GLASTUINBOUW KOERIER Uitgave juni 2012
Trips blijft knelpunt in chrysanten
'Jonge aanplant moet direct goed weggroeien'
Marco Snoeys, bedrijfsleider bij Van
,,Het preventief bestrijden van wortelziekten is
Vliet Chrysanten in Made, is bezig met
voor ons een kwestie van zekerheid inbouwen'',
zijn wekelijkse controleronde langs de gele vangplaten. ,,Omdat de bloemen op ontsmette grond staan en omdat
zegt Aad Hendriks, woordvoerder en medeeigenaar van Growers B.V. in Made. ,,Voor een paar honderd euro per hectare begin je schoon en groeit de jonge aanplant goed weg.''
het nog vrij vroeg in het seizoen is, Meer op pagina 2
hebben we tot nu toe nog maar weinig luis, mineervlieg of trips gevonden'', zo vertelt de bedrijfsleider. Van deze drie plagen kan vooral trips uitgroei-
Phytophthora stevig aanpakken
en tot een behoorlijk groot probleem,
,,Hoewel Phytophthora met het huidige
zo weet eigenaar Wilco van Vliet. ,,In
middelenpakket vrij goed beheersbaar zou
combinatie met biologie hebben we op dit moment geen sterke chemische
moeten zijn, blijven er toch regelmatig ongelukken mee gebeuren'', zegt WUR-onderzoeker Daniël Ludeking. Hij schetst in het kort hoe
middelen in handen om de trips écht
hij tegen de Phytophthora-problematiek in
goed te kunnen bestrijden. Voorlopig
vruchtgroenten aankijkt.
blijft het dus een knelpunt in onze teelt.''
Meer op pagina 3
Onderzoek naar residugedrag middelen Hoe lang wordt een actieve stof boven de rapportagegrens teruggevonden? En hoe hoog zijn de te verwachten residuen na
Blij met een mooie infectie...
'Breed etiket kan veel knelpunten in sierteelt weghalen' Dit laatste is wat Hummelen betreft overi-
een toepassing? Om dit soort vragen te kunnen beantwoorden onderzoekt Bayer CropScience het residugedrag van toegelaten en nieuwe middelen in tomaten en paprika.
gens geen beklag: fabrikanten - waaronder
Meer op pagina 3
Bayer CropScience - zijn over het algemeen
,,Ons hoofddoel is om een zo breed mogelijk etiket voor de sierteelt te bewerkstelligen, zowel van nieuwe als van bestaande middelen. Daarmee hopen we zoveel mogelijk knelpunten in de sierteelt op te kunnen lossen.''
best bereid om mee te denken over etiketuitbreidingen voor kleinere teelten. ,,De afgesuccessen geboekt. Een goed voorbeeld hier-
'Áls je wilt corrigeren, gebruik dan Calypso'
Harmen Hummelen vat als coördinator effectief middelenpakket (CEMP) voor de sierteelt
van is de toelating van Fenomenal in sier-
zijn missie nog maar eens bondig samen. En hij doet er meteen maar een oproep bij:
teeltgewassen, waarbij met name DLV-col-
Calypso heeft een veel minder lange nawerking
,,Zijn er knelpunten in een bepaalde teelt? Meld deze dan bij ons! Als relatief kleine
lega Leontiene van Genuchten nauw betrok-
Aan het woord is Rob van der Lans,
sector moeten we voortdurend in beeld blijven bij fabrikanten van gewasbeschermings-
ken is geweest. Daarmee hebben we in één
technisch specialist bij Bayer CropScience.
middelen. Ze mogen ons niet vergeten.''
klap veel knelpunten weg kunnen werken.''
,,Voor telers klinkt het misschien wat vreemd, maar voor mij is het een sport om een mooie, gelijkmatige aantasting in het gewas te krijgen.''
lopen jaren hebben we een aantal mooie
Hij is onder meer verantwoordelijk voor de gewasbeschermingsproeven van Bayer CropScience op Demokwekerij Westland
op nuttige insecten dan andere middelen uit de groep van neonicotinoïden, zo blijkt uit Duits onderzoek. ,,Dus áls je chemisch wilt corrigeren tegen wittevlieg, gebruik dan bij voorkeur Calypso'', zegt Erik van Santen van
Harmen Hummelen en Leontiene van Genuchten
'Nieuw middel zou heel goed van pas komen',
Koppert Biological Systems.
lees verder op pagina 6.
Meer op pagina 4
in Honselersdijk. In vijf gehuurde afdelingen worden het jaarrond screenings-, registratie- en demoproeven uitgevoerd. Tomaat, komkommer, sla, gerbera en chrysant. Dat zijn de vijf gewassen die bij het bezoek aan de Demokwekerij in de afdelingen staan. De tomaten en komkommers krijgen de komende weken een flinke schimmelinfectie op hun dak. En de sla, gerbera en chrysant krijgen massaal bezoek van luis, wittevlieg en trips. ,,Het is eigenlijk een beetje de omgekeerde wereld'', geeft Rob van der Lans toe, ,,wij proberen juíst ziekten en plagen in het gewas te
'Wij zijn een soort smeermiddel voor de sector' ,,Onze taak is om de innovatie in de tuinbouw weer aan te zwengelen, om mensen - ondanks hun terughoudendheid - toch weer na te laten denken over de toekomst.'' Dat zegt Peet van Adrichem, directeur van Demokwekerij Westland. Hij ziet zichzelf als 'smeermiddel' tussen de partijen. Meer op pagina 7
krijgen. Dat is een belangrijk onderdeel van ons werk.'' Blijf op de hoogte van 'Meeldauw mogen we gratis meenemen...', lees verder op pagina 7.
de actuele zaken. Volg ons op Twitter @BayercropNL
Previcur Energy: trefzeker en dubbel effectief Met Previcur® Energy hebben glasgroentetelers een sterk wapen tegen Pythium, Phytophthora en valse meeldauw in handen. De combinatie van twee actieve stoffen met twee geheel verschillende werkingsmechanismen zorgen voor een dubbel effectieve en trefzekere werking.
Advies komkommer 1e teelt Indien nodig Previcur Energy toepassen bij eerste signalering van minder vitale planten. Aan het einde van de teelt AAterra ME toepassen.
Previcur Energy is een systemisch werkend fungicide en bevat de werkzame stoffen pro-
2e teelt
pamocarb en fosetyl. Beide stoffen hebben een specifieke werking tegen schimmels uit de
Na het uitplanten binnen een week beginnen met 1 l/ha Previcur
groep van de Oömyceten. Hiertoe behoren onder andere Pythium, Phytopththora en valse
Energy en vervolgens binnen 10 dagen met 3 l/ha herhalen.
meeldauw.
