uItGaVe junI 2014
GLASTUINBOUW KOERIER Intensief spuitschema tegen trips
'LanGDurIG schoon Met Luna prIVILeGe' ,,We hebben Luna Privilege eind maart
Chrysantenkweker Jan Boerma uit Erica (Dr.) is
en begin april in onze rozen ingezet en
bezig met zijn wekelijkse controleronde langs de
dat is ons prima bevallen. We hebben het
gele vangplaten. ,,Eigenlijk hebben we maar één echt probleem in de teelt en dat is trips. De rest
zelfs aangedurfd om bij de eerstvolgende behandeling de spuit er flink wat sneller doorheen te laten lopen'', zegt Leen van
van de plagen is tegenwoordig redelijk goed
Erk van Bos Roses in Zevenhuizen (Z-H.).
beheersbaar'', zo stelt de kweker, die samen met
Meer op pagina 2
zijn vrouw Henneke een bedrijf van 1,5 hectare runt. Om de jonge gewassen (rassen: Anastasia sunny en white) goed schoon te houden, houdt
DeMoproef Met Luna prIVILeGe In koMkoMMer
hij bij de start een intensief spuitschema met
Afgelopen najaar heeft productont-
biologische middelen aan. Daarbij gebruikt hij
wikkelingsbedrijf Botany in Horst-Meterik
ruim water - 1500 liter tegen voorheen 1000 liter - om de trips zo goed mogelijk te kunnen
een demoproef uitgevoerd met Luna PRIVILEGE in komkommer. Daarbij is het middel - samen met nog drie referentie-
raken. Om de tripsdruk op een laag niveau te
middelen - nauwkeurig beoordeeld op z'n
houden heeft Boerma dit seizoen voor het eerst
werking tegen meeldauw.
ook Movento ingezet. ,,Over de resultaten kan
Meer op pagina 3
ik op dit moment nog niet veel zeggen, maar ik ben wel hoopvol gestemd. Collega's die aan proeven hebben meegedaan zijn positief, vooral over de lange werking van het middel. Hopelijk komt Movento hier ook goed uit de verf.''
'MoVento zeer weLkoMe aanwInst teGen trIps' ,,Van Movento is bekend dat het niet alleen een zeer goede werking heeft tegen luis, maar ook een prima nevenwerking heeft op (de larven van) trips. Met name
'Hogedraadkomkommers hebben de toekomst'
die nevenwerking is voor ons van zeer groot belang'', zegt Ronald Olsthoorn van Arcadia Chrysanten in De Lier.
,,De traditionele komkommerteelt heeft met 180 tot 200 komkommers per m² zijn opbrengstplafond wel zo ongeveer bereikt. Maar bij de hogedraadteelt zit er nog behoorlijk wat rek in. Nu ligt het gemiddelde rond de 210 stuks, maar er zijn al bedrijven die - onbelicht - boven de 225 uitkomen. Er zijn zelfs bedrijven die over een paar jaar 260 komkommers per m² verwachten te halen.'' Dat zegt Marcel Huibers, specialist komkommer bij Bayer CropScience Vegetable Seeds - voorheen Nunhems. Al jaren is hij warm pleitbezorger van hogedraadkomkommers en dat niet alleen omdat 'zijn' Nunhems met o.a. Hi Jack en Hi Power veruit de beste rassen voor deze teeltwijze heeft. Volgens hem kunnen vooral nieuwe(re) en omschakelende bedrijven niet om hogedraadkomkommers heen. ,,Het opbrengstverschil met de traditionele teelt - dat alsmaar groter wordt - en de zeer stabiele kwaliteit spreken steeds meer in het voordeel van de hogedraadteelt'', zo is zijn stellige overtuiging. Vooral de laatste jaren lijkt de boodschap - ondanks
Meer op pagina 6
'resIstentIeManaGeMent Is nIet Meer VrIjbLIjVenD' ,,Willen we belangrijke werkzame stoffen zo lang mogelijk voor de praktijk behouden, dan móet elk bedrijf een doordacht plan hebben voor duurzaam gebruik van middelen'', zegt dr. Andreas Mehl, resistentiedeskundige bij Bayer CropScience. Meer op pagina 6
moeilijke tijden voor de telers - steeds meer aan te slaan. Lag het areaal hogedraadkomkommers vorig jaar nog op 90 hectare; nu schommelt het rond de 120 hectare. 'hogere arbeidskosten compenseren met hogere opbrengst en stabielere kwaliteit', lees verder op pagina 4.
'kennIsDeLInG essentIeeL Voor VoeDseLVeILIGheID' ,,Eenderde van alle groenten en fruit dat buiten de EU geproduceerd wordt komt door Nederland heen. We hebben daarom een voorbeeldfunctie op het vlak van voedselveiligheid. Nederland móet daarin
Maatregelen voor minder emissie
voorop lopen'', zegt Peter Verbaas van FrugiVenta/GroentenFruit Huis. Meer op pagina 7
,,Emissiereductie is voor een belangrijk deel een kwestie van bewustwording. Ondernemers die het probleem helder voor ogen hebben, zijn ook eerder bereid om gericht naar oplossingen te zoeken'', zegt Ellen Beerling van WUR Glastuinbouw in Bleiswijk. Volgens de onderzoeker zijn er tal van praktische maatregelen om emissie van gewasbeschermingsmiddelen naar het oppervlaktewater te beperken. blijf lijf op de hoogte van de actuele zaken. 'Minder emissie? het kan!', lees verder op pagina 5.
Volg ons op twitter of facebook: bayercropnL
Luna PRIVILEGE breed toegelaten in de glastuinbouw
Nu ook eIrN!
Langdurige bescherming tegen schimmels én vitalere producten
komkomm
Luna staat voor een nieuwe generatie van fungiciden, gebaseerd op de werkzame stof fluopyram. Fluopyram biedt een oplossing tegen een zeer breed spectrum aan schimmels in een groot aantal gewassen. De werkzame stof van fluopyram heeft unieke eigenschappen; • Het beschermt langdurig blad, vruchten en bloemen doordat een gedeelte van de werkzame stof op het oppervlak aanwezig blijft en kleine hoeveelheden actieve stof over langere tijd blijven doordringen in het blad; • Het is opwaarts systemisch: er vindt herverdeling van de actieve stof in het blad door de houtvaten (xyleem transport) plaats; • Het is wortelsystemisch: dit zorgt voor een uitstekende stengel- en bladbescherming; • Er is een duidelijke translaminaire effectiviteit en daardoor een goede bescherming van niet-behandelde plantendelen.
