De bouw van het Louvre-Lens werd gefinancierd door de Europese Unie, de regionale overheden en in het bijzonder de regioraad Nord–Pas-de-Calais. Het museum kon tot stand komen doordat verschillende partijen zich samen sterk hebben gemaakt voor een ambitieus cultureel plan in het hart van een dynamische regio.
Het Louvre-Lens is mede gefinancierd door de Europese Unie. Europa stimuleert de regio Nord–Pas-de-Calais via het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling.
Dit boek verschijnt ter begeleiding van de tentoonstelling Galerie du Temps, die in Louvre-Lens wordt gehouden. Op deze tentoonstelling zullen werken te zien zijn die per december nieuw zijn opgenomen in de collectie. De tentoonstelling La Galerie du Temps wordt georganiseerd door het Louvre in Parijs en het Louvre-Lens. La Grande Galerie is tot stand gekomen dankzij sponsoring van Crédit Agricole Nord de France.
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op welke manier dan ook, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. © Musée du Louvre-Lens, Lens © Somogy éditions d’art, Paris voor de eerste editie voor de vijfde editie www.louvrelens.fr www.somogy.fr ISBN Musée du Louvre-Lens: ---- ISBN Somogy éditions d’art: ---- Wettelijk depot: januari Gedrukt in Tsjechische Republiekz (EU)
LENS-NL-2017-31-03.indd 2
31/03/2017 15:33
LOUVRE LENS MUSEUMGIDS Xavier Dectot Jean-Luc Martinez Vincent Pomarède
LENS-NL-2017-31-03.indd 3
31/03/2017 15:33
De sponsors en partners van het Musée du Louvre-Lens De hoofdsponsors Crédit Agricole Nord de France Veolia Environnement Belangrijke sponsors Auchan Nexans Caisse d’Épargne Nord France Europe Belangrijke partners Orange Caisse des Dépôts SNCF Overige sponsors Trend Française de Mécanique AG2R La Mondiale Fondation d’entreprise Total Vitra Groupe Sia Crédit du Nord CCI de région Nord de France Dupont Restauration Maisons et Cités Met deelname van de Compagnons du Devoir et du Tour de France voor de productie van het meubilair van de picknickruimte.
Tentoonstelling Commissarissen van de tentoonstelling La Galerie du Temps : Jean-Luc Martinez en Vincent Pomarède Concept: Studio Adrien Gardère Musée du Louvre-Lens Voorzitter van de Raad van Bestuur: Jean-Luc Martinez Directeur: Marie Lavandier Algemeen beheerder: Catherine Ferrar Hoofd afdeling conservering: Luc Piralla Onderzoek: Anne-Sophie Haegeman Bemiddeling: Juliette Guépratte Multimedia: Guilaine Legeay Organisatie en regie: Raphaëlle Baume, Caroline Chenu, Anne Sarosy en Samuel Percq Musée du Louvre President-directeur: Jean-Luc Martinez Algemeen beheerder: Karim Mouttalib Assistente algemeen beheerder: Valérie Forey Bruikleengevers Alle werken die in de Galerie du Temps worden tentoongesteld, zijn afkomstig uit de acht afdelingen van het Musée du Louvre. Opbouw tentoonstelling Concept: Studio Adrien Gardère (o.l.v. Lucie Dorel/Mathieu Muin) Licht: ACL. Conception lumière Vitrines: Goppion Grafische vormgeving: Norm Sokkels: Version bronze Installatie: André Chenue S.A.