Aan het einde van de teelt AAterra ME toepassen. 3e teelt
Groeistimulans
Na het uitplanten binnen een week beginnen met 1 l/ha Previcur
Van zowel propamocarb als fosetyl is bekend dat ze een positieve invloed hebben op de
Energy en vervolgens binnen 10 dagen met 3 l/ha herhalen.
ontwikkeling van de plant. Previcur Energy brengt de eigenschappen van beide actieve stoffen
(zie onderstaande schema's)
samen, waardoor het middel een duidelijke groeistimulans teweeg brengt in het gewas. In Schema Komkommer
diverse proeven is deze positieve invloed duidelijk waargenomen.
Eerste
Toepassing & dosering tegen Pythium en Phytophthora
teelt
Previcur Energy moet worden toegepast via meedruppelen. Een behandeling kan het beste worden uitgevoerd bij het uitplanten of bij een beginnende aantasting. De beste resultaten met het middel worden verkregen als in vruchtgroenten gekozen wordt voor een jaarrondschema met AAterra ME.
Dosering in komkommer, courgette en patisson: 1 tot 3 l/ha (behandeling evt. herhalen) Dosering in aubergine, tomaat en paprika:
zaai
transplanting
groei
bloei
vruchtzetting
----------------------
oogst -----------------------
Einde teelt
3 l/ha ((behandeling evt. herhalen)
Advies tomaat en paprika (preventief)
Schema Komkommer
Start preventief na het aanplanten met 3 l/ha Previcur Energy. Tijdens de eerste oogst opnieuw Tweede teelt
toepassen (hoge plantbelasting). Na de eerste oogst 0,4 l/ha AAterra ME toepassen en vervolgens na 14 dagen 3 l/ha Previcur
Advies tegen valse meeldauw
7-10 dagen
In diverse teelten kan Previcur Energy ook worden toegepast tegen
Energy. Dit blok van AAterra ME en Previcur Energy om de vier weken herhalen.
valse meeldauw door middel van een gewasbehandeling. Voor teelten
(Zie onderstaand schema)
en doseringen: zie etiket.
Advies tomaat en paprika (curatief) Starten met AAterra ME 0,4 l/ha en wekelijks afwisselen met Previcur Energy 3 l/ha. zaai
transplanting
groei
bloei
1 l/ha
vruchtzetting
----------------------
oogst -----------------------
3 l/ha
Einde teelt
Preventief schema Tomaat & Paprika
De kracht van Previcur Energy • Zeer goede werking op Pythium, Phytophthora en
Schema Komkommer
valse meeldauw
14 dagen
• Dubbel effectieve werking door twee werkzame
Derde teelt
stoffen
7-10 dagen
blok om de 4 weken herhalen
• Curatief en preventief werkend • Positief gewaseffect en groeistimulans • Goede gewasveiligheid
zaai
oppotten ( Nov /dec )
bloei
vruchtzetting
--------------------------------------
(Febr /Mrt)
oogst ---------------------------------------------
(Mei)
zaai
transplanting
groei
1 l/ ha
bloei
vruchtzetting
----------------------
oogst -----------------------
• Ingebouwd resistentiemanagement
3 l/ ha
'Jonge aanplant moet direct goed weggroeien' ,,Het preventief bestrijden van wortelziekten is voor ons een kwestie van zekerheid inbouwen. Voor een paar honderd euro per hectare begin je schoon en groeit de jonge aanplant goed weg. Een mindere start door Pythium of Phytophthora zou bij ons meteen in de duizenden euro's lopen. Dat risico moet je gewoon niet willen nemen.''
met de teelttechnische zaken. Maar ook de handelszaken zijn grotendeels zijn pakkie aan. Tijdens een rondgang door de kas - waarbij ook vaste adviseur Cor de Groot van Arend Sosef aanwezig is - vertelt Hendriks dat alle potentiële ziekten en plagen zoveel mogelijk preventief bestreden worden. Of zoals hij het zelf zegt: ,,Een dooie plant wíllen we hier gewoon niet
Aan het woord is Aad Hendriks, woordvoerder van Growers B.V. in Made. Samen met drie compagnons runt hij drie glasgroentebedrijven,
tegenkomen.'' Een belangrijke basis hiervoor is het toepassen van Previcur Energy tegen
waarvan de 14 hectare grote paprika-tuin in Made veruit de grootste is. Binnen het samenwerkingsverband bemoeit Hendriks zich vooral
wortelziekten als Pythium en Phytophthora. Hendriks legt uit: ,,Elk jaar vernieuwen we de helft van de steenwolmatten in onze paprika-tuin. Daarvoor zetten we de jonge aanplant op de vrijkomende, oude gaten. Om er zeker van te zijn dat de jonge planten een ziektevrije start kunnen maken, geven we een paar dagen voor het verwijderen van de oude planten alvast een liter per hectare Previcur Energy mee. En als de jonge planten erin staan, geven we twee dagen later nog eens 2 liter mee. Daarmee krijgen ze alle kans om direct goed weg te groeien.''
'Gewas gered door Previcur Energy' Dat deze methode effectief is en bovendien veel schade kan voorkomen, daarvan is de tuinder overtuigd. Zéker na een bijzonder voorval, dat hem drie jaar geleden overkwam. Hij vertelt: ,,Ik huurde toen nog een tuin in Nootdorp die in korte tijd drie keer door wateroverlast werd getroffen. De tuin kwam daardoor drie keer 24 uur onder water te staan, waardoor de matten totaal verzadigd raakten. Ik heb toen - mede op advies van Cor de Groot van Arend Sosef - als noodmaatregel meteen 2 tot 3 liter Previcur Energy toegepast en na een dag of vier, vijf waren er alweer witte wortels te zien. Uiteindelijk is het een prima gewas geworden waarbij ik ook nog eens niks aan kilo's in heb hoeven leveren. Je mag dus wel stellen dat het gewas gered is door Previcur Energy.''
Aad Hendriks (links) is hoofd teelttechniek en woordvoerder van Growers B.V. in Made (N-Br.). Het bedrijf teelt ca. 14 hectare paprika (groen en rood), 3 hectare pepers en 2 hectare courgette. Cor de Groot is adviseur bij Arend Sosef.