Breed werkingsspectrum Fluopyram heeft een breed werkingsspectrum tegen o.a. diverse echte meeldauw-soorten, sclerotinia clerotinia en
botrytis. Al deze schimmels hebben een negatieve invloed op de kwaliteit en houdbaarheid van de producten. Uit diverse onderzoeken - nationaal en internationaal - is gebleken dat fluopyram een positief effect heeft op opbrengst, kwaliteit, vitaliteit en bewaarbaarheid.
toepassing in tomaten Luna PRIVILEGE kan in tomaat worden toegepast tegen Botrytis en echte meeldauw. In tegenstelling tot veel andere middelen dient Luna PRIVILEGE te worden toegepast via het druppelsysteem. Het is belangrijk dat het middel goed
toepassing in bloemisterijgewassen
door de planten wordt opgenomen. Daarom moet het bij de eerste druppelbeurten van de dag bij de plant komen.
Luna PRIVILEGE kan in bloemisterijgewassen worden toegepast tegen echte meeldauw, Botrytis en Sclerotinia.
advies botrytis: otrytis: preventieve toepassing uitvoeren bij aanvang van een vochtige periode en enkele dagen voor het
advies echte meeldauw en botrytis: toepassen zodra een beginnende aantasting wordt waargenomen. Gebruik
blad breken. Bij een aanwezige Botrytis-druk is het aan te raden om eerst een bespuiting met bijv. Teldor uit te voeren
daarbij voldoende water. Vervolgens afwisselen met een middel uit een andere werkzame groep.
om zo de op het gewassen liggende sporen te bestrijden. Druppel vervolgens in dezelfde periode Luna PRIVILEGE.
advies sclerotinia: clerotinia: toepassen zodra er een beginnende aantasting wordt waargenomen. Gebruik voldoende water. advies dvies echte meeldauw: preventief druppelen bij een beginnende aantasting in het gewas.
Deze toepassing dient in het hart van de plant te worden gespoten.
Dosering: 40 ml/1000 planten
Dosering: 0,05% (50 ml/100 l water)
toepassing in komkommer
Resistentiemanagement
Luna PRIVILEGE kan in komkommer worden toegepast tegen echte meeldauw, Botrytis en Mycosphaerella. In verband
De resistentiemanagementstrategie is gebaseerd op de FRAC aanbevelingen. Het gaat hierbij om het beperken van
met gewasveiligheid is de toepassing uitsluitend toegestaan in de periode van 1 mei tot 1 oktober.
het aantal toepassingen per jaar of per teeltcyclus. Verder is de algemene aanbeveling om af te wisselen met actieve
Luna PRIVILEGE niet toepassen voor de eerste oogst. Maximaal 2 toepassingen per jaar. Houd tussen de toepassing en
stoffen met een ander werkingsmechanisme. (geen actieve stoffen uit de FRAC- groep 7).
de oogst een veiligheidstermijn aan van 1 dag.
advies: dvies: Luna PRIVILEGE zo preventief mogelijk inzetten. Als er al een aantasting van echte meeldauw, Botrytis of Mycosphaerella aanwezig is in het gewas, voer dan eerst een curatieve bespuiting uit met een middel uit een andere
toelatingen in de glastuinbouw
Gewas
Ziekten
Bedekte teelt van bloemisterijgewassen
Echte meeldauw (o.a. Sphaerotheca spp., Microspheara spp., Oidium spp.), Sclerotiënrot (Sclerotinia sclerotiorum) en Grauwe schimmel (Botryotinia fuckeliana)
DE KRacht Van Luna PRIVILEGE
Bedekte, niet-grondgebonden teelt van tomaat (mits bij de wortels toegepast)
Echte meeldauw (Oidium lycopersicum) en Grauwe schimmel (Botrytis spp.)
• Langdurige werking tegen breed spectrum aan schimmels, o.a. tegen Botrytis spp, echte meeldauw
Bedekte, niet grondgebonden teelt van cucurbitaceae met eetbare schil (waaronder komkommer)
Echte meeldauw (Sphaerotheca spp.), Grauwe schimmel (Botrytis spp.) en Mycosphaerella (Didymelia bryoniae)
Bedekte, niet-grondgebonden teelt van gerbera (mits bij de wortels toegepast)
Echte meeldauw (Oidium citrulli), Sclerotiënrot (Sclerotinia sclerotiorum) en Grauwe schimmel (Botryotinia fuckeliana)
Bedekte teelt van sla (Lactuca spp.) en rucola
Grauwe schimmel (Botryotinia fuckeliana) en Sclerotiënrot (Sclerotinia sclerotiorum)
werkzame groep (bijvoorbeeld een triazool).
Dosering: 0,04% (40 ml/100 l water)
en Sclerotinia spp. • Uitstekende stengel- en bladbescherming door wortelsystemische werking • Door translaminaire effectiviteit ook een goede bescherming van niet-behandelde plantendelen • Positieve invloed op opbrengst, kwaliteit, vitaliteit en bewaarbaarheid van het geoogste product.
'Langdurig schoon met Luna Privilege' ,,Van alle ziekten in rozen blijft echte meeldauw toch wel de lastigste. Kleine veranderingen binnen de teelt of lichte klimaatschommelingen kunnen de schimmel gemakkelijk in het zadel helpen. Een hoekje met echte meeldauw kan daardoor zomaar uit het niets opduiken. Met het huidige middelenpakket kunnen we de ziekte redelijk onder controle houden, al betekent dat niet dat al die middelen ook allemaal even effectief zijn. Zelf werken we vooral met Meltatox® en Luna Privilege. Vorig seizoen hebben we Luna al vroeg in maart ingezet, met een interval van ongeveer tien dagen. En dat heeft echt prima gewerkt! Wekenlang stonden de rozen er perfect bij - al moet ik er wel bij zeggen dat de ziektedruk op dat moment niet zo groot was. Ook hebben we gemerkt dat Luna het beste tot zijn recht komt als de rozen vooraf goed schoon zijn gespoten met Meltatox. Dit jaar hebben we Luna eind maart en begin april ingezet en ook dat is weer prima bevallen. We hebben het zelfs aangedurfd om bij de eerstvolgende behandeling met Meltatox de spuit er flink wat sneller doorheen te laten lopen! Al met al zijn we zeer tevreden over Luna Privilege, al zou het voor de rozenteelt wel heel erg welkom zijn als er nog een goed middel tegen schimmels bij zou komen.''
Meltatox® is een geregistreerd handelsmerk van basf
Leen van erk is meewerkend voorman bij bos roses in zevenhuizen (z-h.).
