Op vleugels van het gezang Margret Spelt

Vanuit bijbels perspectief gezien is het niet verwonderlijk dat de nadruk in de liturgie op het zingen ligt: “God troont op de lofzangen van Israël” zingt Psalm 22, 4. In het zingen komt het woord van God tot leven. Het gezamenlijk zingen van de gemeente bindt. Iedereen kan er aan mee doen met zijn eigen instrument: zijn eigen stem. Door te zingen ervaren we God, belijden we ons geloof en zingen we God de lof toe. Alle aspecten van de relatie tussen God en mens, komen in Psalmen en kerkliederen aan bod. Met name in de Psalmen is er altijd weer het vertrouwen op God dat naar boven komt, wat er ook gebeurt. Zingen kan zo een uiting zijn van onze religieuze beleving en ons gevoelsleven. Aan de andere kant is – om met Willem Barnard te spreken – zingen ook juist een ‘inning’: door te zingen, zing je je het geloof te binnen.

CANTORIJ

Als het gaat om zingen in de kerk is er een bijzondere rol weggelegd voor de cantorij. Een cantorij onderscheidt zich van andere soorten koren door zich in dienst van de liturgie te stellen. Als het goed is sluit de muziek die een cantorij zingt aan bij de betreffende zondag van het kerkelijk jaar, heeft het raakvlak met de lezingen en de verkondiging of past het bij een liturgische handeling. Belangrijk is goed en vroegtijdig overleg tussen predikant en cantor. Zo kan er een passende keuze voor liederen en muziekstukken tot stand komen. De waarde van een cantorij in de kerkelijke gemeente uit zich in verschillende opzichten. Allereerst ondersteunt een cantorij de gemeentezang door de gemeente bijvoorbeeld een nieuw lied aan te leren of door een lied met veel strofen in wisselzang te zingen. De meeste gemeenten gebruiken inmiddels het Liedboek Zingen en bidden in huis en kerk (2013) als standaard liedboek. In dit Liedboek hebben ook andere zangvormen dan het strofelied een plek gekregen. Vaak zijn deze acclamaties, hallelujaverzen en onberijmde (antwoord)psalmen nog niet zo geïntegreerd in de diensten. Een cantorij kan de gemeente bekend maken met deze onbekende vormen, door ze in eerste instantie alleen te zingen en naar verloop van tijd gezamenlijk met de gemeente te zingen. Ook zijn er liederen die een duidelijke voorzang-allen verdeling hebben. Bij die liederen kan een cantorij de rol van voorzanger vervullen of – als er een solovoorzanger is – de gemeente ondersteunen bij het zingend antwoorden. Naast het stimuleren van de gemeentezang, zijn er in de liturgie handelingen die in onze praktijk vaak met muziek omlijst worden. Daarbij valt te denken aan het collectemoment, de viering van het Avondmaal of een processie. Deze momenten duren vaak wat langer en zijn daarom geschikt voor het zingen van een groter koorstuk. Voor een cantorij is het zingen van een stuk uit bijvoorbeeld de koorliteratuur een extra uitdaging boven het zingen van relatief eenvoudige koraalzettingen. Samen vormt dit met elkaar voor de cantorij een mooie afwisseling op het in te studeren programma. Kerkmuziek kan ook een missionaire functie hebben: dat het mensen bij de kerk betrekt die anders niet zo gauw in de kerk zouden komen. Zo kan het zingen in een cantorij ook zo’n functie hebben. In elk geval geeft het zingen in de cantorij zangers een algemeen grotere betrokkenheid bij de gemeente.

DE VRUCHT VAN COMPONEREN

Zoals gezegd heeft de kerk door de eeuwen heen een veelkleurige schat aan muziek verzameld: orgelmuziek, koorwerken en muziek voor solozang. Ook in onze tijd zijn er kerkmusici die zich bezighouden met componeren. Zo zijn er talloze psalm- en koraalbewerkingen voor orgel beschikbaar. Ook zijn er componisten die zich toeleggen op het maken van koorzettingen of –bewerkingen, die bruikbaar zijn voor cantorijen. De inspiratie voor deze composities wordt vaak gevormd door een reeds bestaand kerklied. Veel liederen uit de liederenschat van de kerk zijn al ouder en hebben de tand des tijds doorstaan. Dat komt omdat de tekst en melodie van zulke liederen afzonderlijk al sterk zijn en, eenmaal samengevoegd, elkaar intensiveren, completeren en de sfeer van het lied tot uitdrukking brengen. Er ontstaan ook nieuwe liederen, soms gebaseerd op een oude melodie of tekst. Een voorbeeld hiervan vinden we in het Liedboek bij sommige Psalmen, die naast de Geneefse bewerking ook een eigentijdse versie hebben. De lange Psalm 78 bijvoorbeeld heeft in Lied 78a Luister, volk van God een hedendaagse variant gevonden, waarbij de Psalmtekst kernachtig samengevat is en is voorzien van een bijna hippe melodie in een ongebruikelijke 7/8 (!) maatsoort. Dit lied heeft een strofe, die het goed aangeeft: “Breng wat is gebeurd generaties her in herinnering generaties ver.” Een ander voorbeeld van een hedendaagse bewerking van een lied vinden we bij de Liedboekliederen 721 (“Houd ons bijeen, God, rond uw woord”) en 722 (“Uw stem, Heer, hebben wij gehoord”). De beide dichters hebben zich hier laten inspireren door een bekend Lutherlied.

DE KRACHT VAN MUZIEK

Het wekelijkse zingen van de gemeente in de erediensten werkt samenbindend. Zo kunnen bij gelegenheid ook muzikale gemeenteleden participeren in de eredienst met zang of instrument. Een startzondag, een themadienst of een openluchtdienst bij het Pinksterfeest kunnen aanleiding zijn voor zo’n verbindende muzikale activiteit. Muziek gaat verder waar woorden stoppen. Dat komt omdat muziek de kracht heeft om ons tot in het diepst van onze ziel te raken. Het zingen (en musiceren) van de gemeente is daarom ook zo’n krachtig middel om in contact te komen met het Woord van God. Essentieel en waardevol om zo zingend en musicerend het nieuwe seizoen in te gaan!

Auteur Margret Spelt studeerde orgel en kerkmuziek aan het conservatorium te Zwolle en woont en werkt als musicus in Ede.