Catalogus Musée du Louvre-Lens Coördinatie, redactie en beeldresearch: Charles-Hilaire Valentin Somogy éditions d’art Hoofdredacteur: Nicolas Neumann Grafisch ontwerp: Loïc Levêque Bewerking en opmaak: Larissa Roy Coördinatie en redactie: Marie-Astrid Pourchet Redactionele bijdrage: Frank van Driel, Taalbureau IJ Productie: Béatrice Bourgerie en Mélanie Le Gros Vertaling uit het Frans naar het Nederlands: Frank van Driel, Taalbureau IJ
LENS-NL-2017-31-03.indd 4
31/03/2017 15:33
DANKWOORD
Van meet af aan hebben de regio Nord – Pas-deCalais en het Musée du Louvre dit project gewild en gesteund. We willen iedereen van zowel de regio als het museum heel hartelijk bedanken voor hun voortdurende betrokkenheid. Een speciaal dankwoord voor degenen die hebben gewerkt aan het ontwerp van de Galerie du Temps : Élisabeth Taburet-Delahaye, Jean-Marc Legrand, Olivier Meslay, Marielle Pic en Danièle Brochu. Ook bijzonder veel dank aan degenen die vanaf het prilste begin nauwlettend hebben toegezien op de ontwikkeling en bouw van het museum : bij het Louvre Claudia Ferrazzi, Valérie Forey, Katia Lamy en Catherine Sueur, bij de regio Nord – Pasde-Calais Yves Duruflé, Didier Personne, Jérôme Darras, Bernard Masset, Gilles Pette en Elvire Percheron. De teams van het Louvre-Lens bestaan sinds 2011 en we zijn hen heel dankbaar voor hun constructieve en niet aflatende inzet. Het Centre de recherche et de restauration des musées de France is een onmisbare partner geweest in het kader van dit project, en we willen hierbij alle medewerkers onze erkentelijkheid betuigen.
LENS-NL-2017-31-03.indd 5
31/03/2017 15:33
Volgende pagina’s: Het Musée du Louvre in Parijs, luchtfoto Het Musée du Louvre-Lens, computerbeeld oriëntatie zuid-noord
LENS-NL-2017-31-03.indd 6
31/03/2017 15:33
INHOUDSOPGAVE
Voorwoord, Jean-Luc Martinez
HET MUSEUM, Xavier Dectot Een uniek gebied Het Louvre-Lens: hetzelfde maar toch anders
Voorwoord, Xavier Dectot
LENS-NL-2017-31-03.indd 7
DE GALERIE DU TEMPS DE OUDHEID, Jean-Luc Martinez De Oudheid in de collecties van het Louvre DE OORSPRONG VAN DE KLASSIEKE BESCHAVINGEN (4de EN 3de MILLENNIUM V.CHR.) Mesopotamië als bakermat van het schrift De opkomst van de Egyptische beschaving De opkomst van de mediterrane beschavingen DE PERIODE VAN DE GROTE RIJKEN IN HET OOSTEN (2000-500 V.CHR.) Het oude Nabije Oosten in de tijd van Babylon Het Egypte van de grote tempels Stadstaten in het Middellandse Zeegebied Het Assyrische Rijk De ondergang van het Egyptische Rijk Het Perzische Rijk EEN GRIEKSE EN ROMEINSE WERELD (500 V.CHR.-476 N.CHR.) De Griekse Oudheid De wereld van Alexander de Grote Het Romeinse Rijk DE MIDDELEEUWEN, Jean-Luc Martinez en Vincent Pomarède De Middeleeuwen in de collecties van het Louvre De opkomst van het Byzantijnse Rijk: het ontstaan van een christelijke kunst in het oosten De opkomst van de christelijke kunst in het middeleeuwse westen: decoratie en meubilair van de eerste kerken De opkomst van de islamitische beschaving Ontmoetingen rondom het jaar : Italië en Byzantium Europa in de gotiek De islamitische Gouden Eeuw in het Nabije Oosten Ontmoetingen tussen Oost en West
DE NIEUWE TIJD, Vincent Pomarède De nieuwe tijd in de collecties van het Louvre De renaissance Drie nieuwe islamitische rijken Hofkunst Europa in de barok Het Franse classicisme De verlichting Neoclassicistische stromingen De islam en de westerse kunst in de de eeuw Over de Revolutie van : kunst en macht in Frankrijk
31/03/2017 15:33

LENS-NL-2017-31-03.indd 8
31/03/2017 15:33

LENS-NL-2017-31-03.indd 9
31/03/2017 15:33
VOORWOORD
Jean-Luc Martinez President-directeur van het Musée du Louvre
Er zijn alweer ruim vier jaar verstreken sinds het Louvre-Lens op 4 december 2012 zijn deuren opende. Elke verjaardag is een emotionele gebeurtenis, in het besef dat het museum ingeburgerd raakt, dat het publiek blijft toestromen, dat de bezoekers steeds meer ontdekken in de kunstwerken, keer op keer; iedereen die zich heeft beziggehouden met de oprichting van het museum, bij het Louvre of elders, mag hier met recht bijzonder trots op zijn. In vier jaar tijd heeft het jonge team van het LouvreLens al veel weten te verwezenlijken, en we mogen ons gelukkig prijzen dat de eerste doelstellingen zijn behaald: behalve op het grote aantal bezoekers (meer dan twee miljoen), zijn we vooral trots op de waardering die het museum krijgt en op het feit dat de bezoekers uit alle lagen van de bevolking komen. Door middel van de eerste