doet de administratie.” Poncio: “We nemen haar geregeld ergens mee heen. Deze zomervakantie gaan we zelf niet weg.”

Samenwerking Nicolien is zeer tevreden over de samenwerking met Annemarie. Ze noemen elkaar bij de voornaam. “Dat loopt vrij soepel. Als er wat is, bellen we elkaar. We kennen elkaar al zo lang, we weten inmiddels wat we aan elkaar hebben.” De thuiszorgmedewerkers komen nu twee keer per dag langs om mevrouw

Thuiszorg ontlast mij enorm.”

Hartings haar medicijnen te geven. “Dat ontlast mij enorm en ik weet zeker dat mijn moeder de goede pillen inneemt,” zegt Nicolien. De medewerkers helpen ook met douchen. Aan- en uitkleden doet mevrouw nog zelf. “Wat ik zelf kan doen, doe ik het liefst zelf. Dat heb ik mijn hele leven gedaan.” Ze vertelt dat ze haar eigen moeder heeft verzorgd toen die ouder werd. “Maar die woonde naast me, dus dat deed je er gewoon bij.”

Overleg “We bekijken steeds wat mevrouw aan hulp nodig heeft,” zegt Annemarie. “In overleg met Nicolien, maar natuurlijk ook met mevrouw zelf. “Toen ze uit het ziekenhuis kwam, hebben we haar wond verzorgd, dan kom je meer langs. Wij regelen dan de aanvullende indicatie.” Mevrouw Hartings is tevreden. Annemarie noemt ze meisje. “We hebben weleens wat dingetjes, maar dat komt in de beste families voor. We zijn vertrouwd met elkaar.” “Doordat alles bespreekbaar is, kom je tot betere zorg,” beaamt Annemarie. “Als Nicolien merkt dat haar moeder ergens mee zit, zegt ze dat tegen ons.” Zo werd besloten dat mevrouw Hartings niet meer naar de dagbehandeling voor mensen met geheugenproblemen gaat. Nicolien: “Toen ze uit het ziekenhuis kwam kon ze zich hele periodes niet herinneren.” Mevrouw Hartings: “Maar op die opvang hoorde ik niet. Daar werd ik simpel van, verdrietig zelfs.” Annemarie: “Dat hebben we anders opgelost. Er komt nu geregeld iemand bij mevrouw langs.”

Kleinschalig wonen

Jannigje Vermeulen- Harskamp met v.l.n.r. dochters Wil, Astrid, en Carla. In de deuropening Hilda Klomp.

“Het is altijd even wennen” Jannigje Vermeulen-Harskamp (94), moeder van Astrid, Carla en Wil, woont sinds twee jaar in Isselwaerde in IJsselstein, in een van de twaalf groepswoningen voor mensen met geheugenproblemen. De dochters willen graag alle drie hun verhaal doen. Een vrolijk stel met gevoel voor humor. “We zullen maar niet in de stilte-kamer gaan zitten,” zegt een van hen.

e hebben in twee jaar echt goed contact met elkaar gekregen,” zegt EV-er Hilda Klomp. Dochter Astrid is eerste contactpersoon, maar Wil en Carla zijn even betrokken. Ze nemen hun moeder iedere zaterdag mee IJsselstein in. “Dat was een van de redenen waarom we voor Isselwaerde kozen,” zegt Wil. “Je wandelt hier zo het centrum in.” Moeder houdt van gezelligheid en winkelen en de dochters zorgen voor de nodige reuring. “Ik vraag ik me weleens af of het niet te druk voor haar is als wij met elkaar zitten te babbelen,” zegt Carla. Maar

Hilda vertelt dat hun moeder heel erg van de uitjes geniet. “Het doet haar denken aan de tijd dat jullie allemaal thuis waren.” Ze waren met z’n tienen, er zijn ook nog zeven zonen. Die komen ook geregeld langs.

Pittige tante Twee jaar geleden kwam hun moeder hier wonen. En dat viel niet mee, herinneren de dochters zich. “Moeder is een pittige tante, die zegt waar het op staat. Ze vond het hier net een gevangenis,” zegt Carla. “ ‘Jullie droppen me hier,’ zei ze, ‘zijn jullie lekker van me af’. Het gaf ons geen goed gevoel,” vult Astrid aan. “Vooral omdat het ons ook tegenviel. Toen we hier vooraf waren gaan kijken, vonden we alles heel mooi. Maar, en dat is misschien niet aardig om te zeggen, we schrokken van de andere bewoners.” Carla: “Vergeleken met andere bewoners was ze nog goed. Ze was haar

besef van tijd kwijtgeraakt, ze doolde ’s nachts rond. Maar hier voelde ze zich niet op haar plek. Het was wennen.” Hilda: “We weten uit ervaring dat het altijd wennen is. Mevrouw kwam uit een verzorgingshuis met een eigen appartement. Hier ben je veel in de gezamenlijke huiskamer. En dan al die nieuwe gezichten.” Wil: “We dachten erover haar weg te halen. Maar ja, waar moest ze dan weer heen?” Ze zouden er spijt van hebben gehad, want ze zijn nu meer dan tevreden. “Ze heeft het ook geaccepteerd,” zegt Wil, die benadrukt dat haar moeder geen gemakkelijke vrouw is en was. “Je mag best weten dat ik het een tijdje helemaal met haar had gehad. Ik was het pispaaltje. Ik dacht: bekijk het even. Gelukkig hebben we het kunnen bijleggen. Ik weet hoe ze is. En jij inmiddels ook.” Ze kijkt naar Hilda.

Goede band

Als iemand graag vader of moeder wil helpen bij het douchen kan dat.”

“Het is iemand met een sterke wil en uitgesproken ideeën,” beaamt die. “Maar ik heb een goede band met haar, vooral dankzij jullie. Het is zo belangrijk elkaars achtergronden te kennen, zodat je elkaar leert begrijpen. Je moet het contact wel de tijd geven.” “Vertrouwen is heel belangrijk,” zegt Astrid. “Moeder klaagde in het begin veel. Dat ze geen schone kleren kreeg en dat er niemand kwam als ze om hulp vroeg. Als kind wil je je moeder graag geloven, maar het bleek niet helemaal de waarheid.” De dames lachen. “Helemaal niet eigenlijk.” “Ze wilde zelf geen andere kleren aan,” verduidelijkt Hilda.

Op Isselwaerde zijn familie en verwanten op ieder moment van de dag welkom. Hilda: “Al is zes uur in de ochtend dan mogelijk niet zo’n handige tijd.” Weer gelach. “We spreken op Isselwaerde niet meer over afdelingen, we hebben woningen. We komen daar als medewerkers net zo zeer over de vloer als de familie. Met elkaar moeten we zorgen voor een goede sfeer. Wij verzorgen de cliënten, maar als iemand graag moeder of vader wil helpen bij het douchen, kan dat. Niets is op voorhand onmogelijk.”