2 Glastuinbouw Koerier
Daniël Ludeking (WUR) over Phytophthora-problematiek in vruchtgroenten en potplanten:
'Schade voorkomen met extra aandacht voor hygiëne en preventie-maatregelen' ,,Hoewel Phytophthora met het huidige middelenpakket eigenlijk vrij goed beheersbaar zou moeten zijn, blijven er in de praktijk toch regelmatig ongelukken mee gebeuren. Vooral de eerste weken na het aanplanten blijken telkens weer cruciaal; dan zijn planten veruit het meest gevoelig voor Phytophthora.''
water. Nóg beter is om de schimmel vóór te zijn. Dat kan met goede hygiëne-maatregelen, zoals het gebruik van een ontsmettinginstallatie, maar ook met een preventieve chemische behandeling.
Meeste gevaar bij potplanten Hoewel Phytophthora nog steeds een geduchte vijand is voor tomaat en paprika, zit het grootst infectiegevaar volgens Ludeking bij de teelt van potplanten. ,,Bij potplanten zijn er relatief veel risicofactoren aanwezig waardoor het eerder uit de hand kan lopen. We zien in deze teelt dan ook vrij veel Phytophthora-slachtoffers'', zo vat de onderzoeker samen. Een belangrijke extra risicofactor is de brede waardplantenreeeks van Phytophthora, waardoor de schimmel met name op bedrijven waar meerdere cultivars worden gekweekt, ook veel meer kans krijgt
WUR-onderzoeker Daniël Ludeking schetst in het kort hoe hij tegen de Phytophthora-
om planten te infecteren. Verder worden er op veel potplantbedrijven eb en vloed-systemen (in combinatie met bevloeiingsdoek) gebruikt,
problematiek in vruchtgroenten aankijkt. Bij de grotere teelten is vooral voet-phytophthora in
waardoor de schimmel zich breed en vrijuit kan verspreiden. Tenslotte beschikken de meeste potplantbedrijven niet over ontsmettings-
tomaat een regelmatig opduikende lastpost. Deze schimmel kan zich door z'n zwemsporen
apparatuur om schimmels te doden. ,,Wat voor de vruchtgroenten geldt - let op hygiëne en preventie! - geldt dus in nog grotere mate voor
uitstekend met het circulatiewater verplaatsen. Om die reden duikt het soms op waar het
potplantenkwekers'', zo besluit Ludeking.
volgens telers eigenlijk helemaal niet op kán duiken. Ludeking: ,,Veel telers denken dat ze met een nieuwe mat en nieuw plantmateriaal bij voorbaat uit de gevarenzone blijven. De verbazing is groot als er dan tóch planten wegvallen als gevolg van Phytophthora.'' Het lastige van voet-Phytophthora is dat de infectie in de mat ontstaat, dus buiten
'Nóg beter is om de schimmel vóór te zijn' het gezichtsveld van de teler. Pas als de schimmel is opgeklommen van het wortelgestel naar de bovengrondse stengel, wordt de infectie zichtbaar. Omdat de planten vaak eerst wat verwelken of vergelen, valt een infectie niet altijd meteen op. Bovendien wordt vaak maar een deel van de planten ziek; ook dat maakt snelle herkenning moeilijk. En die snelle herkenning is volgens Ludeking júist hard nodig, omdat Phytophthora-infecties agressief zijn en zich daardoor razendsnel uit kunnen breiden. Bij een infectie adviseert hij om zo snel mogelijk een curatief middel mee te geven aan het
Daniël Ludeking is onderzoeker bij Wageningen UR Glastuinbouw in Bleiswijk.
Bayer CropScience onderzoekt residugedrag van werkzame stoffen in vruchtgroenten
Inzet en positionering van middelen sturen op residugedrag Hoe lang wordt een actieve stof boven de rapportagegrens (meestal 0,01 mg/kg) teruggevonden? En hoe hoog zijn de te verwachten residuen na een toepassing? En in de weken daarna? Om dit soort vragen te kunnen beantwoorden onderzoekt Bayer CropScience al enige jaren het residugedrag van toegelaten en nieuwe middelen in tomaten en paprika. Dit geeft nieuwe handvatten om de inzet en positionering van middelen te sturen op residugedrag.
Slimmere inzet en positionering van middelen Hoewel het onderzoek nog niet is afgerond, levert het al wél veel nieuwe inzichten op omtrent het residugedrag van de verschillende actieve stoffen. Met behulp van deze informatie kan de inzet en positionering van middelen nog beter gestuurd worden. Er kan daarbij niet alleen rekening worden gehouden met residugedrag, maar het kan ook helpen bij de juiste afwisseling van middelen gedurende het seizoen.
Het residu-onderzoek is gericht op paprika en tomaat (inclusief cherrytomaat), omdat dit vruchten zijn die relatief lang aan het gewas hangen. Voor deze teelten moeten in het toelatingstraject van een middel al residugegevens worden aangeleverd voor de eerste 5 tot 7 dagen na toediening. Op basis van deze resultaten kan bij een veiligheidstermijn van 0, 1 of 3 dagen voor vruchtgroenten een MRL (zie ook kader) worden vastgesteld. Hoe het verloop in de weken daarná is, kan uit dit onderzoek echter niet worden afgeleid. Hiervoor is aanvullend onderzoek nodig, waarbij gedurende 7 tot 9 weken na de bespuiting vruchten van paprika en tomaat worden geoogst en geanalyseerd. Om het onderzoek te kunnen uitvoeren zijn op een proeflocatie paprika’s, tomaten en cherrytomaten geplant en opgekweekt vergelijkbaar met de praktijk. Op volwassen planten zijn daarna alle toegelaten middelen van Bayer CropScience en ook middelen die op korte termijn een toelating zullen krijgen in de betreffende teelten, toegepast conform het etiket. Daarna
MRL: geen risiconorm, maar een handelsnorm! De afkorting MRL staat voor het Engelse begrip maximum residue level (maximaal residu-niveau). Het is een norm waaraan groenten en fruit moeten voldoen op het moment dat ze in het handelsverkeer worden gebracht. Deze norm wordt vastgesteld op EU-niveau en is geldig voor alle EU-landen. De afgelopen jaren is MRL een algemeen gebruikte term geworden. Bij veel mensen bestaat nog het idee dat de MRL een maat is voor voedselveiligheid en dat er bij overschrijding van de norm risico’s zijn voor de volksgezondheid. De MRL is echter geen maat voor voedselveiligheid maar is uitsluitend een handelsnorm.
zijn gedurende 7 tot 9 weken monsters genomen en zijn de residugehaltes van de middelen vastgesteld. Door deze proeven meerdere keren te herhalen kan een beeld worden verkregen van het residugedrag. Deze gegevens vormen de basis voor praktijkadviezen.