tentoonstellingen en programmeringen heeft het museum zijn bezoekers beter leren kennen en hun verwachtingen beter leren inschatten. Het succes ervan toont aan dat het loont om het beste wat kunst en wetenschap te bieden hebben, te koppelen aan een ambitieuze maar voor iedereen toegankelijke voorlichting; het is opvallend dat het Louvre-Lens een publiek trekt dat voor meer dan de helft afkomstig is uit de regio en maatschappelijk gezien gevarieerder is dan dat van enig ander museum, en ook veel bezoekers krijgt uit de buurlanden, met name België. Dit vijfde jaar, dat in 2017 begon, luidt een nieuw tijdperk in voor dit jonge museum, dat dat nog hogere eisen zal stellen en nog meer naar democratisering zal streven. Behalve democratisering staat toegankelijkheid voor allen hierbij centraal, en het Louvre-Lens blijft proberen om zijn publiek aan zich te binden en nieuwe bezoekers te werven. De hoge eisen betreffen eerst en vooral een
LENS-NL-2017-31-03.indd 10
31/03/2017 15:33
voorbeeldige presentatie van de collecties van het Louvre in de Galerie du Temps: voor het vierde jaar achtereen komen er vierenvijftig nieuwe meesterwerken naar Lens, ter vervanging van de werken die teruggaan naar het Palais du Louvre. Deze wisseling van kunstwerken met inachtneming van de chronologische opbouw van de galerie biedt een zeer representatieve selectie uit de rijke collecties van het Louvre: een nieuw mozaïek en een marmeren decoratie die de luxe van de entourage van Romeinse villa’s laat zien; een volledig vernieuwde presentatie van de islamitische kunst op een moment waarop het Louvre het instituut voor de Arabische wereld (IMA) ter zijde staat met het tonen van deze cultuur in Tourcoing; de verrassende hereniging van het schilderij van Le Brun en het beeldhouwwerk van de graftombe van kardinaal De Bérulle; een nieuwe Rembrandt – de mysterieuze en wereldberoemde De mediterende filosoof; het Portret van de schilder Joseph Vernet door Elisabeth Vigée-Lebrun, de beroemde schilderes die ook Marie-Antoinette vereeuwigde … En dit is nog maar een kleine greep uit de belangrijke vernieuwingen die iedereen in 2017 met eigen ogen kan bekijken in de Galerie du Temps. Het culturele aanbod van het museum is in vier jaar tijd al even rijk geworden, en wordt onverminderd uitgebreid. In het voorjaar van 2017 staat, na het succes van de grote culturele expositie ‘De geschiedenis begint in Mesopotamië’, de 17de eeuw in de schijnwerpers. De gebroeders Le Nain, afkomstig uit Laon, herinneren ons eraan dat de Franse kunst schatplichtig is aan deze streek, waarin de uit Vlaanderen stammende traditie kennismaakte met het vernieuwde repertoire van de kunstenaars met lef uit Italië: we duiken diep in dit ‘mysterie’
LENS-NL-2017-31-03.indd 11
van Le Nain met de bijzondere hereniging van zeldzame taferelen van deze kunstenaars, wier werken de verbeelding tartten van de Franse leerlingen, met hun beroemde afbeeldingen van boeren. Vervolgens reizen we wederom naar de oudheid, om te luisteren naar ‘muziek en geluid’, een originele tentoonstelling over de plaats die muziek innam in de antieke culturen. De Scène handhaaft een rijke programmering die voor iedereen openstaat, in samenwerking met verenigingen en gezelschappen uit de regio. Tot slot wordt de programmering van ‘een kijkje achter de schermen’, uniek in Frankrijk, uitgebreid door in de ateliers werken onder te brengen die het publiek tijdens hun restauratie – een essentiële fase in hun bestaan – kan bezichtigen. Het Louvre-Lens is en blijft een gerenommeerd lokaal, nationaal en Europees instituut. Dankzij de samenwerkingsverbanden die het met Europese musea is aangegaan, profileert het zich als een instelling in het hart van Europa waar niemand omheen kan. In een streek die rijk is aan musea heeft het zich een plaats in het aloude netwerk weten te verwerven door – als goede buur – in het Glazen paviljoen een plek in te ruimen voor regionale collecties, waarbij de betreffende conservator telkens de vrije hand kreeg. Via dit tweeledige netwerk zal het Louvre-Lens de komende jaren blijven voortbouwen aan zijn projecten. U kunt er zeker van zijn dat deze nieuwe fase in het bestaan van het Louvre-Lens, waarbij hoge eisen worden gecombineerd met toegankelijkheid, het museum de kans geeft zijn avontuur een goed vervolg te geven en de bezoekers uit de nieuwe regio Hauts-de-France en van elders rijke en inspirerende ontmoetingen biedt met de meesterwerken uit de kunstgeschiedenis.