Verantwoordelijk Er zijn weleens onduidelijkheden over en weer. Meestal wordt dat in goed overleg uitgepraat en soms komen ze aan de orde op de halfjaarlijkse familieavonden. “Op een van de woningen waren een paar families bezig de regie over te nemen. Zo voelde dat. Ze kwamen om de haverklap met taart aanzetten omdat dat zo gezellig was. Maar sommige bewoners hebben suikerziekte en moeten oppassen met zoetigheid. De verzorgenden hadden daar al een paar keer iets van gezegd, maar vonden geen gehoor. Een lastige situatie. Wij zijn echter verantwoordelijk voor de zorg en sommige dingen kunnen we niet toestaan.” “Het lijkt me niet meer dan normaal dat je daar dan rekening mee houdt,” zegt Astrid. “Niet iedereen is hetzelfde,” antwoordt Hilda. “Weet je,” zegt ze als het gesprek op zijn eind loopt. “Het is zo veel waard dat je open en eerlijk tegen elkaar bent. Dat heb ik veel liever dan dat jullie bij wijze van spreken iedere week pannenkoeken komen bakken.”

Revalidatie Gijsbert de Bruijn

“Mijn vader overziet de gevolgen niet” De moeder van Gijsbert de Bruijn kreeg een halfjaar geleden een herseninfarct. Na een verblijf in het ziekenhuis herstelt ze sinds twee weken op de revalidatieafdeling van Albert van Koningsbruggen, waar Ron van Amersfoort afdelingsmanager is. “We zouden nog veel meer voor mantelzorgers moeten doen,” stelt die. “Mantelzorgers zijn belangrijk voor het herstelproces en de nazorg.”

e sfeer is veel beter dan twee jaar geleden,” steekt Gijsbert de Bruijn van wal. Toen kwam hij hier ook regelmatig vanwege een tante die was getroffen door een herseninfarct. “Het ging allemaal wat moeizaam. Dat was niet alleen te wijten aan AxionContinu, maar van die ervaringen hebben we wel geleerd. Als familie hebben we nu gelijk een gesprek aangevraagd.” “Vooral de ontvangst moet goed zijn,” zegt Ron van Amersfoort. “We hebben

daar uiteraard protocollen voor, maar eerlijk gezegd hecht ik daar niet alle waarde aan. Een protocol is een prima handleiding om niets te vergeten en te werken volgens regelgeving, maar een protocol zegt niets over empathie. Je moet als professional de kwaliteiten hebben om mensen een veilig gevoel te geven in een toch al moeilijke, onduidelijke en chaotische situatie. Dat en een persoonlijke begeleiding tijdens het herstelproces is vele malen moeilijker dan het uitvoeren van een protocol.” Cliënt en familie krijgen bij binnenkomst een heel uitgebreide informatiemap, maar die blijkt nauwelijks te worden gelezen. “Je ziet iedereen denken: Dat bekijk ik later wel. Om het vervolgens niet meer in te zien.” Gijsbert knikt bevestigend. “Iedereen zit met vragen,” vervolgt Ron. “Eenvoudige praktische vragen en moeilijke vragen over de aandoening en de prognose. Vijfentachtig procent van onze cliënten heeft een herseninfarct of hersentrauma gehad. Het herstel verloopt voor iedereen anders. Het is geen gebroken been waarvan je de genezing redelijk nauwkeurig kunt voorspellen. Wij moeten de vragen van familie en cliënten goed en snel beantwoorden op de momenten dat zij daar behoefte aan hebben. Maar soms moeten we ook durven zeggen dat we geen antwoorden hebben, omdat we het simpelweg nog niet weten. Niemand heeft iets aan valse hoop of verkeerde verwachtingen.”

Eigen Gijsbert zegt dat hij en zijn familie het vooral belangrijk vonden dat de kamer van zijn moeder wat gezelliger zou zijn.

“Die was nogal klinisch. Voor amper honderd euro hebben we een paar lampen en een kastje gekocht, dan voelt zo’n omgeving gelijk meer eigen. Dat initiatief kwam van onszelf.” Ron legt uit dat hij dat wel toejuicht, maar dat het ook wat ingewikkeld ligt. “Het beleid van de overheid en de verzekeraars is erop gericht een revalidatie zo snel mogelijk te laten verlopen. In die optiek moet je het niet te gezellig maken, want mensen moeten hier niet willen blijven. Aan de andere kant is het ook zo dat je gemakkelijker herstelt als je je prettig voelt.” Ron heeft besloten praktisch met dit dilemma om te gaan. “Als mensen aangeven dat ze iets aan de inrichting willen doen, staan we dat toe. We hanteren de regels soepel, al moet het praktisch werkbaar blijven.”

Paniek Een plotselinge hersenaandoening zet het leven behoorlijk op zijn kop. “Mijn moeder zat aan de keukentafel,” zegt Gijsbert. “‘Doe de voordeur maar niet op slot,’ zei ze tegen mijn vader die even wegging. Ze had een paar weken eerder een TIA gehad, maar dat leek niet al te ernstig. Haar zus zou die middag langskomen en zij vond haar naast de stoel. Paniek natuurlijk. Later kwamen de vragen. Had ze iets kunnen doen om het te voorkomen? Mijn moeder heeft altijd gerookt. Laatst wilde ik een foto van haar maken in haar rolstoel. Dat wilde ze per se niet hebben. Het leek wel of ze zich schaamde.” Ron: “Mensen moeten zo’n traumatische gebeurtenis verwerken. Dat vergt tijd. Straks krijg je vragen over wat nog mogelijk is en hoe het verder moet.” “We gaan ervan uit dat moeder weer

naar huis gaat,” zegt Gijsbert, maar dat zal moeten worden aangepast. Mijn vader houdt zich kranig, maar hij is inmiddels bijna tachtig en je merkt dat hij de gevolgen niet meer helemaal overziet.”

Nazorg

Vooral de ontvangst moet goed zijn.”

Ron benadrukt dat AxionContinu veel kan betekenen in het traject na het ontslag van de cliënt. “Onze ergotherapeuten kunnen adviseren over aanpassingen in huis en het aanvragen van vergunningen bij de gemeente en aanvullende uitkeringen bij verzekeraars.” Maar hij vindt dat mantelzorgers nog beter zouden moeten worden ondersteund in het natraject. “Dat geldt niet alleen voor AxionContinu, maar voor alle revalidatiecentra. Er is een nazorgverplichting die inhoudt dat we na drie maanden en na een jaar bellen met de cliënt om te vragen hoe het met hem of haar gaat. We checken op punten als mobiliteit, zelfstandigheid en medicijngebruik. Die gegevens zijn vooral bedoeld om aan te tonen dat het herstel, althans de geformuleerde doelstelling, is gehaald. Ik denk: als je toch belt, laat dat dan door een specialistisch verpleegkundige doen, die ook heel nadrukkelijk naar het wel en wee van de mantelzorgers vraagt. Want met de cliënt kan het naar omstandigheden goed gaan, de omgeving kan behoorlijk met de situatie worstelen. Na een herseninfarct komt het heel vaak voor dat iemands karakter verandert. Dat is moeilijk en ingewikkeld, want eigenlijk is het een rouwproces. Je hebt iemand verloren die er nog is. Ondersteuning van mantelzorgers is dan zo belangrijk. Als zij wegvallen, wie is er dan nog?”

