Bloembollen koerier 2014 def by Bayer CropScience SA-NV

uiTgave augusTus 2014

BLOEMBOLLEN KOERIER Schoon van het land met mobiele wasinstallatie Half juli rooit bloembollenbedrijf Dogterom in Oude Tonge (Z-H.) een van haar laatste

TWee Toppers voor de bloeMbollenTeelT De Luna familie in bloembollen bestaat nu uit twee telgen. Luna PRIVILEGE is het middel voor de veurtoepassing in bloembollen,

percelen tulpen. De oogst wordt direct op

Luna SENSATION voor de bladbespuiting.

het land gewassen met een zelfgebouwde

Meer op pagina 2

mobiele wasinstallatie. Hierdoor blijft vrijwel alle grond - in de vorm van slib - op het land. ,,Van alles wat we oprooien is ongeveer driekwart grond. Dat hoeven we niet

'voorKoM uiTgroei boTryTis op oude sTelen'

naar het bedrijf te vervoeren en ook niet

Botrytis heeft dit jaar flink om zich heen

weer terug te brengen naar de percelen. Dit

gegrepen in de pioenenteelt, vertelt Piet

jaar is de hoeveelheid grond zelfs nog wat

Vriend van Agrifirm. Om te voorkomen dat sporen in het voorjaar kunnen uitgroeien

groter, omdat er vanwege de zachte winter

vanuit de oude stelen, raadt hij telers aan om

meer kluiten in zitten dan normaal'', vertelt

direct na het maaien preventief een bespui-

Paul Dogterom. Inmiddels werkt het bedrijf

ting uit te voeren met een combinatie van twee werkzame stoffen.

alweer acht jaar met de machine, waarvan

Meer op pagina 2

de achteras is voorzien van rupsen. Meer foto's zien? Kijk op pagina 3.

TulpengalMijT: WeeT hoe heT ziT op je bedrijf! De tulpengalmijt is de belangrijkste vector voor overdracht van het TVX-virus. ,,Reden genoeg dus om dit beestje met alle moge-

'Wij hebben verzuimd om uit te leggen wat we aan het doen zijn'

lijke middelen en maatregelen de kop in

'Wees open, leg uit wat je aan het doen bent en schiet niet meteen in de verdediging. We hebben namelijk een prachtig vak dat gezien én gehoord mag worden'. Met deze woorden vat bollenteler Gert Veninga uit Hijken (Dr.) samen hoe hij mensen buiten de sector tegemoet wil treden. Het verzoek van bloembollen Koerier om te komen praten over communicatie & presentatie, neemt hij met graagte aan. ,,Te lang hebben we gedacht dat iedereen in onze omgeving wel ongeveer wist waar we mee bezig waren. Dat was een vergissing die we de komende jaren met alle mogelijke middelen recht moeten zetten.''

der Lans.

te drukken'', zeggen André Conijn van Alb. Groot BV en PPO-onderzoeker Arie van Meer op pagina 4

aMbassadeur van de lelieTeelT Het zijn turbulente tijden voor Dirk Osinga. Als secretaris van de KAVB in NoordNederland en van het Regionaal Onderzoek

Bij binnenkomst in de kantoorruimte wijst Veninga als eerste op een luchtfoto van het bedrijf.

in de Lelieteelt (ROL) heeft hij zijn handen

Er staan zes grote daken op die symbool staan voor de enorme groei van het bedrijf. ,,Vanaf

niet alleen vol aan allerlei onderzoeks- en

de start in 1988 - eerst in droogbloemen, later in bloembollen - hebben we ons bedrijf

teelttechnische zaken, maar ook aan tal van

gestaag uitgebouwd. Voor ons waren dat allemaal logische en vanzelfsprekende stappen.

maatschappelijke discussies die er momen-

Er waren mogelijkheden om te groeien, dus dan doe je dat'', zo blikt de bollenteler terug.

teel rondom de lelieteelt woeden.

,,En'', zo voegt hij toe, ,,onze zoon Dion en buurjongen Marco, die al jaren betrokken is

Meer op pagina 7

bij ons bedrijf, gaven al vroeg aan om samen verder te willen. Dat was voor ons een extra stimulans om verder uit te breiden.'' Terugkijkend durft Veninga best te erkennen dat hij de

gert en jennie veninga

'buitenwereld' te weinig heeft betrokken bij alles wat er op het bedrijf gebeurde. ,,We zijn

platteland niet meer vanzelfsprekend. We moeten daarom uitleggen wat we doen, zéker als

er teveel vanuit gegaan dat iedereen wel ongeveer wist hoe het bij ons reilt en zeilt. Open

het om gewasbescherming gaat.''

financiële sTeun voor innovaTie

dagen of bedrijfsbezoeken vond ik niet zo nodig; iedereen heeft toch wel familie met een agrarische achtergrond, zo dacht ik. Maar die binding met de boerenstand is ook hier op het

'communiceren is niet meer vrijblijvend, het móet!', lees verder op pagina 5.

Marcel Nijenhuis uit Espel (NOP) wilde een betere verdeling van de bollen in het plantbed. De oplossing vond hij in het verminderen van de valhoogte in de

Kleine druppels, grote gevolgen Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier (HHNK) uit Noord-Holland doet onderzoek naar gewasbeschermingsmiddelen in

plantmachine. Ter ondersteuning van zijn idee heeft hij €1.250 euro gekregen uit het innovatiefonds. Meer op pagina 7

afvoerputten op erven. Samen met de KAVB, PPO, fabrikanten en leveranciers van middelen en elf bloembollentelers is een project gestart om de kwaliteit van het oppervlaktewater te verbeteren: 'Schoon erf, schone sloot'. Het project moet zorgen voor meer bewustwording bij de bollenkwekers. Verbetering van de waterkwaliteit is noodzakelijk omdat de toelating van gewasbeschermingsmiddelen in het geding kan komen. blijf lijf op de hoogte van de actuele zaken. 'We schrokken toch wel even van de resultaten', lees verder op pagina 6.

volg ons op Twitter of facebook: bayercropnl

Luna PRIVILEGE en Luna SENSATION

Twee toppers voor de bloembollenteelt De Luna familie in bloembollen bestaat nu uit twee telgen. Luna PRIVILEGE is het middel voor de veurtoepassing in bloembollen, Luna SENSATION voor de bladbespuiting. De Luna familie is gebaseerd op de werkzame stof fluopyram. Fluopyram behoort tot een nieuwe chemische klasse binnen de chemische groep van de SDHI’s. Middelen uit verschillende klassen binnen de SDHI-groep kunnen onderling zeer veel van elkaar verschillen, wat o.a. tot uitdrukking komt in het spectrum van de gecontroleerde ziekten. Hierdoor heeft fluopyram een uniek werkingsspectrum.