Beginniveau van residu belangrijk Wat heel duidelijk naar voren is gekomen uit de proeven is dat het beginniveau van het residugehalte niet alleen sterk kan variëren, maar dat het ook zeer bepalend is voor de gehaltes in de periode daarna. Enkele factoren die het startniveau kunnen beïnvloeden zijn: • Bladmassa/plantopbouw: rastypes die een relatief open gewas geven, vertonen over het algemeen wat hogere residu-gehaltes. Ook is gebleken: hoe meer blad er wordt weggesnoeid, hoe hoger de residugehaltes • Vruchtgrootte: kleinvruchtige typen van de vruchtgroenten laten relatief hogere residuniveaus zien. • Spuittechniek/toepassingstechniek: druppelen geeft veel lagere residugehaltes dan andere toepassingstechnieken.
3 Glastuinbouw Koerier
Fame: maakt korte metten met elke rups Fame® is een middel ter bestrijding van schadelijke rupsen van diverse motten en vlinders (Lepidoptera). Fame werkt zeer snel en langdurig en is volledig veilig voor nuttige insecten en mijten. Fame bevat de werkzame stof flubendiamide. Deze stof zorgt bij rupsen voor een verstoorde spierfunctie, waardoor de vraat zeer snel stopt. Nog een kenmerk van flubendiamide is dat het een zeer goede duurwerking heeft.
Toelating & toepassing Fame is toegelaten in de bedekte niet-grondgebonden teelt van: • tomaat, paprika en Spaanse peper • augurk, courgette, komkommer, pompoen, kalebas, pattison, squash, meloen • bloembol- en bloemknolgewassen Schade door Turkse mot
• bloemisterijgewassen • boomkwekerijgewassen • vaste planten Fame kan ingezet worden zodra de eerste rupsen worden waargenomen. Via direct contact of vraat komen de rupsen in aanraking met het product. Hierdoor stopt de vraat snel. Fame bestrijdt een breed spectrum van rupsen, zoals Turkse mot, Gamma uiltje, Floridamot, Groentenuil en kooluil. Daarnaast wordt ook de tomatenmineermot (Tuta absoluta) zeer effectief bestreden.
Dosering & resistentiemanagement Zodra een aantasting wordt waargenomen: twee bespuitingen uitvoeren met een interval van 7 dagen. Dosering: 0,025% (25 gram per 100 liter). Om resistentieopbouw te voorkomen moet Fame worden toegepast als blokbespuiting.
De kracht van Fame
Na twee bespuiting met Fame (met 7 dagen interval) moeten er tenminste twee (blok)behandelingen met middelen uit een andere chemische groep worden toegepast (b.v.
Rups op gerbera
Runner of XenTari).
• Effectief tegen een breed spectrum van rupsen
Veiligheid & gewasverdraagzaamheid
• Snelle aanvangswerking, stopt vraatschade snel
Fame is volledig veilig voor alle biologische bestrijders en voor hommels. Fame is ook uitgebreid getest op gewasveiligheid, zowel in de sierteelt als in de bedekte groenteteelt. In geen van de geteste gewassen is er gewasschade vastgesteld als gevolg van toepassing van Fame. In de praktijk heeft Fame ook bewezen zeer veilig te zijn voor nuttige insecten en gewassen.
• Zeer goede duurwerking • Volledig veilig voor nuttige insecten, mijten en hommels • Werkt ook tegen tomatenmineermot (Tuta absoluta)
Nuttige insecten App beschikbaar! Bayer CropScience heeft een App ontwikkeld die de effecten van insecticiden op nuttige insecten zichtbaar maakt. Het betreft met name die nuttige insecten die in de tuinbouw worden ingezet om plagen op een biologische wijze aan te pakken.
De App is zeer snel en toegankelijk en biedt veel praktische informatie over nuttige insecten en het al dan niet kunnen combineren met chemische toepassingen. De informatie waarop de tabellen zijn gebaseerd is afkomstig van proeven en praktijkervaringen in de Nederlandse tuinbouw.
Google PLay
App store
De app is onlangs geüpdatet met Nederlandse benamingen en extra informatie over de nuttige insecten.
Voor Apple I-Phone en de Androïd smartphones
BayYou Services
4 Glastuinbouw Koerier
en via de De Insecten-app is te dowload gle Play. Goo Apple app store of via de
Erik van Santen (Koppert Biological Systems) over middelenkeuze tegen wittevlieg
Grote verschillen in nawerking op biologie ,,Zolang het biologische systemen niet uitschakelt of te zeer verzwakt, hebben wij niets tegen chemische middelen. Sterker nog: er blijven een aantal teelten - en teeltomstandigheden - waarin de chemie een wenselijke of zelfs noodzakelijke aanvulling is op de biologie. Wij zoeken daarin graag de samenwerking, want dat is direct in het belang van de teler.'' Erik van Santen schetst in het kort hoe hij tegen het gebruik van chemische middelen in de glastuinbouw aankijkt. Als ervaren consultant bij Koppert Biological Systems weet hij dat biologische middelen en systemen veel ziekten en plagen een groot deel van het jaar prima onder controle kunnen houden, maar dat chemische correcties soms noodzakelijk zijn. Om deze correcties zo effectief en schadevrij mogelijk aan te laten sluiten bij de biologie, heeft hij regelmatig overleg met collega's uit de chemiebranche. ,,En dat levert soms mooie en soms ook onverwachte resultaten op'', zo weet de consultant ondertussen uit ervaring. Als recent voorbeeld haalt hij een Duits onderzoek aan dat verschillende middelen uit de groep van neonicotinoïden (CNI's) heeft onderzocht op hun nawerking op nuttige insecten, zoals Encarsia, Amblyseius en Phytoseiulus. ,,Tot nu toe was dat onderzoek, dat al in 2007 is uitgevoerd, wat onder in de la blijven liggen. Waarschijnlijk omdat wittevlieg - waartegen de CNI's vooral worden ingezet - destijds redelijk goed onder controle gehouden kon worden. Door toenemende problemen is het met name in roos toch weer een item geworden. Dat heeft dit onderzoek weer actueel gemaakt. En dat is maar goed ook, want er staan toch een aantal interessante resultaten in'', zo stelt de Koppert-man.