Mantelzorg, mag of moet dat? Mantelzorger zijn, is dat verplicht of niet? Daar bestaat bij familie en andere naasten soms onduidelijkheid over. Hoe zit het met ‘moeten’ en ‘mogen’? En hoe wordt dat ervaren?

et beleid van AxionContinu is helder. Mantelzorg is geen plicht. Mantelzorgers bepalen zelf wat zij willen doen als iemand in een woonzorgcentrum verblijft. Het is fijn als vertrouwd persoon een rol te blijven houden in het leven van een bewoner. Maar altijd op vrijwillige basis. Én altijd in overleg met de verzorgenden. In gesprekken wordt nagegaan wat de wensen en mogelijkheden van de mantelzorgers zijn. Wat iemand wil en kan doen voor de naaste, wordt vastgelegd in het zorgdossier. Voor een mantelzorger die thuis iemand verzorgt, is het wat vrijwilligheid betreft een ander verhaal. De keuze mantelzorger te zijn is er dan doorgaans niet. Iemand is dat gewoon. Vaak ontstaat die situatie geleidelijk, zoals bij dementie. In andere gevallen kan iemand van het ene op het andere moment mantelzorger worden, omdat partner of ouder bijvoorbeeld iets breekt of een hersenbloeding krijgt. Bij het bieden van ondersteuning aan een buurvrouw of een vriend, is de keuzemogelijkheid er wel. Je kiest ervoor mantelzorg te verlenen of juist niet.

AxionContinu verwacht overigens wel dat mantelzorgers taken op zich nemen die zij voorheen ook hadden en die zij ook zouden uitvoeren als iemand nog thuis zou wonen. Zoals het zorgen voor voldoende kleding of meegaan naar de specialist in het ziekenhuis. Ook de zorg voor persoonlijke bezittingen ligt bij de familie. Net als de verantwoordelijkheid voor de inrichting van de kamer of het appartement. Verder moeten mantelzorgers (of de eerste contactpersonen) bereikbaar zijn voor overleg als dat nodig is. Ook brengen zij toiletspullen als shampoo en after shave mee. Want ieder houdt van zijn of haar eigen geurtje.

Mantelzorgers bepalen zelf wat zij willen doen.”

“Vooral partner en mentor” De jaren dat haar man in Albert van Koningsbruggen woonde, nam mevrouw Chris Leenders als vanzelfsprekend een aantal taken op zich die zij prettig vond om te doen. Zoals assisteren bij het baden. Haar man is overleden en zij is nu al een aantal jaar mentor van een bewoner in Albert van Koningsbruggen die geen naasten heeft. Een bewindvoerder regelt de financiële zaken, zij de sociale.

Zorgen Mevrouw Leenders doet het met liefde en bezoekt deze bewoner ongeveer eens per week. Maar aan het vrijwillige karakter hecht zij zeer. “Van mijn man was ik de partner, van deze bewoner de mentor. Mantelzorger wil ik mijzelf niet noemen. Ik vind het een beladen woord omdat er in mijn ogen een verplichting aan hangt.” Mevrouw Leenders doelt op ontwikkelingen als gevolg van overheidsmaatregelen, waarbij voortaan nadrukkelijk een beroep op mantelzorgers wordt gedaan. “Het gaat dan bijvoorbeeld om de vraag welke taken de kinderen kunnen doen. Of de buurvrouw. Daar is dan niets vrijblijvends aan. Ik maak me daar zorgen over. Met name als het gaat om mensen die het minder gemakkelijk vinden om aan te geven wat zij wel of niet kunnen of willen.”

Zelf kunnen beslissen om te bepalen wat je voor een naaste doet, vindt zij belangrijk. “Eigen initiatief en eigen verantwoordelijkheid, daar gaat het om. Mensen bepalen het zelf. Je mag ze er niet op vastpinnen, vind ik.”

Sociale druk Zelfs als mantelzorg formeel vrijblijvend is, kan het zijn dat mensen het niet zo ervaren, denkt zij. “Als je bij een opname vraagt wat de familie kan doen, kunnen zij zich moreel onder druk gezet voelen. Of een schuldgevoel hebben omdat hun naaste is opgenomen en daarom allerlei taken op zich nemen. En ik denk dat er bijvoorbeeld in het kleinschalig wonen ook een sociale druk kan zijn. Die familie doet dit twee keer in de week, dus dan moet ik dat ook doen. Dat soort dingen moet je heel goed bewaken.” Natuurlijk gaat het in veel gevallen als vanzelfsprekend. Maar mantelzorg hoeft volgens haar niet per definitie goed uit te pakken voor een oudere. “Je weet als buitenstaander niets van verhoudingen in families en wat er wellicht is voorgevallen. Je weet ook niet hoe het leven van een mantelzorger er uit ziet en of die het wel kan inpassen. Je mengt je in het privéleven van mensen.”

Ethische kwesties

Mantelzorgers en zorgmedewerkers willen hetzelfde, namelijk de best mogelijke zorg voor de cliënt. Maar wat als er situaties ontstaan waarbij zij van mening verschillen over wat het beste is? Hoe ga je om met deze dilemma’s?

Het dilemma van het kunstgebit

et antwoord is eigenlijk heel simpel, volgens Daniël Baruch, specialist ouderengeneeskunde (verpleeghuisarts) bij AxionContinu. “De wens van de cliënt is altijd leidend.” Maar in de praktijk is dat natuurlijk niet zo eenvoudig. Geregeld zijn er situaties waarin familie en zorgmedewerkers vanuit hun eigen perspectief anders denken over wat het beste is. Als voorbeeld noemt Daniël iemand die verder is in het dementieproces en het kunstgebit niet meer in wil. “Dan hoeft dat van ons niet. Voor de familie kan dat moeilijk zijn, want iemand ziet er anders uit zonder het gebit. Maar soms voelt een cliënt zich niet meer comfortabel met het gebit in en wil dat niet meer. Om te kunnen eten, is een kunstgebit niet nodig. Je kijkt dan waar een cliënt zich het meest prettig bij voelt.” Doorgaans is er goed samen over te praten, zegt hij. Maar soms is het lastig

de juiste weg te vinden, dan wordt samen naar een zo goed mogelijke oplossing gezocht. “Als een mantelzorger de partner niet meer wil kussen omdat deze het gebit niet in heeft, is dat niet wat je wenst tussen mensen die samen een intieme relatie hebben. In zo’n situatie kun je zeggen: als wij weten wanneer u komt, zorgen wij dat uw partner het gebit in heeft. Daarmee kom je tegemoet aan de wens van de mantelzorger en ook voor de cliënt is intimiteit fijn.” Net als iedereen eten ook mensen met dementie of met andere ziektes of lichamelijke problemen het liefst zelf. Zij vinden het naar als een ander hen ‘voert’. “Je begrijpt dat er dan vlekken op kleding kunnen komen. De mantelzorger ziet iemand die geen schone kleren aan heeft en vindt dat heel vervelend. Dan leg je uit dat iemand wél zelf heeft gegeten en daarvan heeft

genoten. Je hebt de zelfstandigheid van de cliënt gerespecteerd. En dat is erg belangrijk. Is een vlek dan erg? En bovendien, drie keer per dag of vaker schone kleren aangetrokken krijgen, kan heel belastend zijn. Het is belangrijk om er samen met de mantelzorger goed over te spreken en alle aspecten van de zorg en de behoeften van de cliënt in beeld te brengen.”