Luna PRIVILEGE Luna PRIVILEGE bevat 500 g/l fluopyram. Het is toegelaten als veurtoepassing in de onbedekte teelt van alle bloembollen behalve tulp en lelie, ter bestrijding van droogrot en sclerotiënrot. Daarnaast is PRIVILEGE toegelaten als spuittoepassing in de bedekte teelt van bloembollen (broeierij) en de onbedekte teelt van bloemisterijgewassen.

Luna SENSATION Luna SENSATION bestaat uit fluopyram en trifloxystrobine (250 + 250 g/l), en is toegelaten als spuittoepassing op vele schimmels (Botrytis spp, Mycosphaerella/bladvlekkenziekte, Stagonospora) in alle bloembolgewassen.

ingezet (maximaal 2 keer opeenvolgend). De dosering is 0,3 liter per hectare. Luna SENSATION presteert maximaal indien toegepast in de groeifase van het gewas en tijdens groeizaam weer, dan is de cutinelaag opgezwollen waardoor maximale opname mogelijk is. De systemische

De werkzame stoffen fluopyram en trifloxystrobine werken op verschillende processen van

eigenschappen maken Luna SENSATION ook onder koude omstandigheden goed inzetbaar.

de ademhaling van de schimmel, waardoor preventief een zeer sterke werking op kieming, kolonisatie en sporulatie van de schimmel verkregen wordt. Door de verschillen in systemische

Adviesschema in lelies

eigenschappen van fluopyram en trifloxystrobine wordt bovendien een uitstekende verdeling op en in de plant bereikt, te weten: • Xyleemsystemisch (fluopyram); transport richting de verdamping • Mesosystemisch (trifloxystrobine); lokaal transport door het mesophyl • Translaminair (fluopyram én trifloxistrobine); transport door het blad naar de onbespoten onderzijde.

DE KRAchT VAN Luna SENSATION • Zeer sterke en brede werking

Zowel fluopyram als trifloxistrobine staan bekend om hun uitstekende lengtewerking.

• Flexibele inzet mogelijk

Advies in lelies

• Vloeibare formulering

Pas Luna SENSATION preventief toe. Voeg bij voorkeur een bedekkingsfungicide toe. Om te voldoen aan de FRAC richtlijnen mag Luna SENSATION maximaal 5 keer worden

Piet Vriend, teeltvoorlichter pioenen:

'Voorkom dat Botrytis straks uit kan groeien op oude stelen' Botrytis heeft dit jaar flink om zich heen gegrepen in de pioenenteelt, vertelt Piet Vriend van Agrifirm. Om te voorkomen dat sporen in het voorjaar kunnen uitgroeien vanuit de oude stelen, raadt hij telers aan om direct na het maaien preventief een bespuiting uit te voeren met een combinatie van twee werkzame stoffen. Luna PRIVILEGE + Folicur is daarvoor een prima optie. Een lastig seizoen met een behoorlijke hoge ziektedruk. Zo omschrijft Agrifirm-teeltvoorlichter Piet Vriend het pioenenseizoen tot dusver. Met name Botrytis heeft zich door het vochtig voorjaarsweer prima kunnen ontwikkelen. Zowel bloemsmet - waarbij de schimmel zich onderaan de knop vestigt en zich van daaruit over de hele knop verspreidt - als omvallers waarbij de schimmel vanuit de grond of uit oude, afgemaaide stengels in de nieuwe stelen is gegroeid - hebben behoorlijk veel schade veroorzaakt in de teelt. Vriend schat dat er dit

Luna SENSATION

jaar gemiddeld zo'n 10 tot 15 procent minder stelen gesneden zijn dan vorig seizoen. Hij

tegen bloemsmet

benadrukt daarbij dat er grote verschillen zijn tussen bedrijven, met name door verschillen in rasgevoeligheid voor Botrytis. ,,Vooral de nieuwere rassen zijn vaak gevoeliger gebleken voor Botrytis dan bijvoorbeeld het standaardras Sarah Bernhardt. Dat is jammer, want met deze

Afgelopen voorjaar werd ook

nieuwkomers kunnen telers niet alleen hun aanbod verbreden, maar ook het teeltseizoen met

Luna SENSATION toegelaten in

enkele weken spreiden.''

pioenen. Het middel bevat de werkzame stoffen fluopyram en

Korte spuitintervallen, minder Botrytisschade

trifloxystrobine en is met name

Behalve de rasgevoeligheid heeft ook de spuitstrategie een belangrijke rol gespeeld bij het voorkomen (en voorkómen) van Botrytis, zo durft Vriend wel te stellen. ,,Telers die in de natte

tegen bloemsmet een welkome piet vriend is teeltvoorlichter bloembollen en pioenen bij agrifirm.

weken voor de oogst korte intervallen van vier of vijf dagen in plaats van de gangbare zeven

aanvulling. Agrifirm Plant heeft al een praktijkproef uitgevoerd

tot tien dagen hebben aangehouden, hebben in de regel de minste Botrytisschade opgelopen.

eigen proef prima resultaten mee behaald; het percentage omvallers was duidelijk minder

met Luna SENSATION en diverse

Een intensieve aanpak van Botrytis is het afgelopen seizoen dus zeker lonend geweest.''

dan bij andere middelen(combinaties). Belangrijk volgens de voorlichter is dat de middelen zo

andere middelen(combinaties).

Door de hoge ziektedruk in het voorjaar is het volgens de voorlichter extra belangrijk om de

goed mogelijk in de plant - of beter gezegd: in de afgemaaide steeltjes - worden opgenomen.

Bij tellingen op de bloemknop

planten de zomer door vitaal te houden en goed af te spuiten. ,,Gelukkig hebben we daarvoor

,, Alleen dan is de plant langdurig beschermd tegen Botrytis.''

naar smetbloemen waren duide-

meerdere bedekkingsfungiciden uit verschillende werkzame groepen beschikbaar, waardoor

lijke verschillen te zien, waarbij

we de schimmel op veel verschillende plekken aan kunnen pakken.'' Om te voorkomen dat

Voorkom resistentievorming

Luna SENSATION zich in posi-

sporen in het nieuwe seizoen kunnen uitgroeien vanuit de oude stelen, raadt hij telers aan

Tot slot wijst Vriend graag nog even op het belang van het afwisselen van middelen om resi-

tieve onderscheidt. Volgend jaar

om direct na het maaien een bespuiting uit te voeren met twee middelen met verschillende

stentievorming te voorkomen. ,,We hebben nu een mooi pakket middelen uit verschillende

voert Agrifirm Plant de proef

werkzame stoffen. Luna PRIVILEGE in combinatie met Folicur is daarvoor een prima optie,

werkzame groepen ter beschikking in de pioenenteelt. Door slimme combinaties te maken en

wederom uit.

omdat de twee werkzame stoffen - fluopyram en tebuconazole - voorkomen dat er sclerotiën

deze vervolgens ook slim af te wisselen, kunnen we voorkomen dat ze minder werkzaam worden

worden gevormd die in het voorjaar weer uitkomen. Volgens Vriend zijn hier vorig jaar in een

en dat we ze daardoor kwijtraken. Maar... dat moeten we dan ook écht met z'n allen dóen.''