'Áls je moet corrigeren, gebruik dan Calypso' Een belangrijke conclusie is dat het middel Calypso een veel minder lange nawerking heeft op nuttige insecten dan andere middelen uit de groep van neonicotinoïden. ,,Bij vrijwel alle
goed deze vervolgens aanslaat in het gewas'', zo benadrukt Van Santen. Hoewel hij het liefst
Erik van Santen is teamleider
middelen werden de aanwezige sluipwespen voor meerdere maanden uitgeschakeld. Bij
helemaal geen schade ziet aan de biologie, vindt hij het zéker van belang om de verschillen
Sierteelt bij Koppert Biological
Calypso was dat hooguit enkele weken. Voor ons zijn dat verschillen die er heel erg toe doen.
duidelijk te communiceren. ,,Daarom zeggen wij: áls je chemisch wilt of moet corrigeren tegen
Systems.
Het bepaalt immers voor een groot deel wanneer je je biologie weer in kunt zetten en hoe
wittevlieg, gebruik dan bij voorkeur Calypso.''
Spint nog altijd een geduchte tegenstander Spint is een lastig te bestrijden plaag. Door de snelle ontwikkelingssnelheid kan een kleine populatie snel uitgroeien en schade veroorzaken. Daarnaast zit spint meestal aan de onderzijde van het blad en is daardoor moeilijk te raken. Het is daarom van belang om de verschillende middelen op een juiste manier in te zetten en een keuze te maken van een middel dat voldoet aan de specifieke bedrijfsomstandigheden. Onderstaand schema, met een overzicht met de diverse kenmerken van de middelen die Bayer Cropscience in de portfolio heeft, kan daarbij een goede hulp zijn.
EIGENSCHAPPEN
OBERON
MILBEKNOCK
CANTACK
+++
++
-
++
+
+++
+++
++
++
++
+++
+++
gewasveiligheid
+
+++
++
snelle werking
+
++
+++
++
+++
-
Spint (ei)
+++
+++
+++
Spint (larve)
+++
+++
+++
Spint (adult)
++
+++
+++
weekhuidmijten (Tarsonemidae)
++
+++
++
-
++
-
Schildluis
+++
-
-
Witte vlieg
+++
-
-
Bedekte teelt van aardbeien;
Bedekte teelt van snijbloemen;
Bedekte en onbedekte vermeerderingsteelt van aardbeien;
Bedekte teelt van bonen;
Bedekte teelt van potplanten;
Bedekte en onbedekte teelt van bloemisterijgewassen;
werking op andere insecten inpasbaar in IPM/ICM duurwerking werkzaam op alle stadia spint
translaminaire werking
WERKINGSSPECTRUM
Mineervlieg (larve)
GEWASSEN
Bedekte teelt van komkommer, augurk, courgette, pattison, meloen, kalebas, pompoen, squash, tomaat, paprika, aubergine
Onbedekte teelt van bloemisterijgewassen;
en Spaanse peper; Bedekte teelt van bloemisterijgewassen
Bedekte en onbedekte teelt van boomkwekerij gewassen, vaste planten en openbaar groen
Onbedekte teelt van boomkwekerijgewassen en vaste planten; Onbedekte teelt van aardbeien tot aan de bloei en na de pluk en de vermeerdering van aardbeiplanten; Onbedekte teelt van dahliaknollen
STERKSTE PUNT
Wittevlieg & duurwerking
Translaminair & gewasveilig
5 Glastuinbouw Koerier
IPM & snelle werking
Oppermachtig tegen Pythium, Phytophthora en valse meeldauw Fenomenal heeft zich de afgelopen jaren bewezen als een zeer sterk middel tegen Pythium en Phytophthora. Het bestrijdt beide schimmels zeer effectief en zorgt ervoor dat de planten zich weer kunnen herstellen. Sinds vorig jaar is het ook toegelaten voor bloemisterijgewassen, vaste planten en boomkwekerijgewassen om valse meeldauw te bestrijden. Twee werkzame stoffen Fenomenal bestaat uit de actieve stoffen Fenomen en Fosethyl-aluminium. Beide hebben een geheel verschillend werkingsmechanisme. Fenomen grijpt in op verschillende stadia van de levenscyclus van Phytophthora en Pythium. Het verstoort de energieproductie in de schimmel en beperkt de sporulatie van eventueel aanwezige infecties. Fosethyl-aluminium helpt de vorming van natuurlijke afweerstoffen (fyto-alexines) in de plant op gang.
Advies bedekte teelt van chrysant Om chrysanten een goede groeistart te geven, moet de behandeling met Fenomenal direct na het planten via aangieten worden gestart. Pas het middel toe op vochtige grond. Regen direct na de behandeling na, zodat op het blad achtergebleven product wordt afgeregend en het middel in de wortelzone kan doordringen.
Dosering: 1 x 3 gram Fenomenal per m2 of 3 x 1 gram Fenomenal per m2 (met een interval van 7 dagen) Advies bedekte teelt van snijbloemen op kunstmatig substraat Start preventief met Fenomenal druppelen bij moeilijke groeiomstandigheden of hoge plantbelasting. Voorbeelden hiervan zijn een hoge bloemproductie, het inbuigen van takken en warme of koude perioden. Onder moeilijke groeiomstandigheden vindt afsterving plaats, waardoor Pythium kan toeslaan. Door regelmatig drainwater te bemonsteren op schimmels kan vroegtijdig Phytophthora worden ontdekt. Fenomenal moet toegepast worden op een normaal vochtig substraat. Voer kort na toepassing geen intensieve druppelbeurten uit, zodat het middel goed opgenomen kan worden.
Advies potplanten Gebruik Fenomenal preventief bij het stekken, verspenen en oppotten. Pas het middel toe op
Dosering: 3 kg Fenomenal per ha (indien nodig de behandeling na twee weken herhalen)
vochtige potgrond. Beregen direct na de behandeling, zodat op het gewas achtergebleven product wordt afgeregend en het middel in de wortelzone kan doordringen.
De kracht van Fenomenal • Sterke combinatie van werkzame stoffen (Fenomen en Fosethyl-aluminium) • Zeer goede werking tegen Pythium, Phytophthora en valse meeldauw • Toepasbaar in een groot aantal sierteeltgewassen • Versterkt de weerstand van de plant
Dosering: 100 ml van een oplossing van 0,15% per liter potinhoud (150 gram middel per 100 liter water) Advies bestrijding valse meeldauw Fenomenal mag zowel in de bedekte als in de onbedekte teelt van bloemisterijgewassen, boomkwekerijteelten (met uitzondering van de grondgebonden teelt van laanbomen) en vaste
Bij een aantasting door Phytophthora
planten worden toegepast. Er geldt een maximum van 3 toepassingen per teelt.
verwelken de planten en wordt de
• Ingebouwd resistentiemanagement
plantvoet aangetast.
