Agata Twardoch „System do mieszkania. Perspektywy rozwoju dostępnego budownictwa mieszkalnego" by Fundacja Bęc Zmiana

System do mieszkania PERSPEKTYWY rozwoju DOSTÄ&#x2DC;PNEGO BUDOWNICTWA MIESZKANIOWEGO

Agata Twardoch

SYSTEM DO MIESZKANIA

PERSPEKTYWY ROZWOJU DOSTÄ&#x2DC;PNEGO BUDOWNICTWA MIESZKANIOWEGO

GŁÓWNE WĄTKI LOKALNEJ POLITYKI MIESZKANIOWEJ

AUTOFREIE SIEDLUNG Fot. 1–3. Autofreie Siedlung, Wiedeń. Fot. A.T. 2009

IBA HAMBURG Fot. 4–9. IBA Hamburg, dzielnica Wilhelmsburg. Fot. A.T. 2017

Wejście do dzielnicy. Na rabacie zastosowane rodzime gatunki bylin i traw, które wymagają niewielu zabiegów pielęgnacyjnych

WaterHouses, domy na wodzie

Hybrid house

Smart Material House, Woodcube

Smart Material Haus: smart ist Grun

ODDOLNE BUDOWNICTWO MIESZKANIOWE

KALKBREITE, ZURYCH Fot. 10–20. Budynek spółdzielni Kalkbreite, Zurych. Fot. A.T. 2016 Pierzeja handlowa przy Badenerstrasse

Schody wejściowe na poziom dziedzińca wewnętrznego, na półpiętrze usytuowane usługi, żeby bardziej zachęcać do wejścia na górę

Dziedziniec wewnętrzny na dachu zajezdni, część spokojna

Widok na dziedziniec

Hol główny oraz biblioteka, widok z góry

Klaster, widok na pokój wspólny

Domofon przy wejściu do holu z kolorami odpowiadającymi kolorom kolejnych klatek schodowych

Klatki schodowe w kolorach odpowiadających oznaczeniom na domofonie

Klaster, mieszkanie indywidualne

Niewielka biblioteka w holu wejĹ&#x203A;ciowym

ODDOLNE BUDOWNICTWO MIESZKANIOWE

WALLISBLOK, ROTTERDAM Fot. 21–24. Budynek grupy budowlanej Wallisblok, Rotterdam. Fot. A.T. 2016

Wnętrze jednego z mieszkań

Jedna z mieszkanek stojąca przy personalizowanym wejściu na dziedziniec kwartału

Wnętrze kwartału, zdjęcie z poziomu terenu Zabytkowa elewacja zewnętrzna oraz zwielokrotnione wejścia, dzięki którym każde mieszkanie ma wejście bezpośrednio z poziomu ulicy

ODDOLNE BUDOWNICTWO MIESZKANIOWE

ODERBERGER STRASSE, BERLIN Fot. 25–27. Budynek grupy budowlanej Baugemeinschaft GdR Oderberger Strasse 56, Berlin, proj. BARarchitekten. Fot. A.T. 2016 Usługowy parter, środkowe drzwi prowadzą do minigalerii

Widok od ulicy

Tył budynku

ODDOLNE BUDOWNICTWO MIESZKANIOWE

BIGYARD, BERLIN Fot. 28–30. Budynek BIGyard, proj. Zanderroth Architekten. Fot. A.T. 2016

Elewacja północna od ulicy

Wejścia do mieszkań

Elewacja północna od ulicy

ODDOLNE BUDOWNICTWO MIESZKANIOWE

SEESTERN ASPERN, WIEDEŃ Fot. 31–38. Budynek cohousingu Seestern Aspern, proj. Einszueins architektur, Wiedeń. Fot. A.T. 2016 Kuchnia wspólnotowa

Kuchnia wspólnotowa

Warsztat

Przestrzeń do przechowywania kwiatów w okresie zimowym

Coworking

Świątynia dumania na dachu budynku

Stopnie do siedzenia przy sali wspólnej

ODDOLNE BUDOWNICTWO MIESZKANIOWE

URBANKRANKENHAUS, BERLIN Fot. 39–41. Urbankrankenhaus. Tak zaadaptowany na potrzeby grupy budowlanej, Berlin. Fot. A.T. 2016 Tereny rekreacyjne we wnętrzu

Wejście do jednego z budynków. Pozostawione sprzęty wskazują na oswojenie przestrzeni półprywatnej

Wejście na teren osiedla

NOWE MIASTA / NOWE DZIELNICE

ALLERTON BYWATER, LEEDS Fot. 42–44. Allerton Bywater Millennium Community, Leeds, najbardziej wiejski zespół ze wszystkich wybudowanych w ramach Millennium Communities Programme. Fot. A.T. 2009

Wyraźny prymat ruchu pieszego i rowerowego. Drogi ukształtowano tak, że samochody muszą poruszać się powoli

Pokój do pracy nad wiatą postojową dla samochodu. Filozofa założenia skupiała się na minimalizacji potrzeb dojeżdżania do miasta