Bloembollen Koerier

Vervolg van voorpagina

Rooien en wassen in ĂŠĂŠn werkgang Bloembollenbedrijf Dogterom in Nieuwe Tonge (Z-H.) wast de oogst direct op het land met een zelfgebouwde mobiele wasinstallatie.

1 - de elevator van de rooier lost de bollen direct op de aanvoerband van de mobiele wasinstallatie. deze brengt de bollen naar de spoelbak. 2 - in de spoelbak zakken de kluiten naar de bodem. deze worden met een vijzel uit de bak gedraaid. de 'dikte' van het spoelwater wordt bewaakt door sensoren. is het water te dun, dan belanden er bollen tussen de kluiten. ,,2014 was een redelijk gezond jaar voor de bollen. de vuurdruk is in dit gebied relatief laag geweest'', vertelt dogterom's vaste gewasbeschermingsadviseur leonard van der

is het water te dik, dan gaat er teveel grond mee met de bollen.

velde van czav. ,,Toch is er op dit bedrijf behoorlijk 'op zeker' gespoten, met onder andere drie keer folicur rond het koppen en daarna nog eens twee keer rudis. We hebben geleerd van vorig jaar, toen er rond het koppen plotseling een zeer hoge vuurdruk ontstond met her en der ook wat schade. vooral met rudis heb je een goed slot op de

deur en weet je zeker dat de bollen tot aan de oogst gezond blijven.''

3 - de mobiele wasinstallatie tankt zelf water uit de sloot. er hoeven daardoor geen extra watertanks over het land te rijden.

Optimaal beschermd tegen Fusarium, Rhizoctonia en droogrot Bolontsmetting Ter bestrijding van Fusarium oxysporum, Rhizoctonia, droogrot (Stromatinia gladioli) en Botrytis. Toepassing uitsluitend toegestaan kort

voor het planten. Dosering: 0,2%, bijvulfactor 1,25. Gebruik maximaal 1,25 l/ha Rudis.

Met Rudis voor de ontsmetting van bloembollen beschikt de sector over een zeer krachtig product met een brede werking. In tulpen laat Rudis niet alleen een uitstekende werking tegen Fusarium zien, maar ook een krachtige werking tegen Rhizoctonia. In gladiool heeft Rudis - naast een goed effect op Fusarium - vooral een zeer belangrijke werking tegen droogrot.

Bladtoepassing Ter bestrijding van vuur (Botrytis spp.). Vanaf kort na opkomst Rudis toepassen, gecombineerd met bedekkingsfungiciden, zoals mancozeb. Daarnaast Rudis afwisselen in een schema met fungiciden met een ander werkingsmechanisme. In lelies Rudis niet voor het koppen inzetten.

Bloembollen Koerier

Bladluizen en andere zuigende insecten de baas Met Movento hebben bollentelers een sterk wapen in handen tegen bladluizen, andere zuigende insecten en tegen galmijt. Movento behoort tot een nieuwe chemische groep en is daardoor een ideale afwisselpartner in het schema. Movento heeft een overwegend systemische en een geringe contactwerking. Maximale opname door de plant is daarom van groot belang voor een goede werking. Pas Movento toe op een goed groeiend gewas en gebruik daarbij veel water (> 300 l/ha). Meng Movento niet met andere middelen en meststoffen.

Advies in tulp Movento bestrijdt moeilijk bereikbare bladluizen en voorkomt de overdracht van virus. Ook voorkomt het aantasting door galmijt in de bewaring.

Toepassing: • Maximaal 2 toepassingen per seizoen (toelating alleen ná de bloei). • Eerste bespuiting een week na het koppen toepassen, na 14 dagen herhalen. • Movento niet gemengd verspuiten en niet gebruiken in een schema waar ook minerale

DE KRAchT VAN

olie wordt toegepast. • Dosering: 0,5 l/ha

MOVENTO

De wachttijd tussen een voorafgaande bespuiting en de daarop volgende Movento-toepassing

• Uniek werkingsmechanisme, dus een ideale

is bij insecticiden en fungiciden 2 dagen en bij herbiciden 5 dagen. Bij een bespuiting ná de

afwisselpartner in het schema

Movento-toepassing geldt voor insecticiden en fungiciden een wachttijd van 2 dagen en voor herbiciden een wachttijd van 3 dagen.

• Snelle en effectieve opname door OD-formulering

Toepassing: • Maximaal 4 toepassingen per seizoen (toelating alleen ná de bloei)

Advies in lelie en overige bolgewassen

• Spuitinterval: 14 dagen

Ter bestrijding van bladluizen en andere zuigende insecten (o.a. trips), en om virusoverdracht

• Movento niet gemengd verspuiten

te voorkomen.

• Dosering: 0,5 l/ha

• Zeer weinig milieubelastingspunten • Snel regenvast • Lange duurwerking

Tulpengalmijt: weet hoe het zit op je bedrijf! De tulpengalmijt is de belangrijkste vector voor overdracht van het TVX-virus. ,,Reden genoeg dus om dit beestje met alle mogelijke middelen en maatregelen de kop in te drukken'', zeggen André Conijn van Alb. Groot BV en PPO-onderzoeker Arie van der Lans. Zij geven tips voor een krachtige en vooral duurzame aanpak van de tulpengalmijt. ,,Zie je dit bruine vlekje? Bijna alle bollentelers denken dat het een beschadiging is. Maar het is een aantasting door de tulpengalmijt. Op dit piepkleine vlekje zitten zeker honderd mijten. Die kunnen voor een flinke verspreiding van het TVX-virus zorgen.'' Arie van der Lans laat aan de hand van een aantal foto's zien hoe verraderlijk de tulpengalmijt is. Met name lichte aantastingen, die gekenmerkt worden door zeer kleine, bruine of roze-rode stippen, zijn in de praktijk moeilijk te vinden en te herkennen. ,,Behoorlijk wat telers denken daarom dat ze geen tulpengalmijt hebben en dat een besmetting met TVX via een andere route gegaan moet zijn. Maar als je wat preciezer kijkt, dan blijkt de galmijt toch vaak een rol te spelen'', zo stelt de onderzoeker. Aantastingen tijdig en in zoveel mogelijk stadia herkennen is volgens hem dan ook een belangrijke voorwaarde om de galmijt effectief te kunnen bestrijden. ,,Leid mensen daarvoor op, maak een medewerker verantwoordelijk voor deze klus; in de glastuinbouw gebeurt dat ook'', zo adviseert Van der Lans.