Dosering: 2,5 kg per ha. Vervolg voorpagina
'Nieuw middel zou heel goed van pas komen'
met fabrikanten, probeert Hummelen ook op andere vlakken de belangen van de glastuin-
Ook met een nieuw middel van Bayer CropScience - waar binnenkort de toelating van wordt verwacht - hoopt Hummelen weer een aantal
onder meer geprobeerd de definitiegrens voor kleine teelten op te rekken van 500 naar
knelpunten op te kunnen lossen. ,,Het betreft een zeer breedwerkend middel dat vooral sterk is op meeldauw. In veel vruchtgroenten en
1000 hectare voor de binnenteelten en van 1000 naar 5000 hectare voor de buitenteelten.
siergewassen is dit een probleem en zou het middel dus heel goed van pas komen. Met name rozentelers zouden er veel baat bij hebben.''
Hierdoor vallen er meer teelten onder de noemer kleine teelten, waarvoor vaak minder
Omdat het nieuwe middel voor bijna alle gewasgroepen een interessant is, zijn er al veel basisgegevens (die nodig zijn voor toelating) ver-
(extra) proefresultaten en -gegevens vereist zijn. Dit maakt de etiketuitbreiding niet alleen
zameld voor de grotere teelten. Hoe meer teelten aan het etiket worden toegevoegd, hoe minder (proef)gegevens er nog nodig zijn voor de
minder kostbaar, maar zorgt ook vaak voor een vlottere toelating in de betreffende teelten.
resterende teelten. Hummelen: ,,Uiteraard speelt ons dat in de kaart; de kosten voor etiketuitbreiding worden immers steeds lager. Hierdoor
Tot slot benadrukt Hummelen dat telers ook weer niet alle heil voor hun problemen in
kunnen de kleine teelten er hopelijk ook van profiteren.''
gewasbeschermingsmiddelen moeten zoeken ,,Soms kunnen ook teeltmaatregelen geheel
bouw te behartigen. Vaak gebeurt dat sectorbreed met andere collega's van LTO. Zo wordt
of gedeeltelijk voor een oplossing zorgen. Denk bijvoorbeeld aan aanpassing van klimaat
Definitiegrens voor kleine teelten oprekken
en ventilatie.'' Als voorbeeld geeft hij het aanbrengen van schotjes in de nok van de kas
Hoewel er regelmatig successen worden geboekt voor de sierteelt, blijft er volgens Hummelen nog een flinke knelpuntenlijst over. Met name
bij een rozenteler. Hierdoor ontstond een veel betere ventilatie in de kas en daardoor ook
trips, wolluis en wittevlieg blijven in veel kleine sierteelten uiterst lastig of zelfs helemaal niet te bestrijden. Behalve door regelmatig overleg
gelijkmatigere temperatuur. Meeldauw krijgt daardoor minder kans om zich te ontwikkelen.
Geslaagde proef zorgt voor snelle etiketuitbreiding Fenomenal ,,Een zeer geslaagde proef met ook nog eens zeer duidelijke en consistente resultaten'', zo blikt Leontiene van Genuchten van DLV Plant terug op de proeven die ze samen met collega Jeroen van der Meij ruim twee jaar geleden met Fenomenal uitvoerden. De proeven - gefinancierd uit het Fonds Kleine Toepassingen - vormden een belangrijke basis voor de etiketuitbreiding van het middel (november 2011) in de sier- en boomteelt. In de proef werd Fenomenal zowel op effectiviteit tegen valse meeldauw als op selectiviteit getoetst. Als toetsgewassen voor de effectiviteit werden hebe (struik), roos (als vaste plant), lisianthus en leeuwebek ingezet; zij geven door hun specifieke gevoeligheid voor valse meeldauw een goede 'blauwdruk' voor alle siergewassen. Om de selectiviteit te toetsen werd Fenomenal op praktijkschaal ingezet op roos, gerbera en chrysant en in een proefkas op de potplanten ficus, begonia en Saint Paulia. Al na het eerste proefjaar kwam naar voren dat Fenomenal een duidelijke aanwinst is voor de siergewassen, zowel qua effectiviteit als qua selectiviteit. ,,Op alle vier toetsgewassen liet Fenomenal een betere of gelijke werking zien tegen valse meeldauw dan de referentiemiddelen. Verder hebben we bij de selectiviteitsproeven in roos, gerbera, chrysant en de potplanten geen enkele schade waar kunnen nemen'', aldus Van Genuchten. Door deze zeer duidelijke en consistente resultaten werd Fenomenal - met wat aanvullende gegevens van Bayer CropScience - al na één toetsjaar door het toelatingscollege CTGB in behandeling genomen. ,,En dat is bijzonder'', zo stelt Van Leontiene van Genuchten is projectleider onderzoek gewasbescherming bij
Genuchten, ,,Normaal staan er voor zo'n etiketuitbreiding vrijwel altijd twee toetsjaren; maar door de duidelijke resultaten hebben
DLV Plant. Harmen Hummelen is projectmanager gewasbescherming bij LTO
we de toelating in de sierteelt mooi een jaar naar voren kunnen halen.''
Groeiservice en coördinator effectief middelenpakket voor de sierteelt.
6 Glastuinbouw Koerier
Vervolg voorpagina
'Meeldauwinfecties mogen we altijd gratis meenemen' De kunstmatige infecties die Rob van der Lans aanbrengt in de proefgewassen zijn nodig om de effectiviteit van zowel nieuwe als bestaande middelen (en werkzame stoffen) zo goed en betrouwbaar mogelijk in kaart te kunnen brengen. De meeste schimmels en plagen worden op voedingsbodems gekweekt (o.a. bij Proeftuin Zwaagdijk) of aangekocht bij een gespecialiseerd bedrijf. Maar soms worden ze ook bij een praktijkbedrijf opgehaald. ,,Meeldauw is bijvoorbeeld niet op een kunstmatig medium te kweken. Daarom halen we het vaak bij gerbera- rozentelers en… we mogen het altijd gratis meenemen'', lacht Van de Lans.