2
Glastuinbouw Koerier
Demoproef: Luna PRIVILEGE zeer effectief tegen meeldauw Afgelopen najaar heeft productontwikkelingsbedrijf Botany in Horst-Meterik een demoproef uitgevoerd met Luna PRIVILEGE in komkommer. Daarbij is het middel - samen met nog drie referentiemiddelen nauwkeurig beoordeeld op z'n werking tegen meeldauw. Projectmanager plantgezondheid Mark Geuijen licht de proef, de ziekteontwikkeling en de resultaten toe. De proef De demoproef in komkommer is begin september aangelegd en na twee weken geinoculeerd met meeldauwsporen (kunstmatige infectie). Kort daarna is er een bespuiting uitgevoerd met Luna PRIVILEGE. Als referentie zijn twee gangbare meeldauwmiddelen ingezet en een nog niet toegelaten biologisch middel. Luna PRIVILEGE is één keer toegepast, de referentiemiddelen twee keer. Een week na toepassing zijn de verschillende objecten wekelijks gescreend op meeldauw. Hiervoor werden 24 bladeren (tussen 80 en 160 centimeter planthoogte) nauwkeurig beoordeeld op bezetting met meeldauw.
De ziekteontwikkeling Onderstaande foto's tonen de ziekteontwikkeling op 20 september (links), 4 oktober (midden) en 11 oktober (rechts) in de verschillende objecten. Mark Geuijen is projectmanager plantgezondheid bij botany
onbehandeld
In het onbehandelde object neemt de meeldauwinfectie zeer snel toe. Bij de laatste beoordeling (11 oktober) is 80 procent van het blad bedekt met meeldauw.
Beste referentie
De beste referentie kan een meeldauwinfectie aanvankelijk nog redelijk goed afremmen, maar twee tot drie weken na toepassing neemt de meeldauwbezetting op het blad zeer snel toe.
Luna PRIVILEGE
Bij de inzet van Luna PRIVILEGE krijgt meeldauw - ondanks de zeer hoge infectiedruk - vrijwel geen kans om zich te ontwikkelen. Grootste verschil ten opzichte van referentiemiddelen is de zeer goede duurwerking.
Demoproef meeldauwbestrijding in komkommer
DE REsuLtatEn Uit de demoproef blijkt dat Luna
nIEuwsBRIEf VooR DE GLastuInBouw
100%
PRIVILEGE een zeer goede wer-
Bayer CropScience start dit jaar met de uitgifte van een digitale nieuwsbrief voor de glastuinbouw. De nieuwsbrief bevat nieuws, reportages en achtergronden over de sector. Ook komen er technische adviezen en tips op het gebied van gewasbescherming aan bod. De nieuwsbrief richt zich met name op praktiserende telers en op voorlichters/adviseurs in de glastuinbouw.
90%
king heeft tegen meeldauw. Met 80%
één behandeling (tegen twee behandelingen bij de referentie-
70%
middelen) worden de komkom-
60%
De eerste uitgave is onlangs verschenen en heeft als thema 'Focus op minder emissie'. Hierin geeft Michel Jansen, Coördinator waterkwaliteit bij Bayer CropScience, tekst en uitleg over de tentoonstelling 'Emissie in de glastuinbouw', die sinds kort opsteld staat bij de Demokwekerij in Honselersdijk. Ook is er een interview met ZLTO-vakgroepvoorzitter Glastuinbouw Tiny Aerts, waarin hij aangeeft waarom collectieve zuivering van spuiwater bij rioolwaterzuiveringsinstallaties in zijn ogen de meeste praktische en betaalbare manier is om emissie van middelen naar oppervlaktewater tot een minimum terug te dringen.
tegen meeldauw.
Legenda rood =
beoordeling gewas 7 dagen na toepassing middel groen = beoordeling gewas 14 dagen na toepassing middel blauw = beoordeling gewas 21 dagen na toepassing middel
% bestrijding t.o.v. onbehandeld
merplanten langdurig beschermd 50% 40% 30% 20% 10% 0%
wilt u de nieuwsbrief ontvangen? Luna PRIVILEGE
referentie 1
referentie 2
3
referentie 3
Glastuinbouw Koerier
Meld u dan aan via: www.bayercropscience.nl
Vervolg van voorpagina
'Hogere arbeidskosten compenseren met hogere opbrengst en stabielere kwaliteit' Hoewel volgens Huibers veel zaken in het voordeel van hogedraadkomkommers spreken, is het toch lastig om telers daadwerkelijk 'over' te krijgen. En dat komt vooral door de hogere arbeidsbehoefte van de teelt, met name vanwege meer blad snijden (zie tabel). Grofweg vergt de traditionele teelt zo'n 0,8 tot 1,0 uur per m² en de hogedraadteelt 1,2 tot 1,4 uur per m². Bij een uurloon van €16 betekent dit een arbeidskostprijs van €14,40 per m² voor traditioneel en €20,80 per m² voor hogedraad. Ofwel: een verschil van ruim €6,50 per m². Deze kosten móeten en kúnnen volgens Huibers ruimschoots gecompenseerd worden door een hogere opbrengst en stabielere kwaliteit. Hij rekent voor dat met de hogere productie - 210 t.o.v. 180 klasse I komkommers/m² - de opbrengst van hogedraadkomkommers met €6 tot €7 per m² zal toenemen. Ofwel: de hogere opbrengst compenseert de hogere arbeidskosten. Door een betere kwaliteit (lees: meer exportkwaliteit en minder klasse II) gaat de kostprijs met nog eens €€1 à €€2 per m² omlaag. Een andere bijkomend voordeel is de stabielere productie, waardoor de arbeidsbehoefte ook stabieler en gelijkmatiger is. ,,Bedrijven kunnen daardoor gemakkelijker met een vaste, goed ingewerkte ploeg werken. Dat komt de prestatie ook weer ten goede'', zo stelt de komkommerspecialist. Nog een pluspunt is dat de plantkosten per m² bij hogedraadteelt ongeveer een euro lager liggen dan bij de traditionele teelt, maar daar staat echter tegenover dat twee in plaats van drie teelten per seizoen ook een wat groter teeltrisico met zich meebrengt.
Breken in plaats van snijden ,,Al met al is het toekomstperspectief voor hogedraadkomkommers dus zeker goed, al blijven telers tegen die hogere arbeidskosten aanhikken'', zo vat Huibers de huidige stand van zaken samen. Een belangrijke route om de arbeidskosten naar beneden te krijgen is via veredeling. Volgens Huibers zijn er op dat punt al een aantal slagen gemaakt. Zo hebben de nieuwste rassen (o.a. Hi Jack) kleinere, compactere bladeren en kortere internodiën. Hierdoor zijn niet alleen meer planten per m² te telen, maar neemt ook de arbeidsbehoefte af (gem. 5 tot 10%) en is de kwaliteit van de vruchten beter. Een tweede route die dit jaar wordt verkend is om tijdens de tweede teelt - van begin juli tot half november - het blad te breken in plaats van te snijden. Dat moet dan gebeuren in combinatie met het nieuwe Botrytis- (en meeldauw-)
Marcel huibers is specialist komkommer bij
middel Luna PRIVILEGE. Idee hierachter is dat het gebruik van Luna (bijvoorbeeld half augustus en eind september)
bayer cropscience Vegetable seeds
de teelt tot op het eind vrij houdt van Botrytis. Omgerekend moet dit volgens Huibers een tijdsbesparing opleveren van ongeveer een halve euro per m². Hoewel de 'plukproef' pas sinds kort loopt op twee praktijkbedrijven, verwacht hij dat het risico op Botrytis niet hoger zal liggen dan bij het gangbare snijden. ,,In proeven heeft Luna PRIVILEGE zeer goede resultaten laten zien tegen Botrytis. Hopelijk kan dit middel ertoe bijdragen dat de hogedraadteelt nóg interessanter wordt voor komkommertelers.''
nunhems' compacte hogedraadrassen hebben kortere internodiën (foto links) en kleinere, horizontaal staande bladeren (foto rechts).