consequent blijven monitoren Een volgende stap is het consequent monitoren op galmijt. André Conijn heeft hier al enkele jaren ervaring mee. Samen met PPO leidt hij

andré conijn (links) is adviseur bij alb. groot bv in schagerbrug. arie van der lans is onder-

het praktijknetwerk 'Galmijt onder de knie', waarin 15 bollenkwekers zijn vertegenwoordigd. Hij vertelt: ,,Elk seizoen nemen we direct na

zoeker bij ppo lisse.

de oogst een monster van 250 bollen uit alle partijen van de deelnemers. Die monsters zetten we twee maanden weg in een vochtige en warme cel. Eventuele galmijtinfecties komen daardoor versneld aan het licht. Op basis van onze bevinding - en de ontwikkelingen binnen een partij ten opzichte van vorig jaar - nemen we gericht actie.'' Conijn benadrukt dat het jaarlijks consequent blijven monitoren steeds meer zijn vruchten afwerpt. ,,Je kunt allerlei maatregelen tegen tulpengalmijt nemen, maar dan nog blijft het de vraag of het ook werkt. Door jaarlijks te monitoren weet je of je met je maatregelen op het goede spoor zit.'' Hoewel beide mannen benadrukken dat er vooralsnog geen enkele handeling afdoende is om de galmijt definitief af te stoppen, zijn er wel maatregelen waarmee de populatie (heel) ver terug te dringen is. Een belangrijke - en relatief eenvoudige - maatregel is het strikt gescheiden houden van besmette en gezonde partijen. ,,Galmijten verspreiden zich gemakkelijk vrij door de lucht, vooral als ze daarbij wat geholpen worden door lucht- of ventilatiesystemen in de cel. Door besmette partijen consequent apart te zetten haal je een belangrijke infectiebron weg'', zegt Van der Lans. Een tweede optie is op lagere temperatuur bewaren of ULO-bewaring, al erkent de onderzoeker meteen dat hieraan ook weer nadelen aan kleven. ,,Elk bedrijf moet zijn eigen afwegingen maken op dit punt. Belangrijk is dat je weet dat hoge temperaturen en vocht de galmijt maximaal in de kaart spelen. Dat moet je in ieder geval voorkomen.''

Movento na de bloei Een derde maatregel tegen tulpengalmijt is de inzet van Movento, direct na de bloei. ,,Daarmee krijg je een partij zo goed als galmijtvrij'', zegt Conijn. Hij benadrukt daarbij de woorden 'zo goed als', want de ervaringen zijn nog niet zo omvangrijk en zeker dat hij

een aantasting door tulpengalmijt kan zowel een roze-rode als een cremebruine verkleuring geven. links- en rechtsboven: een lichte aantasting met enkele plekjes. links- en rechtsonder:

Movento op een voetstuk wil zetten. Bovendien vindt hij volledige afhankelijkheid van chemie

een zware aantasting met meer dan 50%

sowieso onverantwoord. ,,Eigenlijk moet je inzetten op een zo schoon mogelijke teelt en het

verkleuring.

gebruik van Movento als een extra slot op de deur zien. Daarom zeg ik: bouw kennis op over je eigen partij, wees scherp op aangekochte partijen en blijf alle partijen jaarlijks monitoren.

foto's: ppo bloembollen lisse

Dat is de basis voor een duurzame aanpak van tulpengalmijt.''

Bloembollen Koerier

Vervolg van voorpagina

'Communiceren is niet meer vrijblijvend, het móet!' Veninga benadrukt dat de tijd van vrijblijvendheid rondom (bedrijfs)communicatie nu voorbij is. ,,Je móet als teler - of nog liever: als telersgroep - actief communiceren met de buitenwacht. Niet reageren op vragen of zorgen van mensen is vrágen om problemen; je krijgt het vroeg of laat als een boemerang terug.'' De reportage die Zembla vorig najaar maakte over de vermeende gevaren van gewasbeschermingsmiddelen voor omwonenden, was voor Veninga een soort wake-up call. ,,We hadden gewoon geen goed antwoord op vragen en zorgen die er bij sommige mensen leven. We schoten teveel in de verdediging en we voelden ons vooral slachtoffer van de selectieve berichtgeving over de lelieteelt. Dit heeft ertoe geleid dat telers nog meer in hun schulp wilden kruipen. Zeg maar niks, was toen bij veel telers de gedachte, met als gevolg dat de achterdocht eerder groter dan kleiner werd.''

cursus communicatie Een belangrijke stap in de goede richting - en voor sommige telers zelfs een echt keerpunt - was de cursus communicatie die afgelopen winter door een communatiedeskundige werd gegeven. ,,Daar hebben we geleerd om uit de slachtofferrol te komen en gewoon eerlijk en met trots te vertellen wat je doet. Ook hebben we geleerd om niet in te gaan op allerlei wilde aantijgingen, maar gewoon ons eigen verhaal te vertelgert veninga heeft samen met zijn vrouw jennie een bloembollenbedrijf in hijken (dr.). jaarlijks teelt het bedrijf ca. 80 hectare lelies en 40 hectare tulpen. daarnaast worden er ook akkerbouwgewassen als suikerbieten, graan en maïs verbouwd.

len'', zo blikt Veninga terug. Mooi om te zien vond hij dat vrijwel alle bollentelers in Noordoost-Nederland bij de cursus aanwezig waren. ,,Dat geeft aan dat bijna alle collega's het onderwerp ook echt serieus nemen.'' Zelf communiceert Veninga nu veel pro-actiever dan voorheen. ,,Als ik merk dat buurtbewoners het spannend vinden als er lelies naast hun huis komen te staan, dan ga ik erheen om te luisteren en waar nodig hun vragen te beantwoorden. Vorig jaar hebben we een buurtvereniging op ons bedrijf uitgenodigd waarbij ze alles konden zien, alles konden vragen en als ze wilden ook nog een rondje op de trekker konden rijden. Dat soort openheid wordt erg gewaardeerd, hebben we gemerkt.''