Screenings- en registratieproeven Binnen het onderzoekswerk maakt Van der Lans onderscheid tussen drie verschillende soorten proeven: screenings-, registratie- en demoproeven. De eerste starten al zo'n tien jaar voor de (mogelijke) toelating van een middel, de laatste zo'n anderhalf tot twee jaar tot de (redelijk zekere) toelating. De screeningsproeven worden uitgevoerd bij middelen die nog in de ontwikkelingsfase zitten. Een interessante, maar ook verantwoordelijke job, vindt Van der Lans. ,,Het is feitelijk het eerste onderzoek dat volgt op het basisonderzoek van Bayer CropScience in Duitsland. Vaak is in grote lijnen duidelijk tegen welke ziekte of plaag de betreffende werkzame stof actief is, maar van de werking op specifieke glastuinbouwgewassen is meestal nog weinig bekend. Dat onderzoeken we voor een groot deel hier op de Demokwekerij.'' Volgens de technisch specialist leggen de resultaten en bevindingen van het screeningsonderzoek een belangrijke basis voor verdere, gewasgerichte proeven, niet alleen in Nederland maar ook in andere Europese landen.''De potentie van een middel voor teelten onder glas wordt voor een belangrijk deel in één van deze vijf kassen bepaald.'' De registratieproeven nemen de meeste kasruimte (en vaak ook tijd) in beslag. Deze proeven zijn specifiek gericht op het verzamelen van gegevens die nodig zijn voor de toelatingsdossiers. Vanwege de goede faciliteiten op de Demokwekerij en het accurate onderzoekswerk, kunnen veel gegevens ook in andere landen dienen basis voor (of als aanvulling op) de registratiedossiers.
Technisch specialist Rob van der Lans is verantwoordelijk voor de gewasbeschermingsproeven van Bayer CropScience op Demokwekerij Westland.
Alles volgens strikte protocollen
'Tekortkomingen niet wegpoetsen'
Alle proeven op de demokwekerij worden volgens strikte richtlijnen en protocollen
Het meest praktische onderdeel van het werk zijn de demonstratieproeven. Deze worden meestal zo'n anderhalf tot twee jaar voor de
(standard operations procedures) uitgevoerd. Dit wordt ook één keer per 1 of 2
verwachte toelating van een middel opgestart. Doel is om adviseurs en toeleveranciers alvast kennis te laten maken met een middel en
jaar gecontroleerd door de nieuwe Voedsel- en warenwetautoriteit (nVWA). Hierbij
om te laten zien hoe de effectiviteit van het middel zich verhoudt ten opzichte van concurrerende middelen. ,,Uiteraard proberen we onze
wordt onder meer bekeken hoe bespuitingen worden uitgevoerd en proeven
middelen - binnen de bestaande protocollen (zie ook kader) - zo goed mogelijk uit de verf te laten komen'', zo wil Van der Lans best
worden beoordeeld. Volgens Van der Lans is dit een goede zaak, al mogen ze wat
bekennnen, ,,maar dat betekent zeker niet dat we de tekortkomingen van een middel weg proberen te poetsen. Bij onderzoek is zuiverheid en
hem betreft de demokwekerij wel overslaan. ,, Als je, zoals wij, jaarlijks 50 tot 60
betrouwbaarheid essentieel. Als je daarin gaat smokkelen, dan raak je je geloofwaardigheid kwijt. Dat is wel het allerlaatste wat wij ons kun-
proeven uitvoert, dan móet je wel via strakke procedures werken. Dat is de enige
nen permitteren. Dus als een middel van de concurrent net zo goed of beter is op een bepaalde ziekte of plaag, dan laten we dat ook zien.''
manier om betrouwbare en universeel bruikbare gegevens te verzamelen.''
Peet van Adrichem, Demokwekerij Westland:
'Wij zijn een soort smeermiddel voor de sector' 'We hebben een plek nodig waar technische bedrijven en kwekers met elkaar in contact
meter, waarvan 5000 vierkante meter ingericht is voor productpresentaties van participanten. Daarnaast zijn er 41 onderzoeks-afdelin-
kunnen komen, waar bedrijven hun nieuwste ideeën kunnen tonen en waar telers de
gen, meerdere vergaderruimtes, kantoren en spreekkamers. Jaarlijks trekt de Demokwekerij meer dan 10.000 bezoekers uit binnen- en
producten en technieken ook écht aan het werk kunnen zien. We moeten, kortom, meer
buitenland. En dat zijn allang niet meer alleen technische bedrijven en kwekers; ook onderzoeks- en onderwijsinstellingen zoals Proeftuin
verbinding maken tussen partijen die in de glastuinbouw werkzaam zijn. Dat komt iedereen
Zwaagdijk, TNO, TU Delft en een aantal Hogescholen zijn betrokken bij activiteiten op de Demokwekerij. En ook beleidsbepalers - die vaak
in de sector ten goede.'
weinig notie hebben van de praktische glastuinbouw - laten hun neus steeds vaker zien in Honselersdijk. ,,Alles wat met tuinbouw te maken heeft willen we graag hier hebben'', zegt directeur Peet van Adrichem, die zichzelf vooral als 'smeermiddel' ziet tussen de partijen.
Met deze missie startten de broers Peet en Leo Van Adrichem ruim 10 jaar geleden de Demokwekerij Westland. En die missie bleek aan te slaan: anno 2012 is het innovatie-
Vooruit kijken
bedrijf in Honselersdijk een begrip in de glastuinbouw. Het beschikt over 11.0000 vierkante
Hoewel Van Adrichem zeker trots is op hetgeen er nu staat, kijkt - of beter gezegd: werkt - hij liever vooruit. En dat is momenteel geen gemakkelijke taak. ,,De glastuinbouw verkeert al meerdere jaren in zwaar weer. Daardoor liggen veel nieuwe, innovatieve zaken zo goed als stil. Onze taak is om die innovatie weer aan te zwengelen, om mensen - ondanks hun terughoudendheid - toch weer na te laten denken over de toekomst. Want er is nog zoveel te verbeteren in de glastuinbouw, vooral op het gebied van arbeid door middel van mechatronica en robotica. Alleen al om de vergrijzing op te vangen móet de efficiency van de sector de komende 15 jaar met een factor twee omhoog. Daar ligt dus een enorme uitdaging, daar móeten we aan werken'', zo betoogt de directeur. Omdat het steeds moeilijker wordt om de nu al technisch hoogstaande technieken en systemen nog verder te verbeteren (en omdat bedrijven door de malaise meer bezig zijn met overleven dan met vernieuwing), hoopt Van Adrichem dat met name onderzoeksinstellingen en studenten - samengebracht in de Greenport Campus - de komende jaren het voortouw willen nemen. ,,Zij kunnen niet alleen een belangrijke basis leggen voor technische veranderingen en verbeteringen, maar ook lastige thema's als duurzaamheid en energie-efficiency op een hoger plan zetten.'' Als voorbeeld hiervan haalt hij het omschakelen van wisselspanning naar gelijkspanning aan. ,,Voor tuinders kan dit een grote energiebesparing opleveren, maar dan zullen we wel eerst moeten weten hoe we dat in de praktijk zo slim en efficiënt mogelijk kunnen veranderen. Om die reden hebben we nu ook een opstelling staan die concreet laat hoe dit proces in z'n werk gaat en wat er - op bedrijfsniveau - allemaal bij komt kijken.''