31/03/2017 15:33
HET MUSEUM
LENS-NL-2017-31-03.indd 13
31/03/2017 15:33
EEN UNIEK GEBIED Xavier Dectot
Het Louvre-Lens is in alle opzichten een compleet museum. Het nieuwe museum is even veelzijdig als het Louvre, en tegelijk even rijk als het gebied waarin het staat. Deze regio wordt sterk bepaald door zijn verleden, dat een wezenlijk onderdeel vormt van zijn identiteit. Alles begon ongeveer drie eeuwen geleden, in het deel van de provincie Henegouwen dat Frankrijk na de Vrede van Nijmegen annexeerde. In 1716 kreeg burggraaf Jacques Désandrouin toestemming van de koning om na te gaan of de steenkoolafzetting die ten noorden van de grens was gevonden, ook doorliep aan de andere kant; hij trof de afzetting uiteindelijk aan in Fresnes-sur-Escaut. Hieruit ontstond de eerste kolenontginning, met de steenkoolmaatschappij Anzin als marktspeler. De industriële revolutie deed de vraag naar steenkool stijgen, maar pas halverwege de 19 de eeuw ontdekte men dat de afzetting in Pas-de-Calais afboog langs een oostwestlijn. Op dat moment nam de toekomst van de Gohelle-streek een wending. Tot die tijd woonden er maar weinig mensen op de vlakte van Lens, vooral boeren, hoewel het land niet erg vruchtbaar was. De Gohelle-streek, waar de afzetting dwars doorheen loopt, onderging een gedaanteverwisseling. De ene na de andere mijnschacht werd geopend en het gebied concentreerde zich volledig op de kolenwinning. Door deze omschakeling veranderden niet alleen plaatsnamen (zo werd Bully-en-Gohelle Bully-lesMines), maar nam ook de bevolking explosief toe: alleen al Lens ging van nog geen 3000 inwoners in 1850 naar ruim 30.000 in 1913 en overschreed de 40.000 in de jaren zestig van de vorige eeuw. Deze ontwikkeling was vooral te danken aan de vele arbeidsmigranten van elders. Ze kwamen niet alleen
LENS-NL-2017-31-03.indd 14
uit Frankrijk zelf, maar later ook uit Wallonië en zelfs van verder weg: er werkten vooral veel Polen en Marokkanen in de mijnsector. De infrastructuur van de steenkoolmaatschappijen drukte een stempel op het gebied. De bedrijven zetten een geheel eigen systeem in gang en schiepen hun eigen sociale organisatie. De inwoners werden in speciale wijken ondergebracht, opgezet naar de schacht waar ze werkten en waren bijna volledig zelfvoorzienend. Iedereen had een klein tuintje, er waren medische voorzieningen, scholen en een kerk. Het hele systeem functioneerde, van de wieg tot het graf, voor en door de mijn. Doordat de kolen op grote diepte moesten worden gedolven, waren de mijnen minder rendabel dan elders, zeker toen er ook andere energiebronnen opkwamen. De schachten werden tussen 1960 en 1970 geleidelijk aan gesloten, de allerlaatste in de jaren tachtig. De kolenmijnen hebben een blijvend stempel gedrukt op het landschap, waarin ze wonderlijke reliëfs hebben gevormd, de zogeheten slakkenbergen, en hebben de agglomeratie die zich uitstrekt langs de steenkoolafzetting, een sliert van mijnsteden uit verschillende perioden, ook zijn bijzondere karakter gegeven. Maar de mijnbouw is niet de enige vorm van menselijk ingrijpen die het landschap heeft gevormd. Het zacht glooiende heuvelland van Artois vormt het enige reliëf tussen het bekken van Parijs en het vlakke Vlaanderen. Het was van groot strategisch belang, vooral tijdens de Eerste Wereldoorlog. Na de drie veldslagen bij Artois in 1914-1915, zat het front muurvast aan de voet van de heuvelrug van Vimy, tot de heuvel in 1917 werd ingenomen. De steden aan de voet, waaronder Lens en Liévin, werden
31/03/2017 15:33
LENS-NL-2017-31-03.indd 19
31/03/2017 15:33
HET LOUVRE-LENS: HETZELFDE MAAR TOCH ANDERS
Noordkant: ontvangsthal (in het midden). Zicht op de ontvangsthal vanuit het oosten.