Kostprijs per komkommer traditioneel/hoge draad traditioneel
hoge draad
stuks klasse 1
180
210
arbeid per m2 (uren)
0,9
1,3
arbeidsloon per uur
16,00
16,00
arbeidskosten per m2
14,40
20,80
arbeidskosten per stuk
8,00
9,90
overige kosten per m2
30,00
30,00
overige kosten per stuk
16,67
14,29
kostprijs per stuk
24,67
24,19
4
'Jaarlijks progressie met hogedraadteelt' ,,De gangbare parapluteelt loopt in mijn ogen wel zo'n beetje op z'n laatste benen. In de praktijk gaat de productie eerder omlaag dan omhoog, terwijl we met met hogedraad jaarlijks progressie maken.'' Dat zegt Paul van Lipzig, hogedraadkomkommerteler in Maasbree (Lb.). Twee jaar geleden is hij overgestapt van tradioneel naar hogedraad. "En dat is een hele goede beslissing geweest", zo durft hij wel te stellen. ,,We zijn in 2012 begonnen in de belichte teelt. Al in de eerste maanden waren de resultaten zo goed dat we in april ook meteen zijn overgestapt met de onbelichte teelt'', zo blikt de teler terug. Op dit moment ligt de productie (onbelicht) op zo'n 220 tot 225 komkommers per m². ,,En dat had gemakkelijk hoger kunnen liggen als we niet wat problemen hadden gehad met virus. Ik verwacht dat we nu gauw doorschieten naar 240 stuks en op termijn zelfs naar 260 stuks'', aldus Van Lipzig. Behalve een hogere productie, ziet de teler ook een duidelijk betere kwaliteit en uniformiteit. Dit laatste leidt volgens hem merkbaar tot een hogere sorteerprestatie. ,,Al met al zie ik hogedraad dus zeker als dé toekomst voor de komkommerteelt. Ik durf zelfs te stellen: telers die verder willen met hun bedrijf, gaan vroeg of laat overstag.''
Glastuinbouw Koerier
Vervolg van voorpagina
'Minder emissie naar het oppervlaktewater? Het kan!' ,,Emissiereductie is voor een belangrijk deel een kwestie van bewustwording. Ondernemers die het probleem helder voor ogen hebben, zijn ook eerder bereid om gericht naar oplossingen te zoeken'', zegt Ellen Beerling van WUR Glastuinbouw in Bleiswijk. Aan de hand van tekeningen, schema's grafieken en tabellen geeft zij aan waar de oorzaken én de oplossingen kunnen liggen. ,,Deze kaart geeft duidelijk aan dat milieubelasting van het oppervlaktewater met gewasbeschermingsmiddelen een serieus probleem is. Op vrijwel alle meetlocaties met veel glastuinbouw worden normen overschreden, vaak zelfs ruimschoots. We kunnen onze kop dus niet meer in het zand steken: het probleem ís er en moet opgelost worden.''
ellen beerling is onderzoeker bij wur Glastuinbouw in bleiswijk Regenwaterbassingrootte standaard (500 m3/ha), aanvullende waterbron:
• • = Ver boven Maximaal Toelaatbaar Risiconiveau = Boven Maximaal Toelaatbaar Risiconiveau
Redenen om te lozen bij substraatteelten
% Druppelmiddel
kraanwater (1,5 mmol/l Na)
osmosewater (0,1 mmol/l Na)
63
80
8
11
26
5
Gewasopname Afbraak Naar oppervlaktewater
ziekten, groeiremming
modelmatige berekening weer en laat zien hoe groot de gewasopname van een middel is - en in dit kader nog belangrijker - hoeveel middelen er ongebruikt in het oppervlaktewater terecht komen. Meest opvallend is dat bij dit druppelmid-
Regenwaterbassingrootte standaard (500 m3/ha), aanvullende waterbron:
filterspoelen, storingen
,,Deze tabel geeft de resultaten van een
% Spuitmiddel
kraanwater (1,5 mmol/l Na)
osmosewater (0,1 mmol/l Na)
Gewasopname
del gemiddeld meer dan een kwart van het middel ongebruikt in het oppervlaktewater terechtkomt. Dit is berekend voor een
74
74
praktijkbedrijf met een gangbaar regenwa-
Afbraak
23
22
terbassin van 500 m3/ha, waarbij als aan-
Naar oppervlaktewater
1
0.5
vullend water kraanwater wordt gebruikt. Omdat er daardoor in droge periodes
veel wordt geloosd, gaat er ook veel van het middel mee. Als hetzelfde bedrijf in plaats van kraanwater natriumarm osmosewater gebruikt, kan dit overigens fors worden teruggebracht (5%), omdat het water langer rondgaat en er dus meer van het middel wordt opgenomen door de plant en afgebroken in het teeltsysteem. De emissie van het spuitmiddelvoorbeeld lijkt met 1 procent wellicht weinig, maar bij een groot aantal bespuitingen loopt dit toch flink op.'' natrium in gietwater
,,De bovenste grafiek geeft een modelmatige berekening weer van de hoeveelheid
Modelmatige berekening lozing en emissie GBM in roos
spui- en spoelfilterwater die op jaarbasis
onbalans in nutriënten
bij een gemiddeld rozenbedrijf wordt Pieken: bewuste lozing
geloosd. Hier zien we dat er een continue lozing is doordat het filterspoelwater niet ,,Deze tekening is een vereenvoudigde weergave van de waterstroom door een substraatteelt met daarin aangegeven
wordt hergebruikt. Er zijn vier pieken te
de belangrijkste redenen waarom dit water af en toe af en toe wordt geloosd. Voor deze redenen zijn afgelopen jaren
zien waarop het bedrijf bewust de voe-
oplossingen ontwikkeld of in kaart gebracht. Dat varieert van het voorkomen van natriumophoping door gebruik te
dingsoplossing ververst, dat is de lozing
maken van natrium-arm aanvullend water, een goede ontsmetter tegen ziekten, geavanceerde oxidatie tegen groeirem-
waar men zich het meeste van bewust is.