Autonomie Daniël is ook lid van de ethische commissie van AxionContinu. Daar worden morele onderwerpen besproken om de organisatie handvatten te geven hoe er mee om te gaan. De ethische commissie ziet autonomie van de cliënt als een basisprincipe in de zorg bij AxionContinu. Doorgaans kan iemand zelf uitstekend aangeven wat hij of zij wil. Lastiger is dat bijvoorbeeld bij mensen met dementie die zelf niet meer spreken. Wie weet dan wat het beste is? Hoe wordt de autonomie van de cliënt dan bewaakt? Volgens Daniël zien de zorgmedewerkers doorgaans hoe iemand het wenst. Maar vaak vertalen mantelzorgers signalen juist beter.

Aankleden of niet Goed overleg met mantelzorgers is heel belangrijk zegt afdelingsmanager Thijs Jansen van de afdeling voor mensen met dementie in De Bijnkershoek. Soms hebben cliënten geen zin om uit bed te komen of om zich aan te kleden. Of het is te vermoeiend. Een dag in bed blijven of een keer de nachtkleding aanhouden, is dan prima, zegt Thijs. “Leerlingen in de verzorging schrikken daar soms van. Want iedereen hoort toch om tien uur keurig aangekleed in de woonkamer te zitten? Maar wij gaan uit van wat de bewoner wil. Uiteraard stem je dat af met de familie en die begrijpt dat ook. Je legt in het elektronisch zorgdossier vast dat iemand soms een dagje in bed blijft of zich niet aankleedt.”

De wens van de cliënt is altijd leidend.”

Uitgangspunt is altijd dat het de cliënt niet mag schaden. “Wij zijn eindverantwoordelijk. Maar we kunnen natuurlijk wel de mantelzorger een deel van de zorg laten doen. Als de mantelzorger altijd bloedsuiker heeft geprikt, kan het mogelijk zijn dat bij ons te blijven doen. Er kan heel veel, tenzij het de cliënt schaadt. Daar ligt de grens.”

Zorg combineren met je eigen leven

“Het moet vooral voldoening geven” Als je vele jaren mantelzorger bent, hoe geef je dat een plek in je eigen leven? Sonja van Oudhuizen, die eerst de zorg had voor beide ouders en nu voor haar vader, vertelt hoe zij dat doet. “Het moet vooral voldoening geven.”

e vader van Sonja van Oudhuizen kreeg tien jaar geleden een zware hersenbloeding en verblijft sindsdien in woonzorgcentrum Voorhoeve. “Hij was net met mijn moeder naar een aanleunwoning verhuisd. Ze waren allebei tachtig en mijn moeder werd vergeetachtiger. Mijn vader was van het ene op het andere moment mantelzorger af en mijn broer en ik waren het geworden, van zowel vader als moeder. Eerst waren we erg bezig met zijn herstel. Toen bleek dat hij half verlamd zou blijven, stelden we ons daar op in. Je moet je als mantelzorger aanpassen. Go with the flow, noem ik dat.

Ik vind het fijn dat we samen nog plezier kunnen hebben.” 22

Mijn moeder is inmiddels overleden. Ze woonde nog enige tijd in een verpleeghuis. Toen heb ik wel even minder gewerkt en dat kon gelukkig. Niemand is er mee gediend als je onderuit gaat. In die geest zorgen mijn broer en ik nu voor vader. We hebben geen vaste afspraken, maar ons samenspel verloopt prima. Mijn broer heeft een drukke baan en nog jonge kinderen. Ik snap best dat hij soms wat minder aanwezig is, maar mijn vader geniet dubbel als zijn kleinkinderen langskomen. Mijn vader is nog helder van geest. Hij praat moeizaam en moet met bijna alles geholpen worden. Maar hij is blijmoedig en geïnteresseerd, gewoon een prettige man. Dat was hij altijd al en daar is gelukkig niets in veranderd.

Genieten Ik vind het fijn dat we samen nog plezier kunnen hebben. Genieten van de kleine dingen van het leven. Een kopje thee, een glaasje wijn, lekker in de zon zitten. De echte zorg moet je overlaten aan de deskundigen. Dat lukt niet iedereen, dat weet ik, maar je moet het je als mantelzorger niet lastiger maken dan nodig is. Het moet toch vooral voldoening geven. Mijn vader zegt nooit: ‘Ga je al weg?’ Bij mijn moeder was afscheid nemen lastig, dat is vaak

eigen aan iemand die dementie heeft. Het contact verloopt moeizamer, ze overzien het niet meer. Ik ervaar mantelzorg niet als verplichting en dat moet het ook niet zijn. Als mijn vader ergens heen moet, naar de opticien of naar de bank, dan vind ik het niet meer dan normaal dat ik met hem meega en het regel. Hij heeft lang voor ons gezorgd, nu zijn wij er voor hem. Vanuit de verzorging wordt

nooit enige druk opgelegd, ook niet stilzwijgend. Ze weten dat alles bespreekbaar is. Laatst belde de EV-er dat mijn vader niet naar de dermatoloog wilde, dat vond hij niet nodig. Toen heb ik hem kunnen overtuigen het wel te doen. Als dochter sta ik dichter bij hem. Ik ken hem al mijn hele leven. Ik vind het belangrijk dat ik deel blijf uitmaken van zijn bestaan en hij van het onze.”

Mantelzorgers en de Wmo Het kabinet wil mantelzorgers meer betrekken bij de hulp aan ouderen. Als gevolg van overheidsmaatregelen kunnen mensen die lichte en minder zware zorg nodig hebben, niet meer naar een verzorgingshuis. Ouderen blijven daardoor langer thuis wonen, met hulp als dat nodig is. De gemeenten gaan die ondersteuning per 1 januari 2015 geven via de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo). Hulp kan worden aangevraagd

bij het Wmo-loket van de gemeente. Als er hulp nodig is, wordt eerst beoordeeld wat ouderen en mantelzorger(s) zelf kunnen doen of regelen. Dat gebeurt tijdens een zogenaamd ‘keukentafelgesprek’. Pas daarna wordt gekeken of aanvullende professionele hulp nodig is. Er moet dan een balans zijn tussen wat wordt genoemd ‘informele hulp’ (mantelzorg) en ‘formele’ (professionele) hulp. De gemeente heeft via de Wmo niet alleen de taak mensen die dat nodig hebben hulp te bieden, maar ook de mantelzorgers te ondersteunen, zodat zij hun taak aankunnen en niet overbelast raken. De gemeenten moeten daarin maatwerk leveren. Bijvoorbeeld zorgen dat iemand tijdelijk elders verzorgd kan worden om de mantelzorger even te ontlasten (respijtzorg).