Bloemen voor Olympiërs Behalve meer openheid van zaken bieden op het eigen bedrijf, hebben de Noordoostelijke telers ook een aantal gezamenlijke acties op poten gezet om de lelieteelt positief in het nieuws te krijgen. Zo werden vorig jaar de Nederlandse Olympiërs bij terugkomst in Assen met oranje lelies ontvangen. Ook kleinere acties - zoals een bos mooie lelies voor de Nederlandse damkampioen en een fietstocht langs bollenbedrijven en tulpenvelden - deden het goed. ,,Laat zien wat je doet en welke prachtige producten je maakt. En wees open en enthousiast, want we doen helemaal niks verkeerds!'', zo benadrukt Veninga nog maar eens.

'het gaat om rekening houden met elkaar' Een teelt- en spuitvrije zone langs een school of een camping? Gert Veninga heeft er helemaal geen problemen mee. Sterker nog: hij vindt het volstrekt logisch dat de bollen niet strak langs een schoolplein of campingterrein komen te staan. Een spuitvije zone van 1

vijf meter rondom 'gevoelige objecten', zoals nu in de gemeente Hardenberg is afgesproken, kan hij dan ook wel billijken. Al kiest hij zelf liever voor individuele afspraken met belanghebbenden. ,,Voor mij heeft het niks met wetten of regels te maken, maar met gezond verstand'', zegt hij gedreven. ,,Vergelijk het maar met een weg waar je 50 km/uur mag en een grote groep kinderen voor je fietst.

Verbod op Monam zorgelijk

Natúúrlijk ga je dan langzamer rijden. Het heeft allemaal te maken met rekening houden met elkaar.''

Het (tot nu toe tijdelijke) verbod op metam-natrium vervult Veninga met de nodige zorg. ,,Voor de bestrijding van Pratylenchus penetrans en Paratrichodorus teres kunnen we Monam vooralsnog moeilijk missen. Alternatieven zoals Tagetes en zwarte braak zijn gewoon minder effectief en bovendien lastiger in te passen in de bedrijfsvoering'', zo stelt de bollenteler. Niettemin ziet hij het dreigende verbod op Monam ook als een kans en een stimulans om aaltjes in lelies op een andere, milieuvriendelijkere manier te bestrijden. Veninga vertelt dat hij sinds kort is gestart met het gedetailleerd in kaart brengen van de grondsamenstelling. Door de hieruit voortkomende bodemscans te koppelen aan (eventuele) aaltjesbesmetting, kan in de toekomst veel specifieker tegen aaltjes worden opgetreden. Ook een tweejarige kale schubbenteelt, waarbij in het eerste teeltjaar de grond nog grotendeels zwart is, zorgt al voor vermindering van met name P. prenetrans. Verder wacht Veninga na de teelt van tulpen bewust minimaal twee maanden met het inzaaien van een groenbemester. In deze zwarte-braakperiode nemen eventuele aaltjesbesmettingen ook weer af. De groenbemester wordt vervol-

gens weer op tijd doodgemaakt om ontwikkeling van aaltjes via de groenbemester te voorkomen. ,,Zonder grondontsmetting zullen we veel meer inspanningen moeten doen tegen aaltjes, want met één maatregel redden we in ieder geval niet'', zo vat de bollenteler de mogelijk 'Monam-loze' toekomst samen.

1 - begin juli is de tulpenoogst in volle gang. veninga verwacht een 'redelijke tot goede oogst' met een gemiddelde opbrengst van ergens rond de 700 bollen per roe. ,,her en der is de afsterving toch wat sneller verlopen dan we aanvankelijk dachten. daardoor hebben we de opbrengstverwachting gaandeweg het seizoen wat naar beneden bij moeten stellen. de virusgetallen vallen daarentegen weer erg mee; al met al zijn we daarom wel tevreden'', zo vat veninga de stand van zaken samen. 2 - de tulpen worden bij aankomst op het bedrijf gespoeld en meteen daarna gedroogd.

3 - veninga teelt zo'n 15 verschillende soorten tulpen - met als grootste ras Queen of night. het grootste deel van de bollen gaat naar binnenlandse broeiers, de rest gaat weg voor export (droogverkoop). 4 - ,,Midden-drenthe is een prima gebied om tulpenbollen te telen. Met name op huidkwaliteit scoren we hier bovengemiddeld goed. daarmee zijn de bollen zeer geschikt voor droogverkoop'', aldus gert veninga. 5 - begin juli staan de lelies er prima op, al zijn er her en der wel wat plekken met waterschade te vinden. ,,net voor hemelvaart kregen we plaatselijk 80 tot 100 millimeter water op ons dak. op een aantal percelen met la's en oriëntals zien we dat nu nog steeds terug'', aldus veninga. 6 - opmerkelijk: een bijenkast aan de rand van een lelieperceel. ,,de bijen hebben hun aanvliegroute zo ongeveer midden over het lelieperceel en de imker heeft me onlangs nog verzekerd dat dit tot dusver geen enkel probleem heeft opgeleverd. alle zes volken zijn al jaren kerngezond, al lijkt dat met de huidige discussie over bijensterfte bijna onmogelijk...'', zo vertelt veninga met enige ironie.

Bloembollen Koerier

Vervolg van voorpagina

'We schrokken toch wel even van de resultaten' Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier (HHNK) uit Noord-Holland doet onderzoek naar gewasbeschermingsmiddelen in afvoerputten op erven. Samen met de KAVB, PPO, fabrikanten en leveranciers van de middelen en elf bloembollentelers is een project gestart om de kwaliteit van het oppervlaktewater te verbeteren: 'Schoon erf, schone sloot'. Het project moet zorgen voor meer bewustwording bij de bollenkwekers. Verbetering van de waterkwaliteit is noodzakelijk omdat de toelating van gewasbeschermingsmiddelen in het geding kan komen. Richard van Diepen is adviseur bij HHNK. Sinds 2013 werkt hij met zijn collega's aan het onderzoek naar de kwaliteit van het afvoerwater. Elf bloembollentelers uit Noord-Holland doen vrijwillig mee aan het onderzoek, bij hen worden metingen verricht op het bedrijf. Er worden per bedrijf twee steekmonsters genomen uit de waterafvoerput op het erf. Bij drie bedrijven zijn ook steekmonsters vóór het ontsmetten genomen. Op deze manier heeft het waterschap een nulsituatie. De twee andere monsters worden tijdens en na het ontsmetten genomen. De monsters laat Van Diepen onderzoeken in het laboratorium. HHNK doet gericht onderzoek naar de meest gangbare stoffen, dit zijn er meer dan zeventig. Het eindresultaat was voor het waterschap even slikken. ,,We schrokken er toch wel even van'', zegt Richard van Diepen. Volgens de adviseur van HHNK wordt er veel residu aangetroffen in de putten, en met name van de middelen die gebruikt worden bij het ontsmetten. De concentratie kan soms meer dan duizend maal de norm zijn. Dit afvalwater vormt daarmee een groot risico voor de kwaliteit van het oppervlaktewater. De precieze cijfers houdt de werkgroep nog voor zich, het doel is om de cijfers als spiegel voor te houden bij de bollenkwekers. De bedrijven waar onderzoek is gedaan zijn volgens van Diepen wel voorlopers. De bedrijven zijn zich bewust van het middelengebruik, toch gaat het dus niet altijd goed. Bij alle elf deelnemende bedrijven zijn er in verschillende concentraties resten van gewasbeschermingsmiddelen bollenkweker hans de Wit schafte een transportwagen met een naar het midden toe aflopende laadvloer aan. ontsmettingsmiddelen die uit de kisten druppelen worden opgevangen in de middengoot.

in de hemelwaterafvoer gevonden.