mende stoffen, ion-specifiek meten en regelen van de meststoffen, en het hergebruiken van filterspoelwater. Door deze
De onderste grafiek geeft weer hoeveel
oplossingen toe te passen waar mogelijk, kan de hoeveelheid spui al flink terug worden gebracht, en daarbij ook de
middel er in het lozingswater wordt
emissie van gewasbeschermingsmiddelen".
gevonden na toediening. Het middel wordt
lozing via filterspoelwater
Toediening GBM
GBM emissie (via filterspoelwater)
direct na de eerste lozing toegediend, wat op zich een prima strategie is. Maar omdat het bedrijf ook zijn filterspoelwater loost komt een belangrijk deel van het middel toch in het milieu terecht. Als het filterspoelwater zou worden hergebruikt (of het filter desnoods met regenwater zou worden gespoeld) dan is de tijd tot de tweede lozing lang genoeg om restmiddelen uit het drainwater te laten verdwijnen.''
AcHt tIPs
om emissie te verminderen • Ken de water- en emissiestromen van je bedrijf en voorkom problemen met de waterkwaliteit zodat zolang mogelijk gerecirculeerd kan worden • Gebruik filterspoelwater opnieuw (of spoel eventueel met regenwater) • Wacht na lozen minimaal 2 weken met toediening van
,,Met dit schema laten we zien welke waterstromen er op een substraatbedrijf zijn en hoe de gewasbeschermingsmiddelen hierin meegaan. Dat een middel dat gedruppeld wordt ook in het drainwater zit en dus zo rondgaat is meestal
middelen • Voorkom afdruipen van middelen (minder volume,
wel bekend. Dat deze middelen er heel lang in kunnen blijven zitten, wat minder. Sommige middelen vinden we na
liever g/ha dan g/l) en zet onderste doppen dicht
maanden nog terug. Als er geloosd wordt gaan die middelen mee het riool of de sloot in. Datzelfde geldt voor het
• Dien druppelmiddelen alleen toe op een actief gewas
filterspoelwater: dat is eigenlijk een kleine continue emissiestroom die jaarrond aardig aantikt en dus verantwoordelijk
• Corrigeer een haard, geen 'bosbrand'
is voor een groot deel van de gewasbeschermingsmiddelenemissie. Hergebruik is dus belangrijk.
• Gebruik een middel alleen daar waar het probleem zich
Niet alleen druppelmiddelen vinden we in het drainwater terug, maar ook de middelen die gespoten worden of als ruimtebehandeling worden toegediend. Dat komt deels doordat tijdens de behandeling een deel al dan niet via de plant in de goot
bevindt • Teel zoveel mogelijk geïntegreerd
terecht komt. Een ander deel komt via het condenswater in het gietwater en dan vervolgens in het drainwater terecht.''
5
Glastuinbouw Koerier
'Movento zeer welkome aanwinst tegen trips' ,,Deze locatie in De Lier kun je zien als ons proefbedrijf. Het is de kraamkamer voor nieuwe soorten chrysanten en we testen en onderzoeken er allerlei nieuwe ontwikkelingen die voor onze productielocaties interessant kunnen zijn. Bedrijven zoals Bayer weten ons daarom goed te vinden.'' Aan het woord is Ronald Olsthoorn, commercieel directeur bij Arcadia Chrysanten in De Lier. Afgelopen zomer stelde het bedrijf een aantal vakken beschikbaar voor een proef met het onlangs in chrysanten toegelaten middel Movento. ,,Van Movento is bekend dat het niet alleen een zeer goede werking heeft tegen luis, maar ook een prima nevenwerking heeft op (de larven van) trips. Met name die nevenwerking op trips is voor ons van zeer groot belang, want trips is al jaren een enorm probleem in de chrysantenteelt'', zo licht Olsthoorn toe. Volgens de directeur hebben kwekerijen de afgelopen jaren veel moeite moeten doen om tripsdruk binnen de perken te houden. ,,In combinatie met biologie hebben we al jaren geen sterke chemische middelen meer voorhanden. Daardoor bleef het vaak bij het zo goed mogelijk onderdrukken. Tripsschade maar ook virusoverdracht door trips heeft bij een aantal
spuiten. ,,Laat het gewas dus eerst een week of vier goed op gang komen en
bedrijven heel veel schade veroorzaakt. Ik ken bedrijven waar ze vanwege
bekijk dan of de inzet van Movento zinvol is.''
trips chrysanten hebben moeten versnipperen.''
Geen schade aan biologie tijdig spuiten in een goed groeiend gewas
Behalve een goede werking tegen trips heeft Movento tijdens de proef ook
ronald olsthoorn is commercieel directeur bij arcadia chrysanten in De Lier
Met de komst van Movento verwacht Olsthoorn dat met name beginnende
laten zien dat het geen schade toebrengt aan de biologie. ,,We hebben de
(z-h). het bedrijf heeft vier vestigingen met een totale oppervlakte van 16
of sluimerende tripsproblemen goed bestreden kunnen worden. Daarvoor is
populatie Phytoseiulus persimilis de hele proefperiode nauwlettend in de
hectare. De locatie in De Lier (ca. 1 ha) dient vooral als kraamkamer voor nieu-
het wel belangrijk dat het middel tijdig wordt ingezet, dus wanneer er nog
gaten gehouden, maar geen enkele schade geconstateerd. Movento past
we soorten. ook worden er regelmatig tests uitgevoerd met nieuwe gewas-
maar enkele tripsen per vangplaat zijn te vinden. ,,Overwinterde tripspopula-
daardoor prima in een geïntegreerd teeltsysteem'', aldus Olsthoorn.
beschermingsmiddelen.
ties zijn al vroeg in het voorjaar actief; die moet je echt zo snel mogelijk de
Om Movento zo lang voor de praktijk te kunnen behouden, hoopt de direc-
nek omdraaien. Wacht dus niet tot je in de tientallen tripsen per vangplaat
teur dat kwekers het middel 'zo zuinig mogelijk' in zullen zetten en Movento
zit, want dan kun je de uitbreiding vaak moeilijk meer afstoppen'', zo waar-
af blijven wisselen met middelen uit een andere werkzame groep. ,,Té vaak
schuwt de directeur. Omdat Movento door de plant wordt opgenomen en
hebben we gezien dat goede middelen ons door snelle resistentievorming
getransporteerd, is het ook belangrijk om het in een goed groeiend gewas te
uit de vingers zijn geglipt. Dat mag ons met Movento niet weer gebeuren.''