AxionContinu heeft verschillende manieren om informatie uit te wisselen met mantelzorgers en met elkaar in gesprek te gaan. Want een goede communicatie is van wezenlijk belang als je partners bent in de zorg. Een aantal voorbeelden.

Alles draait om

communicatie Familienet niet meer weg te denken

en bewoonster van De Ingelanden heeft nog niet zo lang geleden de zwangerschap van haar kleindochter helemaal meebeleefd via Familienet. Van een plaatje van de eerste echo tot een foto van de pasgeborene. De jonge moeder zag op haar beurt hoe haar oma genoot van beschuit met muisjes en een truitje voor het achterkleinkind breide. Familienet is niet meer weg te denken, volgens regiomanager Sandra Kuijpers. Familienet is een soort Facebook. De cliënt heeft een eigen, afgeschermde pagina. Alleen de familie en zorgmedewerkers hebben toegang. Via Familienet wordt informatie uitgewisseld, met berichten en foto’s. Het gaat om algemene informatie van het woonzorgcentrum, en vooral om wetenswaardigheden die de bewoner betreffen. Sandra: “Familie heeft vaak geen beeld van wat vader of moeder overdag doet. Het is leuk om bijvoorbeeld een foto te plaatsen als moeder aardappels schilt en daarbij lacht of een dagje uit is ge-

weest. Een bewoner met dementie kan dat zelf niet vertellen. Maar het is voor familie fijn om te weten dat het een goed moment was.” Maar ook familie kan foto’s of berichten plaatsen. Familienet werd als eerste ingezet in De Ingelanden, bij de bewoners met dementie. De meeste andere locaties van AxionContinu maken er inmiddels ook gebruik van. De bedoeling is dat iedereen die bij AxionContinu komt wonen, een eigen Familienetpagina krijgt.

Elke familieavond is anders

amilie of andere verwanten van bewoners van Isselwaerde worden twee keer per jaar uitgenodigd voor een familieavond. Dan praten mantelzorgers en zorgmedewerkers samen over de gang van zaken in een woning voor kleinschalig wonen. Wat er wordt besproken? “Dat verschilt per woning, zelfs per keer. Elke familieavond is anders,” zegt afdelingsmanager Jannie van Os. Vaak gaat het over de praktische zaken. Hoe zit het met afspraken, wat wordt er georganiseerd en wie wil er koken. “Hoe de familie wil dat feestdagen als Sinterklaas en Kerst worden gevierd, kan ook tijdens een familieavond worden besproken,” zegt Jannie. Lastige zaken worden niet uit de weg gegaan. Want net als in een gezin, loopt er ook in een ‘huishouden’ van het kleinschalig wonen wel eens

iets niet zo lekker. Jannie: “De avonden hebben een open karakter en dan kun je zoiets bespreken.” Volgens Jannie is het belangrijk dat het ongedwongen bijeenkomsten zijn. “Het moet niet zo zijn dat familie komt met het idee ‘na afloop krijg ik een lijstje mee wat ik allemaal moet, koken en zo’.” Soms verloopt een avond bijzonder. “Er was een keer niet zo veel familie gekomen. Toen hebben we een heel mooi gesprek gehad over gevoelens rondom dementie. Dat was zo waardevol.” Familieavonden worden georganiseerd in alle locaties met verpleeghuiszorg waar dementerenden verblijven. De invulling verschilt. Er zijn algemene bijeenkomsten rondom een thema. Maar ook familieavonden per woning zoals in Isselwaerde.

Ervaringen delen aan de koffietafel

pname van een naaste in een verpleeghuis is ingrijpend voor mantelzorgers. Enerzijds kan er de opluchting zijn dat de dagelijkse zorg uit handen wordt genomen, zodat het mogelijk is om op adem te komen. Maar hoe het allemaal verder gaat, is onzeker. In Albert van Koningsbruggen worden mantelzorgers net na de opname uitgenodigd voor een koffietafelgesprek. “ ‘Hoe is het nu met ú als mantelzorger?’ vragen wij tijdens zo’n gesprek,” zegt Frieda van den Bosch, afdelings-

manager van een afdeling voor mensen met dementie in Albert van Koningsbruggen. Zij nam het initiatief voor de koffietafelgesprekken. Tijdens zo’n gesprek zitten meerdere mantelzorgers aan tafel en worden ook ervaringen uitgewisseld en gedeeld. Wat wordt besproken, is vertrouwelijk. Mantelzorgers vinden het prettig om op deze wijze gehoord en gezien te worden. In Albert van Koningsbruggen worden drie keer per jaar koffietafelgesprekken gehouden. Ook in andere locaties worden ze georganiseerd.

Ondersteuning buiten AxionContinu

Verenigd in Mezzo Mantelzorgers die informatie, advies of ondersteuning nodig hebben, kunnen terecht bij Mezzo. Dit is de landelijke vereniging die opkomt voor mantelzorgers. Mezzo vindt het belangrijk dat mensen op hun eigen manier voor een ander kunnen zorgen én dat moeten kunnen combineren met hun eigen leven.

ezzo geeft in de eerste plaats advies en ondersteuning aan individuele mantelzorgers. Wie een vraag heeft over bijvoorbeeld geldzaken, de aanschaf van hulpmiddelen, aangepast vervoer en dergelijke kan bij de vereniging terecht. Mezzo heeft bovendien een eigen sociaal juridische dienst. Maar ook voor mantelzorgers die behoefte hebben aan een luisterend oor is Mezzo een goede ‘partner’. Zij kunnen de Mantelzorglijn bellen of deze per e-mail benaderen. Bijvoorbeeld als de zorg te zwaar dreigt te worden, kan Mezzo ondersteuning bieden. “Met ondersteuning bedoelen we niet dat wij zorg overnemen. Maar wij kunnen wel gericht doorverwijzen zodat de mantelzorger een oplossing kan zoeken,” zegt woordvoerder Annelies Devilee.

Belangen Verder behartigt Mezzo de belangen van mantelzorgers. Zoals bij de veranderingen en ontwikkelingen in de langdurige zorg en de Wmo. Mezzo werkt op landelijk en regionaal niveau samen

met onder meer overheden en belangenorganisaties. Behalve individuele mantelzorgers kunnen ook organisaties lid worden van Mezzo, bijvoorbeeld organisaties die belangen behartigen van mantelzorgers en organisaties die mantelzorgers ondersteunen. Zoals het Steunpunt Mantelzorg, dat elke gemeente heeft. Er zijn ongeveer 8000 mantelzorgers lid. Het lidmaatschap kost 10 euro per jaar.