'Uitslag kwam als een verrassing' Hans de Wit is bollenkweker in Anna Paulowna en een van de deelnemers aan het project. Voor het project begon waren zijn verwachtingen positief. Als De Wit zijn kisten buiten plaatst zet hij ze op een schuin aflopend deel van het erf waarbij het residu niet kan afvloeien naar de waterafvoer. Morsen, lekken en verspilling van de middelen probeert hij tegen te gaan, de uitslag van het onderzoek kwam daarom ook als een verrassing. Honderd procent emissieloos werken is niet mogelijk volgens de kweker uit Anna Paulowna, maar een hoge normoverschrijding was niet de bedoeling. In Callantsoog is het resultaat beter, daar is het bollenbedrijf van Frank Berbee onderzocht. De kweker wil zich niet op de borst kloppen maar er is nagenoeg geen emissie aangetroffen. Het hebben van weinig residu in de waterput is belangrijk voor Berbee. Voor hem zelf maar ook voor het vakgebied is dit goed nieuws. ,,Ik neem aan dat iedereen zo min mogelijk emissie naar de sloot wil. Je wordt er toch als sector op aangekeken.'' Berbee laat zijn kisten lang uitdruipen. ,,Net zolang tot er niks meer uit komt.'' Het opslaan van de kisten gebeurt allemaal overdekt. Naast de schuur heeft Berbee nog een afdak staan waar ook kisten onder staan. Een goot rond deze standplaats vangt een eventuele druppel op. Hier is volgens de kweker al veel onnodige uitstoot mee gewonnen. Met relatief kleine maatregelen probeert Berbee zo min mogelijk uitstoot op het erf te realiseren. ,,Voorheen met de pauze liet ik de spuit buiten staan als het regende. Nu doe ik dat niet meer en zet ik hem op het land. Dan loop je van het land terug, en zet je het niet op het erf neer.''

Zoveel mogelijk onder dak werken Veel onder dak werken is één van de punten die het waterschap meegeeft als tip. ,,Er kan dan geen regenwater bij de kisten waardoor er richard van diepen: ,,bij dit project gaat het vooral om bewustwording. Telers moeten weten dat een druppel ontsmettingsmiddel in het afvoerwater grote gevolgen kan hebben voor de waterkwaliteit.''

ook geen afvloeiing meer is'', vertelt Richard van Diepen. De adviseurs van het waterschap bekijken individueel welke maatregelen genomen kunnen worden. ,,Goten aan een wagen is ook een goed idee'', voegt hij toe. De trailer vangt de laatste druppels op die aan een kist zitten en tijdens transport aftrillen. Dit gebeurt door een opvanggleuf in de aflopende laadvloer van de transportwagen. Een andere oplossing is het gebruik van twee heftrucks, één voor binnen en één voor buiten. ,,De heftruck is waarschijnlijk de grote boosdoener'', zegt Hans de Wit. Op zijn bedrijf rijdt de heftruck zowel binnen in de schuur als buiten op het erf. Het residu dat in de schuur ligt wordt met de heftruckbanden onbedoeld naar buiten gereden. Wanneer de heftruck buiten is, is het middel daar dus ook. Nu de resultaten bekend zijn bij De Wit is hij overgegaan tot actie. Een tweede heftruck is nog niet aangeschaft maar een nieuwe trailer voor de kisten is al wel binnen. Een gleuf in het midden van de aanhangwagen zorgt voor een afvoer van beschermingsmiddelen indien er nog druppels in de kist zitten, precies zoals het waterschap het omschreef. De laatste druppels vallen dus in een opvangbak in de kar en niet op het erf. Daarnaast investeert de Wit in een nieuwe ontsmettingsbak.

'het gaat om bewustwording' ,,Bij dit project gaat het om bewustwording'', zegt Richard van Diepen. ,,Wij zijn niet tegen het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen, maar wel voor zorgvuldig gebruik. We moeten niet vergeten dat kleine druppeltjes grote effecten kunnen hebben.'' Van Diepen kijkt positief naar de toekomst. Een soortgelijk project is ook al gehouden in 2010-2012 door het waterschap. Bij dat project zijn er monsters genomen van het oppervlaktewater en ook aan de kwekers getoond. Een verandering in de bedrijfsvoering resulteerde direct in een positief resultaat voor de waterkwaliteit. Drie verschillende stoffen zijn in de sloot onderzocht en door bewustwording bij de kwekers is de helft aan emissie in het oppervlaktewater teruggedrongen. Het project schoon erf, schone sloot krijgt waarschijnlijk dit najaar een vervolg.

Meer zien? Bekijk de video op www.bayercropscience.nl

bollenkweker frank berbee: ,,voorheen met de pauze liet ik de spuit buiten op het erf staan als het regende. nu zet ik 'm op het land.''

'het is allemaal niet zo moeilijk, maar je moet het natuurlijk wél dóen' ,,Het overgrote deel van de bollentelers is zich echt wel bewust van de emissieroutes naar het oppervlaktewater. En veruit de meesten weten ook wel wat ze eraan kunnen doen. Door er telkens weer aandacht voor te vragen - en vooral door simpele oplossingen aan te dragen - komen we telkens weer een stap verder.'' Dat zeggen Jan Willem van der Meer en Edwin Smit van middelenleverancier GMN over emissiebeperking in de bollenteelt. Beiden zijn al meerdere jaren betrokken bij projecten die erfafspoeling en andere vormen van emissie moeten verminderen. Volgens hen is er de afgelopen jaren al veel bereikt, vooral door concrete metingen in het oppervlaktewater te koppelen aan praktische maatregelen. Smit: ,,Bewustwording - en nog belangrijker: actie ondernemen - bereik je vooral door concreet aan te tonen dat de hoeveelheid middelen in het oppervlaktewater ook écht afneemt door relatief eenvoudige maatregelen''. Als voorbeeld noemt hij het laden in de schuur in plaats van op het erf. Hiermee wordt niet alleen voorkomen dat middelen op het erf weglekken - en daarbij vaak in het afvoerputje terecht komen, maar ook dat middelen die aan de heftruckbanden zitten binnen blijven. Ook het binnenzetten van de veldspuit en de bedddenfrees voorkomt - zeker bij regen - veel erfafspoeling. Datzelfde geldt voor het reinigen van kisten: doe dit op het land in plaats van op het erf. ,,Het is allemaal niet zo moeilijk, maar je moet het natuurlijk wél dóen'', zo geeft Van der Meer nog maar eens de essentie aan, ,,Je hoeft in feite maar heel weinig te veranderen om een bijdrage te leveren aan emissievermindering.''