'Resistentiemanagement is niet meer vrijblijvend' ,,Resistentiemanagement mag geen vrijblijvende bezigheid zijn voor gebruikers van gewasbeschermingsmiddelen. Willen we belangrijke werkzame stoffen zo lang mogelijk voor de praktijk behouden, dan móet elk bedrijf een doordacht plan hebben voor duurzaam gebruik van middelen.''
Maar worden deze - soms concurrentiegevoelige - data ook altijd
Dat zegt dr. Andreas Mehl, resistentiedeskundige bij Bayer CropScience en
,,Elk bedrijf dat vertegenwoordigd is in een werkgroep heeft de plicht om
vooraanstaand lid van het Fungicide Resistance Action Committee (FRAC).
belangrijke informatie rondom de werkzame klasse te delen. En dat gebeurt
Glastuinbouw koerier sprak hem op zijn 'thuisbasis', het Innovation
bij mijn weten ook altijd, alleen al omdat het vroeg of laat toch wel uit zou
Centre in Monheim (D.) waar zo'n 2000 wetenschappers dagelijks in de
komen als het niet gebeurd. Daarvoor zijn de leden van werkgroepen name-
weer zijn om nieuwe werkzame stoffen te ontwikkelen én om deze zo lang
lijk veel te goed ingevoerd in de materie. Bovendien is het vrijwel altijd in het
mogelijk effectief te houden voor de praktijk.
belang van de fabrikant om informatie te delen. De praktijk heeft namelijk
dat de ontwikkeling van een chemische stof minimaal 8-10 jaar duurt en grofweg 200-250 miljoen euro kost, dan is het economische belang om deze stof zo lang mogelijk werkzaam te houden denk ik wel duidelijk...''
gedeeld binnen de werkgroep?
geleerd dat openheid over resistentie de levensduur van een middel eerder u bent lid van het fungicide resistance action committee (frac).
verlengt dan verkort. Bovendien: het achterhouden van informatie zou de
wat is dit voor een orgaan?
geloofwaardigheid van het bedrijf ernstig schaden. En dat kan geen enkel
,,FRAC is een wereldwijd opererend overlegorgaan van gewasbeschermings-
chemiebedrijf zich permitteren.''
specialisten die kennis en informatie uitwisselen over alles wat met resistentie te maken heeft. Samen proberen we bestaande en potentiële resistentie-
hoe komt u aan actuele informatie rondom resistenties?
problemen te identificeren en te analyseren. Op basis daarvan formuleren
,,Bij Bayer krijgen we het hele jaar door vele honderden monsters binnen van
we gezamenlijk standpunten en aanbevelingen voor een optimale inzet van
plantendelen - vaak blad - waarvan onduidelijk is of het gebruikte middel wel
verschillende chemische klassen.''
afdoende heeft gewerkt tegen de schimmel die bestreden moeten worden. Van deze plantendelen isoleren we de schimmel en testen die in ons lab op de
hoe werkt de frac?
gevoeligheid voor het betreffende fungicide. Een standaardinstrument daarbij
,,FRAC is onderverdeeld in 6 technische werkgroepen die elk een chemische
is de EC-50. Dit is de concentratie van de werkzame stof waarbij 50 procent
klasse vertegenwoordigen. In elke werkgroep zitten 10 tot 15 specialisten
van de schimmel in zijn groei wordt onderdrukt. Aan de hand van eerdere
van verschillende gewasbeschermingsmiddelenfabrikanten die allemaal één
tests kunnen we zien of de schimmel minder gevoelig is geworden voor de
of meerdere middelen in de betreffende chemische klasse in hun portefeuille
werkzame stof. Of anders gezegd: is er voor EC-50 een hogere concentratie
hebben. Daarnaast is er nog een speciale bananen-werkgroep, omdat er in dit
werkzame stof nodig, dan duidt dit op resistentievorming.''
Dr. andreas Mehl, resistentiedeskundige bij bayer cropscience en vooraanstaand lid van het fungicide resistance action committee (frac).
gewas wereldwijd grote problemen zijn met resistentievorming. Zelf zit ik in de werkgroepen Anilino Pyrimidines (AP), Sterol Biosynthese Inhibitors (SBI)
wat gebeurt er als er resistentie tegen een middel wordt vastgesteld?
en Succinate-dehydrogenase Inhibitors (SDHI). In deze laatste klasse is onder
,,Dan zoeken we met behulp van DNA-onderzoek eerst uit om wat voor soort resistentie het gaat. In grote lijnen zijn er twee resistentiemechanismen: de
andere Luna Privilege vertegenwoordigd.''
'zwart-wit'-versie waarbij een middel duidelijk wél of niet meer werkt en de 'grijs'-versie waarbij een geleidelijke afname van de effectiviteit van een middel wordt geconstateerd.
hoe vergaren de werkgroepen hun kennis en informatie om uiteinde-
De 'zwart-wit'-vorm komt onder andere voor bij de bekende groep van Strobilurinen, waaronder veel - vaak wat oudere - fungiciden vallen. De meeste gewas-
lijk tot standpunten en aanbevelingen te komen?
schimmels in West-Europa hebben hier intussen een volledige resistentie tegen opgebouwd. Alleen in Centraal- en Oost-Europa hebben de Stobilurines hun
,,Alle fabrikanten die vertegenwoordigd zijn in de werkgroepen bouwen
effectiviteit nog redelijk kunnen behouden, maar ook hier zal het een kwestie van tijd zijn dat ze niet meer werken.
voordurend aan de database van hun eigen middelen. Dit is niet alleen
De 'grijs'-versie van resistentie komt onder andere voor bij de SDHI's. In deze groep zit onder andere fluopyram, de werkzame stof in alle Luna-producten.
verplicht voor allerlei registratie- en herregistratieprotocollen, maar het is
Met fluopyram hebben we dus een belangrijke troef in handen als het om resistentiemanangement gaat. Maar we zullen er - ondanks het relatief gunstige
ook gewoon noodzakelijk om de effectiviteit van het betreffende middel
resistentiemechanisme - wél heel zuinig op moeten zijn! Daarom benadruk ik het nog maar eens: willen we belangrijke werkzame stoffen als fluopyram zo
voortdurend in beeld te hebben. Hoe nauwkeuriger en actueler deze kennis
lang mogelijk voor de praktijk behouden, dan móet elk bedrijf een doordacht plan hebben voor duurzaam gebruik van middelen.''
is, hoe beter het bedrijf in staat is om tijdig veranderingen door te voeren die - hopelijk - de levensduur van een middel kunnen verlengen. Als je bedenkt
6
Glastuinbouw Koerier
Mens & Werk
'Kennisdeling essentieel voor voedselveiligheid' ,,Eenderde van alle groenten en fruit dat buiten de EU geproduceerd wordt komt door Nederland heen. Dus als we hier een probleem met de voedselveiligheid hebben, dan is dat vaak ook een mondiaal probleem. We hebben daarom een voorbeeldfunctie op dit vlak. Nederland móet voorop lopen in voedselveiligheid.'' Peter Verbaas schetst in een paar zinnen het enorme belang van voedselveiligheid. Niet alleen voor de gezondheid van mensen, maar ook voor Nederland als handelsnatie. Als adjunct directeur van het GroentenFruit Huis het nieuwe samenwerkingsverband tussen Frugi Venta en de producentenorganisatie DPA - en als coördinator voedselveiligheid probeert hij alle belanghebbende partijen met elkaar te verbinden én van relevante kennis te voorzien. ,,Als de veiligheid van groenten of fruit in het geding is, dan moeten we elkaar snel weten te vinden en daarna snel kunnen handelen op basis van gedegen kennis'', zo vat hij zijn missie samen.