Mantelzorglijn Telefoon 0900 – 202 04 96. Of via een formulier op de website www.mezzo.nl

Meldpunt Mantelzorg Mezzo heeft half juli 2014 het Meldpunt Mantelzorg geopend. Mantelzorgers kunnen daar hun ervaringen delen over de nieuwe Wmo en andere veranderingen in de zorg. Aan de hand van de positieve en de negatieve ervaringen krijgt Mezzo een beeld van wat de wijzigingen voor mantelzorgers betekenen. Als het ergens mis gaat, kan de belangenorganisatie dat aankaarten. www.meldpuntmantelzorg.nl

Onderzoek onder mantelzorgers thuiszorg

Samenwerking verbeteren Ga vanaf het begin intensief in gesprek met mantelzorgers en wacht niet tot er problemen zijn. Zo is het mogelijk om samen zo goed mogelijk voor de dierbare van de mantelzorger te zorgen. Dat is de conclusie van een onderzoek dat eerst verantwoordelijken (EV-ers) van het thuiszorgteam van Tolsteeg in 2013 hebben gedaan.

at gebeurde voor het project Take Care van het NUZO (Netwerk Utrecht Zorg Ouderen), dat de samenwerking tussen mantelzorgers en professionals wil verbeteren. AxionContinu deed mee aan het project. De EV-ers legden mantelzorgers van hun cliënten vragen voor over hoe zij de samenwerking met de thuiszorg ervaren en of zij vinden dat zij voldoende ondersteuning krijgen. Vierentwintig mantelzorgers deden mee aan het onderzoek. “Wat er uit kwam, was voor ons een eye opener,” zegt Shanta Balgit, afdelingsmanager van het thuiszorgteam van Tolsteeg. “Direct al goed met mantelzorgers overleggen is heel belangrijk. Wacht niet tot er al problemen zijn. Als je gelijk met elkaar in gesprek gaat, kun je veel problemen juist voor zijn.” Dat klinkt als vanzelfsprekend, maar in de praktijk gaat dat volgens Shanta niet altijd zo. Want thuiszorgmedewerkers komen in principe voor de cliënt, die een indicatie heeft. Zij doen op die basis hun werk. Mantelzorgers op hun

beurt weten vaak niet wat er op het gebied van ondersteuning allemaal mogelijk is. Ieder bewandelt als het ware zijn of haar eigen weg. Maar door vanaf het begin intensief in gesprek te gaan over wat men nodig heeft en van elkaar verwacht, is het gemakkelijker om samen op te trekken. “De mantelzorger voelt zich gezien en heeft het idee er niet alleen voor te staan. Dat geeft vertrouwen. Verzorgenden en mantelzorgers beseffen nu dat zij er sámen voor moeten gaan. Dat maakt het voor iedereen gemakkelijker. Deze manier van werken is hier inmiddels gewoon geworden.” De EV-ers van Tolsteeg hebben de mantelzorgers later weer ondervraagd. Het blijkt dat alle partijen een intensiever contact positief ervaren. In het kader van het project is in juni 2013 een Mantelzorgweek gehouden in de locaties Tolsteeg en Albert van Koningsbruggen. Met verschillende activiteiten werd het belang van samenwerking met de mantelzorger besproken.

De heer en mevrouw Linskens samen met Maaike Kling

Ergotherapie

Je moet er maar opkomen Mantelzorgers kunnen de zorg als (extra) zwaar ervaren als hun naaste dagelijkse handelingen of activiteiten niet of minder goed kan doen. De ergotherapeuten van AxionContinu bieden mantelzorgers daarom ondersteuning, zodat zij de zorg thuis beter aankunnen. “De oplossing is soms simpel, maar je moet er maar op komen,” zegt ergotherapeute Maaike Kling.

tel, iemand met beginnende dementie kan zich fysiek goed zelf aankleden, maar krijgt dat geestelijk niet voor elkaar, zegt Maaike. “Dat kan de mantelzorger als heel

lastig ervaren. Als je de kleren alvast op volgorde klaarlegt, lukt het aankleden meestal wel. Zo eenvoudig kan het soms zijn.” Ergotherapeuten stellen kort gezegd mensen in staat de dagelijkse dingen zoveel mogelijk zelfstandig te doen. Maaike komt bij mensen thuis, na verwijzing van bijvoorbeeld de huisarts. Zij ondersteunt zowel de cliënt als de mantelzorger. Daarnaast begeleidt zij in De Ingelanden en Voorhoeve revalidanten én de mantelzorgers, zodat zij het thuis zelf kunnen redden. “Bij de behandeling tijdens de revalidatie betrek ik het liefst ook de mantelzorger. Samen kijken we hoe de mantelzorger iemand zo goed mogelijk kan begeleiden.” Met cliënt en mantelzorger wordt gekeken hoe de thuissituatie eruitziet en hoe iemand zich daar zo goed mogelijk kan redden. In praktische zin, als het gaat om eten en het doen van huishoudelijke klussen als koken en de was vouwen. Maar ook bij het uitoefenen van hobby’s en sociale activiteiten. Er wordt nagegaan welke hulpmiddelen eventueel nodig zijn. Maaike: “We bieden ook psychische ondersteuning. Zoals uitleg geven over het ziektebeeld. Dat kan voor de mantelzorger veel verduidelijken. Iemand met COPD moet alle dagelijkse dingen heel rustig doen om niet buiten adem te raken. Het is goed als de mantelzorger dat weet en dat kan begeleiden.”

Zoeken Soms is het even zoeken om een oplossing te vinden. “We hadden een

Ondersteuning thuis meneer met COPD die zelf autoreed. Als hij naar de auto was gelopen, moest hij even vijf minuten rustig zitten en op adem komen voor hij ging rijden. Zijn vrouw merkte dat hij het lastig vond die tijd te nemen. We bedachten samen dat zij wat later dan hij naar de auto zou gaan, zodat hij automatisch even moet wachten. Zoiets werkt dan.” Bij cliënten thuis kan ondersteuning ervoor zorgen dat iemand op een prettige manier langer thuis kan (blijven) wonen. “Als het een mantelzorger niet lukt om de zieke partner uit bed te krijgen, zoek je samen een manier hoe iemand dat toch kan doen. Of je kijkt welke hulpmiddelen ervoor nodig zijn. Ook kan het zijn dat er extra zorg moet komen.” In het geval van dementie kunnen praktische tips voor de mantelzorger van grote waarde zijn. Zoals de aan/uitknop van apparaten duidelijk markeren. Of de keuken zo inrichten dat iemand met dementie er de weg weet. Mantelzorgers vinden de ondersteuning van een ergotherapeut prettig, merkt Maaike. “Zij zijn vaak onzeker. Zij weten niet goed hoe ze dingen moeten aanpakken. Of vragen zich af of ze het wel goed doen. Het is fijn als je mensen dan kunt helpen.”