Bloembollen Koerier

Mens & Werk

Ambassadeur van de lelieteelt Het zijn turbulente tijden voor Dirk Osinga. Als secretaris van de KAVB in Noord-Nederland en van het Regionaal Onderzoek in de Lelieteelt (ROL) heeft hij zijn handen niet alleen vol aan allerlei onderzoeks- en teelttechnische zaken, maar ook aan tal van maatschappelijke discussies die er momenteel rondom de lelieteelt woeden. ,,Ja, ik ben tegenwoordig aardig wat tijd kwijt aan het voorlichten van burgers, politici en beleidsmakers over gewasbescherming in de bollenteelt. Mijn achtergrond als leraar op het groene opleidingscentrum Nordwin College in Leeuwarden komt daarbij prima van pas'', zegt hij in de kantine van lelieteler Hans van der Heijden in Vledder (Dr.). Beide mannen - ondertussen boegbeelden als het gaat om publieke voorlichting rondom de lelieteelt - praten eerst uitgebreid over de politieke verhoudingen (en soms ook intriges) in 'lelierijke' gemeenten als Westerveld, Midden-Drenthe en Hardenberg.

'Bollenteelt nog lang niet uitontwikkeld' Gaandeweg het gesprek verschuift de aandacht naar allerlei teelttechnische zaken die er in de bollenteelt spelen. ,,Want ook daar moeten we over blijven praten, want de bollenteelt in dit gebied is nog lang niet uitontwikkeld'', zo stelt Osinga. Het bewijs daarvoor zijn de proefvelden in Vledder en Wapse, waarop ook dit

proef in lelie en een onkruidbestrijdingsproef in gladiool. Belangrijke gemene deler van alle proeven is dat

seizoen weer tal van onderzoeksobjecten zijn aangelegd. De ROL-secretaris stopt als eerste bij een proefveldje

er - behalve naar een optimale ziekte-, virus- en onkruidbestrijding - ook duidelijk gekeken wordt naar

waar een aantal natuurlijke bodemtoevoegingen worden getest. Doel is om daarmee zowel de vitaliteit van

het milieuprofiel van de toegepaste middelen. ,,We zullen als sector moeten laten zien dat het milieu ons

de grond als het gewas te verbeteren. Hoewel het nog te vroeg is voor conclusies - de proef loopt nog t/m

werkelijk ter harte gaat en dat we er alles aan doen om met een minimum aan middelen danwel werkzame

2015, hoopt Osinga dat deze 'biologische ondersteuning' voet aan de grond krijgt in de lelieteelt. ,,Als sector

stoffen kunnen én wíllen werken'', zo benadrukt hij nog maar eens.

liggen we momenteel onder een vergrootglas. Alle teeltmaatregelen waarmee we de inzet van chemie kunnen verminderen is pure winst'', zo benadrukt hij de waarde van de proeven.

'De bollenteelt in dit gebied is

Op een naastgelegen proefveld worden proeven uitgevoerd met Nontox, een desinfectiemiddel dat wellicht een bijdrage kan leveren aan het bestrijden van virussen, waaronder PlAMV. Osinga en Van der Heijden

nog lang niet uitontwikkeld'

bestuderen de verschillen tussen de proefveldjes, waarvan de bollen deels wél en deels niet gedompeld zijn in met Nontox behandeld water. Osinga ziet (voorlopig) geen verschil tussen de verschillende objecten, Van der Heijden denkt die echter wél te zien.... Op 22 augustus tijdens de op middag van ROL zal er waarschijnlijk

Hoewel er nu - begin juli - al duidelijk verschillen tussen de objecten zichtbaar zijn, wil Osinga er nog niet

meer duidelijkheid zijn over de effecten van Nontox.

over oordelen. ,,Alleen de deelnemende bedrijven en onderzoeksinstellingen weten hoe hun verschillende objecten zijn behandeld. Het is aan de onderzoekers om tijdens de open middag de resultaten te presenteren

Virus- en vuurbestrijdingsproeven

en er - samen met de bezoekers - conclusies uit te trekken'', zo vindt hij. Van der Heijden hoopt dat het tot

Het grootste proefveld van ROL bevindt zich in Wapse. Ongeveer driekwart ervan is ingeruimd voor virus- en

die tijd niet al te veel regent, omdat het laagliggende, en bovendien naast de sloot liggende proefveldje

vuurbestrijdingsproeven van verschillende firma's. Verder ligt er o.a. een grote Rhizoctoniabestrijdings-

dan wel eens flink modderig kan worden...

proef virusbestrijding in lelie

proef rhizoctoniabestrijding in lelie

In de nieuwe rubriek Mens & Werk laten we mensen aan het woord die zich op een bijzondere manier inzetten of verdienstelijk maken voor hun vak (en vakgenoten). Dit jaar - 2014 - richten we ons op de belangenbehartigers. Met welke thema's houden zij zich bezig? Wat zien zij als grootste knelpunten? In deze aflevering: Dirk Osinga, secretaris van KAVB Noord-Nederland en secretaris van het Regionaal Onderzoek in de Lelieteelt (ROL). dirk osinga (links) en hans van der heijden bespreken de (mogelijke) effecten van middelen op virus.

Uw innovatie is geld waard!

Minimale valhoogte geeft betere verdeling in bollenbed

Heeft u een vernieuwend idee voor de akker- of tuinbouw? Meld die dan aan bij het Innovatiefonds voor telers! U maakt dan kans op een financiële beloning van maximaal € 10.000 euro. Bovendien maakt u kans op de jaarlijkse award.