Xavier Dectot
Interieur van de ontvangsthal.
Het bouwkundig project Het Louvre-Lens is nauw verbonden met het omliggende terrein, vooral door de plek waarop het gebouw is neergezet. Het gaat hier om een voormalige mijnschacht, die van de putten 9 en 9bis van de mijnen in Lens, die een paar meter hoger liggen dan de omgeving als gevolg van het storten van mijngruis. In het oosten wordt het terrein gedomineerd door een monument van de mijnwerkers- en sportgeschiedenis, het Bollaertstadion, dat in 1932-1933 door het mijnbouwbedrijf is gebouwd. Ten noorden en ten zuiden staan twee sterk verschillende mijnbouwwijken. Aan de ene kant Saint-Théodore, een tuinstad uit het interbellum (net als de naastgelegen wijk, Jeanne d’Arc), opgebouwd uit rijtjeshuizen met eigen voortuintjes en met lanen die ruimte scheppen. In het hart van deze wijk stonden direct naast de kerk twee scholen, een voor meisjes en een voor jongens. De regelmaat van de gebouwen wordt alleen onderbroken tegenover de ingang van de mijnschacht, waar de imposante huizen van de hogere mijnfunctionarissen (ingenieur, adjunct-ingenieur, arts en apotheker) staan, omringd door muren en grote tuinen. De andere wijk, naast schacht 9bis, is tijdens de Tweede Wereldoorlog verwoest en daarna wel weer opgebouwd, maar met geprefabriceerde gebouwen, die snel neergezet konden worden en die ‘Camus’ werden genoemd, naar de ingenieur die dit systeem had bedacht. Deze gebouwen zijn ook per twee gegroepeerd en met een tuin omgeven, maar ogen meer als een stad, misschien zelfs wat zakelijk. Van de schacht zelf waren aan het begin van de jaren 2000 alleen nog de zwaar beschadigde kleedruimte en de tot een woning omgebouwde stal over. Rondom is een kleinschalig bedrijventerrein
LENS-NL-2017-31-03.indd 20
ontstaan, maar het grootste deel van het 22 hectare grote terrein is met planten overwoekerd. Het Louvre en de regio Nord–Pas-de-Calais gaven de architecten die inschreven op de aanbesteding, alle ruimte om hun verbeelding de vrije loop laten over deze fantastische plek, midden in de bebouwing en vlakbij het station. In 2005 werd het Japanse team van architectenbureau SANAA, opgericht door Kazuyo Sejima en Ryue Nishizawa – die in 2010 de Pritzker Prize zou winnen – gekozen om hun ontwerp uit te voeren, in samenwerking met Catherine Mosbach, Celia Imrey en Tim Culbert. Een van de meest opvallende kenmerken van het gekozen ontwerp is dat er optimaal gebruik wordt gemaakt van de beschikbare ruimte doordat er een echt museumpark wordt aangelegd, en niet een museum wordt gebouwd in een al bestaand park. De bezoeker van het Louvre-Lens stapt dus niet plompverloren een museum binnen, maar komt langzaam in de buurt via een groene strook, die tevens de geschiedenis van de plek vertelt en het de bezoeker gemakkelijker maakt om er zich thuis te gaan voelen. De mijn is aanwezig, maar op een subtiele, tactvolle manier. De voormalige hijsinstallaties, de spoorwegen die dienden om de gedolven steenkool naar het station en de leisteen naar de slakkenbergen te vervoeren, zijn veranderd in wandelpaden door het park en naar het museum toe. Sommige boomsoorten, zoals de den, verwijzen naar het mijnhout dat ondergronds is gebruikt. Andere verwijzen naar de natuur die de plek weer heeft heroverd. Zo wordt het westelijke deel ingenomen door een bos van berken die hier een pioniersoort zijn, omdat ze zich als eerste opnieuw hebben uitgezaaid. Een iets minder opvallend voorbeeld van een beschermde plant