AxionContinu biedt meer service en diensten waar mantelzorgers thuis gebruik van kunnen maken. Het complete pakket staat op de website www.axioncontinu.nl. Een selectie uit het aanbod. Mobiel Geriatrisch Team Het Mobiel Geriatrisch Team (MGT) bestaat uit onder meer een casemanager, specialist ouderengeneeskunde (verpleeghuisarts) en psycholoog. Het MGT ondersteunt thuiswonende dementerenden en hun mantelzorgers in een vroeg stadium.

Kortdurende opname Soms is het voor de mantelzorger fijn om even op adem te kunnen komen. Dan zijn er mogelijkheden voor een kortdurende opname. Zo’n opname duurt een paar dagen tot maximaal zes weken.

Beeldzorg Beeldzorg is een vorm van thuiszorg waarbij via een beeldverbinding (iPad)-contact is met een zorgverlener van AxionContinu. De mantelzorger kan zo overleggen met een zorgmedewerker. Ook kan bijvoorbeeld worden meegekeken met het toedienen van de medicijnen.

Maaltijden en activiteiten In de restaurants van de woonzorgcentra van AxionContinu worden betaalbare driegangenmenu’s geserveerd. Wijkbewoners kunnen tegen een gereduceerd tarief deelnemen aan vele activiteiten die in de woonzorgcentra worden georganiseerd.

Dagverzorging en –behandeling

Samen zoeken naar een oplossing.”

Als thuis wonen lastiger wordt, kan dagbehandeling of dagverzorging een uitkomst zijn. De cliënt gaat één of meer dagen per week naar een locatie van AxionContinu en volgt daar een programma in een groep. Het biedt de mantelzorger de mogelijkheid even tijd voor zichzelf te hebben.

Tips & trics Delen Deel ervaringen met lotgenoten. Het is fijn te weten dat er meer mensen zijn, die in dezelfde situatie zitten. Hoe anderen ermee omgaan, kan vaak helpen.

FinanciĂŤn Het kan financiĂŤle gevolgen hebben wanneer u minder gaat werken om meer mantelzorgtaken op u te nemen. Bij belangenvereniging Mezzo kunt u terecht voor informatie, www.mezzo.nl

Diensten AxionContinu heeft een breed pakket aan diensten en services die het mantelzorgers gemakkelijker kunnen maken thuis voor een naaste te zorgen. Zoals ergotherapie. Kijk voor de mogelijkheden op www.axioncontinu.nl

Casemanager Er zijn tal van mogelijkheden om u, of uw dementerende partner te ondersteunen. Ziet u door de bomen het bos niet meer? Neem dan contact op met onze casemanager.

Samen Blijf samen prettige dingen doen, hoe klein ook. Geniet van een kopje thee in de zon of een spelletje. Heeft u al eens gedacht aan samen zingen in een van onze Alzheimerkoren?

Gemeente De gemeente biedt via de Wmo niet alleen hulp aan mensen die dat nodig hebben, maar ondersteunt ook mantelzorgers zodat zij niet overbelast raken. Ga het gesprek aan met de gemeente.

Combineren Vindt u mantelzorg lastig te combineren met uw werk? Ga in gesprek met de werkgever om een oplossing te vinden. De website www.werkenmantelzorg.nl geeft handvatten.

Verzorgen Wilt u graag een partner blijven verzorgen die is opgenomen in een woonzorgcentrum? Bespreek uw wensen met de zorgmedewerkers. Er kan heel veel. Er moet niets.

Ook medewerkers kunnen in hun privéleven te maken hebben met de zorg voor een naaste. Wat biedt AxionContinu de medewerker die mantelzorger is? Wat zijn de regels?

De medewerker als mantelzorger

e ene medewerker kan de zorg voor een zieke ouder gemakkelijker combineren met werken dan de ander. Het is belangrijk mantelzorg altijd met de leidinggevende te bespreken. Een goede balans in werk en mantelzorg kan voorkomen dat iemand overbelast of oververmoeid raakt. “Want als dat gebeurt, kun je in je werk sneller geprikkeld reageren of minder geduldig zijn. Dat is niet wenselijk als je met mensen met dementie werkt,” zegt Frieda van de Bosch, afdelingsmanager van een afdeling voor mensen met dementie in Albert van Koningsbruggen Als het aan de orde is, wordt samen naar een oplossing worden gezocht. De intentie van AxionContinu is er samen met de medewerker uit te komen.

Er wordt gekeken wat de mantelzorger nodig heeft en hoe daar zoveel mogelijk aan tegemoet kan worden gekomen. Dat betekent niet automatisch dat de medewerker vrije uren krijgt voor de mantelzorgtaak. Frieda: “Je kunt ook denken aan een aanpassing van het rooster. Ik probeer wel de medewerker zelf met een voorstel te laten komen.” Zo krijgt een medewerker die mantelzorger is in overleg de ruimte om én goed te werken én goed de mantelzorgtaak te kunnen doen. Het gaat steeds om het zoeken naar een zo goed mogelijke oplossing op maat.

Regelingen Er is een aantal regelingen waar medewerkers gebruik van kunnen maken als zij wegens bijzondere omstandigheden niet kunnen werken. In de verlofregeling van de cao VVT is een aantal dagen per jaar bestemd voor ander verlof dan vakantieverlof, ‘rouw en trouw’ genaamd. De medewerker kan die uren zelf besteden aan dingen die hij of zij belangrijk vindt. Daarnaast is er het calamiteitenverlof. Dit is niet bedoeld voor mantelzorg, maar de medewerker kan hier aanspraak op maken als thuis onverwachts iets gebeurt waar direct iets voor geregeld moet worden. De HR-adviseurs kunnen informatie geven over deze en eventueel andere regelingen.

Meer mantelzorg Steunpunt Mantelzorg Mantelzorgers die hulp en informatie willen, kunnen terecht bij het Steunpunt Mantelzorg. Elke gemeente heeft zo’n punt waar kennis aanwezig is over de mogelijkheden voor hulp en ondersteuning ‘om de hoek’. In Utrecht is het Steunpunt Mantelzorg onderdeel van U Centraal, een stedelijke welzijnsorganisatie. Het Steunpunt Mantelzorg wordt gefinancierd door de gemeente Utrecht. Die is verantwoordelijk voor ondersteuning van mantelzorgers en heeft een groot deel van die taak bij U Centraal gelegd.

Het steunpunt geeft onder meer informatie en houdt bijeenkomsten en gespreksgroepen voor mantelzorgers. Ook professionals kunnen bij het lokale kenniscentrum terecht. In IJsselstein is het Steunpunt Mantelzorg ondergebracht bij de welzijnsorganisatie Stichting Pulse. Hier kunnen mantelzorgers terecht voor informatie. www.mantelzorgutrecht.com www.stichting-pulse.nl/ informatie-voor-mantelzorgers

Mantelzorgcompliment Met het Mantelzorgcompliment laat de overheid sinds 2007 de waardering voor het werk van mantelzorgers blijken. Het Mantelzorgcompliment – een schenking van 200 euro per jaar – is bedoeld voor mantelzorgers die langdurig en intensief een familielid, partner, vriend of kennis die thuis woont, verzorgen. Het gaat om zorg waarvoor anders professionele hulp nodig is. Degene die mantelzorg ontvangt, kan het compliment (laten) aanvragen. Er

moet wel aan een aantal voorwaarden worden voldaan. Zo moet de ‘zorgvrager’ een indicatie hebben van het CIZ voor AWBZ-zorg aan huis. Informatie staat op de website www.rijksoverheid. nl/onderwerpen/mantelzorg. Het Mantelzorgcompliment in deze vorm verdwijnt per 1 januari 2015. Gemeenten worden dan verantwoordelijk voor de jaarlijkse blijk van waardering voor mantelzorgers.