'Nederland móet voorop lopen in voedselveiligheid'
Maar angst verspreidt zich gemakkelijker dan gedegen informatie... ,,Dat is waar. En daarom proberen we ook zo snel mogelijk erbij te zijn als er iets aan de hand is. Vaak gaat het om detectie van stoffen waarvan in de wet geen specifieke detectiegrens is aangegeven voor groenten en fruit. Vaak geldt er dan algemene norm die veel lager ligt dan uit veiligheidoverweging direct
waarom is voedselveiligheid zo'n precair onderwerp?
noodzakelijk is. Om te voorkomen dat bepaalde partijen met deze 'onzekerheid' aan de haal gaan, probe-
,,Laat ik eerst benadrukken dat Nederlands groenten en fruit volgens de hoogste veiligheidsnormen wordt
ren wij een kort moment van radiostilte in te lassen waarin duidelijk wordt óf en in hoeverre de gevonden
geproduceerd en daarmee tot de veiligste ter wereld behoort. Die boodschap proberen we voortdurend over
stof gevaarlijk is voor mensen. Op basis daarvan proberen we met alle betrokken partijen tot consensus te
te brengen, zowel binnen als buiten onze sector.
komen. Groot voordeel hiervan is dat we op basis van feiten beslissingen nemen en er niet bij elke nieuwe
Niettemin kan iedere burger in aanraking komen met onveilig voedsel en daarmee is het een onderwerp van
vondst op de rem wordt gestaan, want dat is zeer schadelijk voor de sector.''
ons allemaal. Bovendien is meestal niet te zien of voedsel veilig is of niet. Die onzichtbaarheid maakt het
wat kan de groenten- en fruitsector zelf bijdragen aan maximale voedselveiligheid?
ongrijpbaar en voor de consument soms ook wat beangstigend. Juist om die reden is het zo belangrijk dat we voordurend weten wat er aan de hand is, zodat we nuchter en efficiënt actie kunnen ondernemen.''
,,Belangrijk is dat we mogelijke problemen zoveel mogelijk vóór blijven. Dat kan door veel te monitoren en
De EhEc-crisis was een heftige periode voor de sector. wat heeft uw organisatie daarvan geleerd?
de uitslagen daarvan te bundelen, waardoor we een zo compleet en actueel mogelijk overzicht krijgen van
,,De belangrijkste les is misschien wel dat we destijds gewoon te weinig microbiologische kennis hadden.
nisatie die jaarlijks zo'n 1.500 biologische monsters en 3.000 residumonsters op groenten en fruit neemt.
Daardoor zijn soms verkeerde wegen ingeslagen en overhaaste conclusies getrokken. Daarom hebben we
Op dit moment is ongeveer tweederde van de handelsbedrijven in groenten en fruit aangesloten bij Food
sindsdien veel onderzoek naar dit onderwerp gedaan en ook veel eigen kennis vergaard. Ook hebben we
Compass, maar dat zouden in mijn ogen eigenlijk alle bedrijven moeten zijn. Verder wil ik alle bedrijven
een behoorlijk groot kennisnetwerk opgebouwd met tal van specialisten en instanties. We zijn nu veel beter
oproepen om ook de resultaten van vrijwillig genomen monsters te delen op Food Compass. Want zoals
voorbereid dan toen en kunnen daardoor slagvaardiger en meer terzake kundig handelen.''
ik eerder al zei: voedselveiligheid staat of valt met het snel met elkaar verbinden van relevante kennis.''
residuen op groenten en fruit. Een belangrijk hulpmiddel daarbij is Food Compass, onze collectieve orga-
waar ligt op dit moment de focus als het om voedselveiligheid gaat? ,,De aandacht is nu vooral gericht op microbiologische veiligheid. Dat is deels het gevolg van de EHEC-affaire,
In de nieuwe rubriek Mens & Werk laten we mensen aan het woord die zich op een bijzondere
maar ook omdat er steeds geavanceerdere analysemethoden voor residuen van gewasbeschermingsmiddelen beschikbaar komen die de aanwezigheid van stoffen nog inzichtelijker kunnen maken. Helaas veroorzaakt dit
manier inzetten of verdienstelijk maken voor hun vak (en vakgenoten). Dit jaar - 2014 - richten we
nogal eens wat commotie, terwijl dat met het oog op de voedselveiligheid helemaal niet nodig is. Een belang-
ons op de belangenbehartigers. Met welke thema's houden zij zich bezig? Wat zien zij als grootste
rijke taak voor ons is om deze commotie snel te ontzenuwen met heldere, feitelijke informatie. En dat is best
knelpunten? In deze aflevering: Peter Verbaas, adjunct directeur GroentenFruit Huis en coördinator
lastig, omdat sommige organisaties er een 'spel' van lijken te maken om vooral angst te zaaien... Wij willen
voedselveiligheid bij Frugi Venta.
graag een serieuze discussie over voedselveiligheid.''
Geen residu en toch een effectieve bestrijding van rupsen De rupsenaantasting was dit voorjaar, waarschijnlijk door de zachte winter, al vroeg hoog onder glas. Om schade te voorkomen moet deze rupsen vroegtijdig bestreden worden. Bij de bestrijding van rupsen is het belangrijk om middelen af te wisselen. Dit voorkomt dat een rupsenpopulatie minder gevoelig wordt voor bepaalde werkzame stoffen. XenTari is een uitstekende afwisselpartner omdat het niet is gevoelig voor resistentie. Bovendien kunnen door afwisseling met XenTari de residuen van de chemische middelen verlaagd worden. XenTari is namelijk gebaseerd op de Bacillus thuringiensis stam aizawai; deze heeft geen MRL, laat geen meetbare residuen na en is volkomen veilig voor alle biologische bestrijders.