31/03/2017 15:33
DE GALERIE DU TEMPS
LENS-NL-2017-31-03.indd 27
31/03/2017 15:33
VOORWOORD Xavier Dectot
De Grande Galerie is het hart van het Louvre-Lens. Hier worden tentoonstellingen gehouden die vijf jaar duren, met werken waarop het Louvre toeziet en die in zekere zin de vaste collectie van het museum in Lens vormen. Net als in elke permanente tentoonstelling zit er echter ook in deze verandering: er zullen in Lens jaarlijks wisselingen plaatsvinden, waarbij een aantal werken wordt weggehaald om door andere te worden vervangen. De originaliteit van de eerste tentoonstelling, La Galerie du Temps, schuilt voornamelijk in de manier van presenteren. De bijzondere, door Studio Adrien Gardère ingenieus opgebouwde expositie benut de lange, door SANAA ontworpen galerij en stelt de werken ten toon in één ruimte, in chronologische volgorde. Zo komen er werken samen die in de meeste musea elders gescheiden worden tentoongesteld omdat ze niet door dezelfde beschavingen of met verschillende technieken zijn vervaardigd. Maar de Mesopotamische en Perzische wereld stonden voortdurend in contact met de Griekse samenleving en met Egypte; in de Middeleeuwen, en ook in de 16 de en 17de eeuw waren veel kunstenaars zowel schilder als beeldhouwer en beheersten ze meerdere technieken. De Galerie du Temps biedt de bezoekers daarmee een unieke kijk op de kunstgeschiedenis, op basis van de collecties van het Louvre. Deze route begint in het 4de millennium v.Chr. bij de uitvinding van het schrift in Mesopotamië, en eindigt halverwege de 19de eeuw met de Industriële Revolutie, toen de kolenwinning in Lens begon.
LENS-NL-2017-31-03.indd 29
31/03/2017 15:33
LENS-NL-2017-31-03.indd 30
31/03/2017 15:33
DE OUDHEID
LENS-NL-2017-31-03.indd 31
31/03/2017 15:33
LENS-NL-2017-31-03.indd 38
31/03/2017 15:33
LENS-NL-2017-31-03.indd 50
31/03/2017 15:33
LENS-NL-2017-31-03.indd 66
31/03/2017 15:34
LENS-NL-2017-31-03.indd 76
31/03/2017 15:34
LENS-NL-2017-31-03.indd 89
31/03/2017 15:34
LENS-NL-2017-31-03.indd 95
31/03/2017 15:34
LENS-NL-2017-31-03.indd 120
31/03/2017 15:34
DE MIDDELEEUWEN
LENS-NL-2017-31-03.indd 121
31/03/2017 15:34
LENS-NL-2017-31-03.indd 126
31/03/2017 15:34
LENS-NL-2017-31-03.indd 135
31/03/2017 15:34
. Madinat al-Zahra (regio Córdoba, Spanje) Rond Olifantivoor Hostiedoos (pyxis) versierd met vier medaillons Hoogte , cm; doorsnede , cm OA Schenking van baron C. Davillier,
LENS-NL-2017-31-03.indd 149
31/03/2017 15:34
LENS-NL-2017-31-03.indd 153
31/03/2017 15:34
LENS-NL-2017-31-03.indd 160
31/03/2017 15:35
LENS-NL-2017-31-03.indd 172
. Maragha, Iran Rond Koperlegering, gegraveerde decoraties decoratie Hemelbol Hoogte cm; doorsnede cm MAO Schenking,
31/03/2017 15:35
LENS-NL-2017-31-03.indd 178
31/03/2017 15:35
DE NIEUWE TIJD
LENS-NL-2017-31-03.indd 179
31/03/2017 15:35
LENS-NL-2017-31-03.indd 190
31/03/2017 15:35
LENS-NL-2017-31-03.indd 194
31/03/2017 15:35
LENS-NL-2017-31-03.indd 215
31/03/2017 15:35
LENS-NL-2017-31-03.indd 216
31/03/2017 15:35
LENS-NL-2017-31-03.indd 238
31/03/2017 15:35
LENS-NL-2017-31-03.indd 249
31/03/2017 15:36
LENS-NL-2017-31-03.indd 273
31/03/2017 15:36
LENS-NL-2017-31-03.indd 294
31/03/2017 15:36