Samen zingen in het Alzheimerkoor Mantelzorgers die met hun dementerende naaste iets leuks willen doen, kunnen zingen in een van de twee Alzheimerkoren van AxionContinu. Zo kunnen zij samen wekelijks een fijne ervaring delen. Het repertoire is divers, van Nederlandse liedjes van vroeger tot populaire Engelse songs. Bij mensen met dementie roept het

zingen van bekende liedjes emoties en herinneringen op. Ouderen die bijna niets meer zeggen, zingen soms uit volle borst mee. Niet alleen bewoners van AxionContinu en hun mantelzorgers kunnen meedoen, ook mensen van buiten de organisatie zijn welkom. Er zijn Alzheimerkoren in Albert van Koningsbruggen en Isselwaerde.

Sop- en soepdag Medewerkers en mantelzorgers die samen schoonmaken en daarna gezellig eten. Dat gebeurt op de sop- en soepdagen die in De Wartburg worden georganiseerd. Het idee is om familie of andere verwanten van bewoners op een andere manier te betrekken bij de zorg. De sop- en soepdagen, die nu twee keer zijn gehouden, zijn een succes, zegt groepsleider Bettine van Delden. Natuurlijk wordt er in De Wartburg schoongemaakt en goed ook. Maar net als thuis zijn er van die poetsklusjes die je maar af en toe doet. En daar is een sop- en soepdag voor. Bettine: “Eens een keer een kast helemaal leeghalen en lekker schoonmaken. Aan dat soort dingen moet je denken.” Mantelzorgers bepalen zelf of zij zin hebben om mee te doen. In haar woning doet van ongeveer de helft van de bewoners een mantelzorger mee.

De ‘sop- en soepdeelnemers’ overleggen met de medewerkers welke klussen er aangepakt worden. Volgens Bettine maakt familie toch het liefst schoon in de eigen kamer van de bewoner of in de gemeenschappelijke woonkamer. “Het versterkt onze band met de mantelzorgers,” zegt Bettine. “En zij krijgen meer binding met de groep.”

‘Houd de Naaste Vast’ kweekt begrip Isselwaerde heeft afgelopen jaren een grote omslag gemaakt. Van twee grote afdelingen met dertig bewoners met dementie in de oudbouw, naar twaalf woningen van acht bewoners in het nieuwe complex. Die kleinschaligheid bracht familie en medewerkers nog dichter bij elkaar. Begin 2011 werd het project ‘Houd de Naaste Vast’ opgestart om de ‘driehoek’ bewoners-naastenmedewerkers te versterken en uit te bouwen. Via tientallen gesprekken onder leiding van deskundigen werd begrip gekweekt voor elkaars rol en wensen. Het besef dat je elkaar hard nodig hebt om het leven van de bewoners zo aangenaam mogelijk te maken, wordt

inmiddels zo breed gedragen dat het niet langer nodig is daar projectmatig aandacht aan te besteden. Diverse activiteiten komen direct voort uit ‘Houd de Naaste Vast’, zoals de familieavonden en de gezamenlijke moestuin met de naastgelegen Fatimaschool.

Sociaal netwerk SamenHoograven steunt ouderen AxionContinu heeft vanuit locatie Tolsteeg in 2013 het sociale netwerk SamenHoograven opgezet. In dit netwerk ondersteunen buurtbewoners ouderen in de wijk, die daardoor langer én prettig zelfstandig kunnen blijven wonen. Meer dan veertig organisaties doen inmiddels mee. Het idee is dat ouderen die ergens ondersteuning bij nodig hebben via SamenHoograven met een (vrijwillige) buurtbewoner in contact worden gebracht. Bijvoorbeeld voor het knippen van de heg of voor een iPad-les. Maar vooral belangrijk is dat ouderen leuke, gezellige dingen ondernemen via SamenHoograven. Zo leest een aantal ouderen nu voor aan kinderen met

taalachterstanden op een basisschool in de wijk. Organisaties die meedoen, organiseren activiteiten voor ouderen of brengen buurtbewoners met elkaar in contact, zodat zij samen iets kunnen ondernemen.

SAMEN HOOGRAVEN

Via SamenHoograven krijgen senioren de gelegenheid hun netwerk op te bouwen of te vergroten. Dat is belangrijk omdat ouderen langer thuis blijven wonen en minder gemakkelijk een beroep kunnen doen op professionele ondersteuning. Het motto van SamenHoograven is dan ook ‘Wonen in Hoograven, dat doen we samen’. In de wijken Overvecht en Kanaleneiland is AxionContinu soortgelijke projecten begonnen.

Websites

Colofon

www.mezzo.nl Website van de belangenorganisatie van mantelzorgers.

Uitgave AxionContinu

www.werkenmantelzorg.nl Website over mantelzorgvriendelijk personeelsbeleid.

Coรถrdinatie Berber Schrijver

www.expertisecentrummantelzorg.nl Website voor professionals, met informatie over ondersteuning aan en samenwerking met mantelzorgers.

Teksten Louis Nouws Berber Schrijver

www.u-centraal.nl/mantelzorg Vraagbaak voor mantelzorgers in de stad Utrecht.

Vormgeving Bladen&Co, Willem de Bruijn

www.handeninhuis.nl Landelijke organisatie die vervanging regelt voor mantelzorgers die thuis iemand verzorgen.

Fotografie Willem Mes

www.utrecht.nl/volksgezondheid/ gezonde-leefstijl/mantelzorg Informatiesite van de gemeente Utrecht voor mantelzorgers en professionals.

Illustraties Ronald Slabbers

www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/mantelzorg Informatie van de Rijksoverheid die belangrijk is voor mantelzorgers. www.alleszelf.nl Nieuwe website die ouderen helpt zorg en ondersteuning zelf te organiseren. www.mantelzorgutrecht.com Website van Steunpunt Mantelzorg Utrecht. www.stichting-pulse.nl/informatie-voormantelzorgers Steunpunt Mantelzorg IJsselstein, ondergebracht bij welzijnsorganisatie Stichting Pulse. www.ikbeninvoormantelzorg.nl Website voor het verbeteren van de samenwerking tussen beroepskrachten en mantelzorgers.

Utrecht, oktober 2014

AxionContinu Postbus 2251 3500 GG Utrecht info@axioncontinu.nl www.axioncontinu.nl Voor vragen over deze uitgave: communicatie@axioncontinu.nl