Telen op water Een andere opstelling die als lichtend voorbeeld voor duurzaam produceren moet gelden, is het telen op water. Hiervoor is een proefopstelling gemaakt waarbij tomaten met hun voeten in stromend water staan en daar direct hun voeding uit halen. Substraatmatten komen er dus niet meer aan te pas. In de goten van de proefopstelling zijn om en om tomatenplanten gezet. Tussen twee volle goten zit dus telkens een lege goot. Wanneer de productie in de volle goten afneemt, kunnen in de lege goten alvast weer nieuwe planten worden opgezet. Hierdoor loopt de productie veel beter in elkaar over en kan volgens Van Adrichem een enorme efficiency-slag gemaakt worden. Hoewel de eerste resultaten zonder meer positief zijn, blijkt het lastig om een dergelijk revolutionair systeem van de grond te krijgen. ,,Er zullen een aantal mensen moeten opstaan die er écht in gaan geloven, die de kar willen trekken en die de onwrikbare overtuiging hebben dat zo duurzaam mogelijk telen de toekomst is. Zelf probeer ik zoveel mogelijk mensen hier naartoe te halen. Want als ik íets geleerd heb de afgeloPeet van Adrichem is directeur van Demokwekerij Westland in Honselersdijk.
pen jaren, dan is het wel dat mensen het eerst moeten zíen om er werkelijk in te gaan geloven.''
7 Glastuinbouw Koerier
COLOFON Concept en realisatie: Bayer CropScience SA-NV Vormgeving en opmaak: l Claudia Roorda Fotografie: l
Bayer CropScience SA-NV Drukwerk: l Productiemannen B.V. l
,,Een iets mindere start door Pythium of
,,Bij vrijwel alle middelen werden de aan-
,,De afgelopen jaren hebben we een aantal
,,Alleen al om de vergrijzing op te vangen
Phytophthora zou bij ons meteen in de
wezige sluipwespen voor meerdere maanden
mooie successen geboekt. Een goed voor-
móet de efficiency van de sector de komende
duizenden euro's schade lopen. Dat risico
uitgeschakeld. Bij Calypso was dat hooguit
beeld hiervan is de toelating van Fenomenal
15 jaar met een factor twee omhoog. Daar
moet je gewoon niet willen nemen.''
enkele weken.''
in sierteeltgewassen.''
ligt dus een enorme uitdaging, daar móeten
Dit is een uitgave van: Bayer CropScience SA-NV Energieweg 1 P.O. Box 231 NL-3640 AE Mijdrecht
we aan werken.'' Harmen Hummelen, coördinator
Peet van Adrichem, directeur
Aad Hendriks, hoofd teelttechniek
Erik van Santen, teamleider Sierteelt
effectief middelenpakket
Demokwekerij Westland in
bij Growers B.V. in Made.
bij Koppert Biological Systems.
voor de sierteelt.
Honselersdijk.
Onze gebruiksadviezen, zowel mondeling als schriftelijk verstrekt, berusten op uitgebreide proefnemingen. Wij adviseren naar beste weten volgens kennis van zaken van dit ogenblik, echter zonder daarvoor aansprakelijkheid op ons te nemen, omdat opslag/bewaring en toepassing zich aan onze controle onttrekken. Beschrijvingen van een product, resp. gegevens over de eigenschappen daarvan betekenen niet, dat verantwoordelijkheid wordt gedragen bij eventuele schade. Lees voor gebruik altijd eerst het etiket.
Puzzel mee en win een diner voor twee! Houdt u van lekker eten en drinken in een goed restaurant? Los dan de onderstaande woordzoeker op! Uit de goede inzendingen worden drie winnaars getrokken. Zij krijgen elk een dinerbon ter waarde van €150. De woorden hieronder zitten horizontaal, verticaal en diagonaal in alle richtingen in de puzzel verstopt. Zoek ze op en streep ze af. De overgebleven letters vormen achter elkaar gelezen de oplossing.
E P C I BLAD E N CALYPSO R G CANTACK F Z S T CHRYSANT FAME E N I I GERBERA Z P GEWAS O S KAS E T N E
R U T Y E L E N K H N G
E P E N G E G M T A A I
K R R B E E IJ R O E S T
V F D T R O A C A N KOMKOMMER L M C A L O LUIZEN E K M T P MIJT P K O E T NUTTIGEN A A T M R PAPRIKA S P M O P PROPAMOCARB B I R O O H E S I RESISTENTIE C T H R E ROEST Y R H C A T U N E Z
I T Y R E O M H C K R I
P A P L S A W E G A A U
S I C K ROOS S O NRUPSEN E ESCHIMMELS R SSEIZOEN T PSPINT E UTEELT Y R P TOMAAT O R TRIPS R A L B
© www.puzzelpro.nl
E C E R F S E I Z O E N
P I N G Z T N I P S T E
R U T Y E L E N K H N G
E P E N G E G M T A A I
K R R B E E IJ R O E S T
V O L O P T R P O C Y T
© www.puzzelpro.nl
F A M E P A S B H T R U
D C C K K A P I E H H N
T A A M O T M R S R C E
R N L T E M O O I E A Z
I T Y R E O M H C K R I
P S A C P S L N NA S O EE A R ST O T W T PE E C UL A E G R RR A T OA A R RO G N U A LI
I K O VE D PR L T M T R K AE I NY T I I P D R RR W R A A E T RB O
I O K B E T M L E S E T
U E O R G I I E O O I P
© www.puzzelpro.nl
BON Naam: Adres: Postcode:
Plaats:
Teelt + bedrijfsgrootte : De oplossing van de woordzoeker is:
Stuur de ingevulde bon uit deze krant in een ongefrankeerde envelop naar: Actievoorwaarden
Deze prijsvraag loopt van 10 juni t/m 15 juli 2012. Uit de goede inzendingen worden drie prijswinnaars getrokken. Deze prijswinnaars krijgen tussen 15 en 31 juli bericht. Over de uitslag kan niet worden gecorrespondeerd.
8 Glastuinbouw Koerier
Bayer CropScience SA-NV T.a.v. Jessica Biermann Antwoordnummer 55074 3640 WB Mijdrecht
R G E G D T Z C Z R B E
K E E D S M N N A P P S