Marcel Nijenhuis uit Espel (NOP) wilde een betere verdeling van de bollen in het plantbed. De oplossing vond hij in het verminderen van de valhoogte in de plantmachine. ,,Voor een maximale teeltrendement moet elke bol in het bed precies evenveel ruimte en licht krijgen. Doorrollen tijdens het planten - ook al is het maar een paar millimeter - verstoort dat

De innovatieprijs is een stimulans om uw innovatieve concept, product

ideaalbeeld en vermindert dus ook het teeltrendement. Aan dat doorrollen, dat vooral het gevolg is

of dienst door te ontwikkelen voor toepassing op veel meer agrari-

van de grote valhoogte vanuit de planter, moest dus gewoon wat gebeuren.'' Marcel Nijenhuis legt

sche bedrijven. U kunt uw innovatieve ideeën het hele jaar inzenden.

in een paar zinnen uit waarom hij zijn Nobel bollenplantmachine drastisch heeft aangepast. Volgens

Belangrijk is dat uw ideeën ten minste aan één van de volgende twee

de bollenteler is de valhoogte in het broekstuk van de planter doorgaans zo'n 80 tot 90 centimeter.

criteria voldoen:

Grotere bollen vallen daardoor sneller naar beneden dan kleine en rollen daardoor ook meer door.

• er is sprake van vernieuwing

,,Dat heeft hoe dan ook negatieve invloed op bolverdeling'', zo oordeelt hij. Om de valhoogte tot

• er is bereidheid om te investeren

een minimum te beperken heeft Nijenhuis samen met mechanisatiebedrijf Blok in Espel een vier centimeter hoog egelbandje in het broekstuk van de

een egelbandje houdt de bol tot vlak boven het plantbed vast. hierdoor rolt de bol niet door.

plantmachine gemonteerd. Deze houdt de bol vanaf de trilgoot vast tot 5 à 6 centimeter boven het bed. Hierdoor verdwijnt de valenergie en rolt de

Meer weten? Kijk op: www.innovatiefondsvoortelers.nl Het Innovatiefonds is een initiatief van acht samenwerkende partners in de agrarische sector.

bol niet door. Neijenhuis werkt inmiddels twee seizoenen met het aangepaste systeem en heeft gemerkt dat de plantverdeling aanmerkelijk beter is geworden. Zelf schat hij de meeropbrengst op minimaal 2 procent; genoeg om de totale investering van ongeveer €20.000 al in twee seizoenen terug te verdienen. Ter ondersteuning van zijn innovatieve idee heeft Marcel nijenhuis €1.250 euro gekregen uit het innovatiefonds.

Bloembollen Koerier

COLOFON concept oncept en realisatie: l

Bayer CropScience SA-NV

vormgeving v ormgeving en opmaak: l

Claudia Roorda

fotografie: otografie: l

Bayer CropScience SA-NV

drukwerk: ,,Pioenentelers die in de natte weken voor de

,,Bouw kennis op over je eigen partij,

,,Wij zijn niet tegen het gebruik van gewas-

,,Als sector liggen we momenteel onder een

oogst korte intervallen hebben aangehouden,

wees scherp op aangekochte partijen en

beschermingsmiddelen, maar wel voor zorg-

vergrootglas. Alle teeltmaatregelen waarmee

hebben in de regel de minste Botrytisschade

blijf alle partijen jaarlijks monitoren. Dat is

vuldig gebruik. We moeten niet vergeten

we de inzet van chemie kunnen verminderen

opgelopen.''

de basis voor een duurzame aanpak van

dat kleine druppeltjes grote effecten kunnen

is pure winst.''

tulpengalmijt.''

hebben.''

piet vriend, teeltvoorlichter bloembollen

andré conijn, adviseur bij alb. groot

richard van diepen, adviseur

dirk osinga, secretaris Kavb in

en pioenen bij agrifirm.

bv en arie van der lans, onderzoeker

hoogheemraadschap hollands

noord-nederland en secretaris rol.

bij ppo.

noorderkwartier.

Puzzel mee en win een diner voor twee!

HH Global

dit is een uitgave van: bayer cropscience sa-nv energieweg 1 p o. box 231 p. nl-3640 ae Mijdrecht Onze gebruiksadviezen, zowel mondeling als schriftelijk verstrekt, berusten op uitgebreide proefnemingen. Wij adviseren naar beste weten volgens kennis van zaken van dit ogenblik, echter zonder daarvoor aansprakelijkheid op ons te nemen, omdat opslag/bewaring en toepassing zich aan onze controle onttrekken. Beschrijvingen van een product, resp. gegevens over de eigenschappen daarvan betekenen niet, dat verantwoordelijkheid wordt gedragen bij eventuele schade. Gebruik gewasbeschermingsmiddelen veilig. Lees vóór gebruik eerst het etiket en de productinformatie.

Houdt u van lekker eten en drinken in een goed restaurant? Los dan de onderstaande woordzoeker op! Uit de goede inzendingen worden drie winnaars getrokken. Zij krijgen elk een dinerbon ter waarde van € 150. De woorden hieronder zitten horizontaal, verticaal en diagonaal in alle richtingen in de puzzel verstopt. Zoek ze op en streep ze af. De overgebleven letters vormen achter elkaar gelezen de oplossing. R E P Y T H I U M K T S

BOLLEN BOTRYTIS DROOGROT FLINT FREZEN FUSARIUM GEWAS GLADIOOL KNOL

N E L L O B D G O L O M

U S M P A R I P E O N E

D T L U A N P E F W T T

O T N U T O KOPPEN O O I LELIE A R A LUIS I N O LUNA E R O MOVENTO T N A NARCIS E E P OOGST L I N R L O PLANTEN A B T PYTHIUM T S I

E R D V T O S S T N V N

V G A I C G I R U K E E

O O L R O S Y E B F I I

M O G U Z T D A N U L L

I R E S I S T E N T I E

S D D A RESISTENTIE N D RHIZOCTONIA S F ROOIEN H R TEELT S E TRIPS I Z TULP C E VEILING R N A L VIRUS N G L G

R E P Y T H I U M K T S

N E L L O B D G O L O M

U S M P A R I P E O N E

D T L U A N P E F W T T

O U O A I E T E L R A T

T T O R N R N E I L B S

N O I A O O A P N O T I

E R D V T O S S T N V N

V G A I C G I R U K E E

O O L R O S Y E B F I I

M O G U Z T D A N U L L

I R E S I S T E N T I E

S D N S H S I C R A N L

D A D F R E Z E N L G G

BON naam: adres: postcode:

plaats:

bedrijfstype/aantal hectare bloembollen: de oplossing van de woordzoeker is:

stuur de ingevulde bon uit deze krant in een ongefrankeerde envelop naar:

actievoorwaarden: deze prijsvraag loopt van 20 augustus t/m 30 september 2014. uit de goede inzendingen worden drie prijswinnaars getrokken. deze prijswinnaars krijgen tussen 1 en 15 oktober bericht. over de uitslag kan niet worden gecorrespondeerd.

Bloembollen Koerier

Bayer cropScience SA-NV T.a.v. Jessica Biermann Antwoordnummer 55074 3640 WB Mijdrecht