Recente proefresultaten
Bestrijding turkse mot (chrysodeixis chalcites) in paprika behandeling
%bestrijding van de larven 6 dagen na de 2e behandeling
0,05% Deltamethrin (25 g/l, ec)
68
0,04% methoxyfenozide
95
0,0125% indoxacarb
98
0,05% bacillus thuringiensis
70
0,1% Xentari
80
• Op basis van Bacillus thuringiensis. • Bevat enkel de zeer actieve aizawai stam. • Bestrijdt naast de jonge rupsen ook de oudere rupsen.
bron: bayer cropscience, Demokwekerij westland
• Middel van natuurlijke oorsprong. • Zeer sterke werking tegen vele rupsen.
Bestrijding katoenmot (spodoptera littoralis) in tomaat
In de afgelopen jaren is vanwege de Europese herregistratie weer een hele serie nieuwe proe-
behandeling
ven uitgevoerd door diverse onderzoeksinstituten. In deze proeven is ook XenTari uitgebreid
0,1% Xentari
getoetst, onder andere voor de bestrijding van Turkse Mot in paprika en katoenmot in tomaat
+ uitvloeier
(zie tabellen hiernaast).
0,1% Delfin**
In het algemeen laten de chemische rupsenmiddelen een wat langere nawerking zien, maar
+ uitvloeier
%bestrijding
%bestrijding van bladschade
%bestrijding van vruchtschade
95.2
86.7
96.3
74.7
75.8
88.7
ze dragen ook bij aan residuen in het oogstbare eindproduct en zijn in de meeste gevallen
bron: proef Vittoria (ragusa, sicilië), Italië.
gevoeliger voor resistentie. Een integratie van XenTari in het rupsenschema is daarom essen-
**Delfin: bacillus thuringiensis (bt) stam kurstaki. sinds 30 april 2014 niet meer toegelaten op de nederlandse markt
tieel voor een goed schema, ook op de lange termijn.
7
Glastuinbouw Koerier
Xentari in het kort
• Zeer breed toepasbaar zowel onder glas als in de vollegrond. • Geen residuen of MRL • Uitstekende afwisselpartner voor chemische rupsenmiddelen • Grote gewasveiligheid. • Veilig voor alle nuttige insecten, mens en milieu
coLoFoN concept oncept en realisatie: l
Bayer CropScience SA-NV
Vormgeving en opmaak: l
Claudia Roorda
fotografie: otografie: l
Bayer CropScience SA-NV
Drukwerk: ,,Al met al zijn we zeer tevreden over Luna
,,Emissiereductie is een kwestie van bewust-
,,We hebben de populatie Phytoseiulus persi-
,,Op dit moment is ongeveer tweederde van
Privilege, al zou het voor de rozenteelt wel
wording. Ondernemers die het probleem hel-
milis de hele proefperiode nauwlettend in de
de handelsbedrijven in groenten en fruit aan-
heel erg welkom zijn dat er nog een goed
der voor ogen hebben, zijn ook eerder bereid
gaten gehouden, maar geen enkele schade
gesloten bij Food Compass, maar dat zouden
middel tegen schimmels bij zou komen.''
om gericht naar oplossingen te zoeken.''
door Movento geconstateerd.''
eigenlijk alle bedrijven moeten zijn.''
Leen van erk, meewerkend voorman bij
ellen beerling, onderzoeker wur
ronald olsthoorn, commercieel directeur
peter Verbaas, adjunct directeur
bos roses in zevenhuizen.
Glastuinbouw in bleiswijk.
bij arcadia chrysanten in De Lier.
Groentenfruit huis en coördinator voedselveiligheid bij frugi Venta.
Puzzel mee en win een diner voor twee!
l
HH Global
Dit is een uitgave van: bayer cropscience sa-nV energieweg 1 p o. box 231 p. nL-3640 ae Mijdrecht Onze gebruiksadviezen, zowel mondeling als schriftelijk verstrekt, berusten op uitgebreide proefnemingen. Wij adviseren naar beste weten volgens kennis van zaken van dit ogenblik, echter zonder daarvoor aansprakelijkheid op ons te nemen, omdat opslag/bewaring en toepassing zich aan onze controle onttrekken. Beschrijvingen van een product, resp. gegevens over de eigenschappen daarvan betekenen niet, dat verantwoordelijkheid wordt gedragen bij eventuele schade. Gebruik gewasbeschermingsmiddelen veilig. Lees vóór gebruik eerst het etiket en de productinformatie.
Houdt u van lekker eten en drinken in een goed restaurant? Los dan de onderstaande woordzoeker op! Uit de goede inzendingen worden drie winnaars getrokken. Zij krijgen elk een dinerbon ter waarde van € 150.
De woorden hieronder zitten horizontaal, verticaal en diagonaal in alle richtingen in de puzzel verstopt. Zoek ze op en streep ze af. De overgebleven letters vormen achter elkaar gelezen de oplossing. E I BLAD T BLOEM N BOTRYTIS E CHRYSANT T FENOMENAL S GEWAS I S GROENTE E INSECTEN R B
S A E T O E U O Z I L O
C T K M R T O A N U L U
B L A D E R L S P I R T
H M E O E LUIS I R A B LUNA L P A K O A E MEELDAUW T I T N MOVENTO E C R R E MIJT L U P E PAPRIKA R D T G PLANT E W A A POTROOS M T I A S U T W L T N
L T N V U E Y A S U U A
B N N P P N M T P E W S
O E S E E L M O I E O Y
O X S O V D A IJ N S I R
N R U G R O E N T E N H
W D RESISTENTIE I ROEST T RUPS A SPINT A TEELT M TOMAAT O T TRIPS G XENTARI F C
E I T N E T S I S E R B
© www.puzzelpro.nl
S A E T O E U O Z I L O
C T K M R T O A N U L U
B L A D E R L S P I R T
H E B K T E E E G A A W
M I L O I C L R E M S L
E R P A T R U D W T U T
O A A E N R P T A I T N
L T N V U E Y A S U U A
B N N P P N M T P E W S
O E S E E L M O I E O Y
O X S O V D A IJ N S I R
N R U G R O E N T E N H
W D I T A A M O T G F C
© www.puzzelpro.nl
BON naam: adres: postcode: ostcode:
plaats:
teelt + bedrijfsgrootte: De oplossing van de woordzoeker is: stuur de ingevulde bon uit deze krant in een ongefrankeerde envelop naar: actievoorwaarden: Deze prijsvraag loopt van 15 juni t/m 15 juli 2014. uit de goede inzendingen worden drie prijswinnaars getrokken. Deze prijswinnaars krijgen tussen 15 juli en 1 augustus bericht. over de uitslag kan niet worden gecorrespondeerd.
8
Glastuinbouw Koerier
Bayer cropscience sa-nV t.a.v. Jessica Biermann antwoordnummer 55074 3640 wB Mijdrecht