NOWE MIASTA/NOWE DZIELNICE

SEESTADT ASPERN, WIEDEŃ Fot. 45. Aspern. Schemat założenia. Legenda 1. Autostrada A23, 2. Hub komunikacyjny, 3. Plac publiczny przed dworcem, 4. Ulica handlowa łącząca dworzec z terenami rekreacyjnymi nad zbiornikiem wodnym, 5. Obwodowa ulica komunikacyjna, 6. Centralne tereny zieleni wraz ze zbiornikiem wodnym, 7. Przestrzeń publiczna w ramach kampusu uniwersyteckiego, 8. Tereny zieleni, 9. Budynki kampusu, 10.Obszary przemysłowe, 11. Superbloki (najwyższa zabudowa biurowa), 12. Główne przestrzenie publiczne, 13. Kwartały mieszkaniowo-usługowe. Opracowanie własne na podstawie „Aspern Airfield Master Plan” The Future Vienna 2008 (https://www.wien.gv.at/stadtentwicklung/ shop/broschueren/pdf/flugfeldaspern-kurzfassung-englisch.pdf, dostęp 09. 2017)

Fot. 46–55. Seestadt Aspern, nowa dzielnica Wiednia. Fot. A.T. 2016

Ulica handlowa, pierwszy etap Seestadt Aspern

Dla podkreślenia spójności cała zastosowana w „ciągu czerwonym” mała architektura ma kolor czerwony

Wgląd w kolejne wnętrza urbanistyczne

W ramach osiedla zastosowano bardzo dużą różnorodność typów i stylistyk architektonicznych budynków. Różnorodność nie jest jednak w tym wypadku równoznaczna z chaosem

Wyniesione przestrzenie półprywatne

Tarasowe ukształtowanie wejścia do przestrzeni półprywatnej

Oddzielenie przestrzeni publicznych od półpublicznych uzyskane jest przez zmianę poziomu terenu i kształtowanie zabudowy w ramach niedomkniętych kwartałów. Zmiana poziomów wykorzystywana jest wielokrotnie do stworzenia niejednoznacznych miejsc siedzących. Przemyślana kompozycja urbanistyczna zapewnia bardzo wiele otwarć widokowych. Po tym zespole mieszkaniowym po prostu bardzo dobrze i ciekawie się chodzi

NOWE MIASTA/NOWE DZIELNICE

NOWE ŻERNIKI, WROCŁAW Fot. 56. Nowe Żerniki, schemat masterplanu. Opracowanie własne na podstawie (Szymczak 2016). Legenda: 1. Przystanek tramwajowy, 2. Istniejąca zabudowa jednorodzinna, 3. Bazarek, 4. Dom kultury, 5. Kwartały mieszkaniowe, 6. Tereny zieleni, 7. Projektowana w przyszłych etapach zabudowa biurowo-usługowa, 8. Główne przestrzenie publiczne, 9. Kościół, 10. Pierwszy etap inwestycji

Fot. 57. Nowe Żerniki. Przestrzeń półprywatna na dachu budynku mieszkalnego, fot. Maciej Lulko, dzięki uprzejmości Maćków Pracownia Projektowa

Fot. 58. Nowe Żerniki. Widok z lotu ptaka, fot. Maciej Lulko, dzięki uprzejmości Maćków Pracownia Projektowa

ZABUDOWA TERENÓW UPRZEDNIO ZAINWESTOWANYCH (BROWNFILEDS)

19 DZIELNICA, WARSZAWA Fot. 59–61. Dzielnica, proj. JEMS Architekci. Pierwszy etap inwestycji, widoki z okna jednego z mieszkań. Fot. A.T. 2013

Pierwszy etap inwestycji. Bardzo ciasna przestrzeń między kwartałami. W tle Pałac Kultury

MIKROURBANIZACJA

PARKUPARTMENTS, SYDNEY Fot. 62–63. PARKUPARTMENTS, proj. dyplomowy, Wojciech Zientek (prom. Agata Twardoch), Gliwice, koncepcja 2018, widok całości

Schemat przekroju

MIKROURBANIZACJA

PROJECT LIDINGÖ Fot. 64 –66. Lidingö Bridge Village, koncepcja adaptacji mostu na mieszkania. Fot. Urban Nouveau AB. 2018

Stan istniejący

Park linearny na moście

Wizualizacja proponowanych przez Urban Nouveau zmian

ADAPTACJE BUDYNKÓW

LOFTY GLIWICE Fot. 67–69. Lofty w Gliwicach. Mieszkania w starym spichlerzu, proj. Medusa Group. Fot. Tomasz Zakrzewski Wewnętrzne schody w jednym z loftów

Wnętrze jednego z loftów

Dodana klatka schodowa

ADAPTACJE BUDYNKÓW

BOLKO LOFT Fot. 70–72. Bolko Loft, Bytom. Mieszkanie w dawnej lampowni przy szybie, proj. Medusa Group. Fot. Daniel Chrobak i Jan Lutyk

ADAPTACJE BUDYNKÓW

MIESZKANIA W BIUROWCU, NOWY JORK Fot. 73–75. Koncepcja adaptacji biurowca na wielofunkcyjny zespół z mieszkaniami, widok od strony 58 ulicy. Stan istniejący. Fot. dzięki uprzejmości Rafi Segal A+U

Makieta

ADAPTACJE BUDYNKÓW

ARCADE PROVIDENCE Fot. 76–78. Arcade Providence, zabytkowe centrum handlowe zamienione na dostępne mieszkania, proj. NCArchitects. Fot. Ben Jacobsen Photo and Northeast Collaborative Architects Widok z zewnątrz

Wnętrze mieszkania i widok na galerię

Wnętrze mieszkania

ADAPTACJE BUDYNKÓW

OGRODY KRÓLOWEJ BONY, GLIWICE Fot. 88–89. Ogrody Królowej Bony. Apartamentowiec w ekspresjonistycznym budynku Kolegium Nauczycielskiego. Fot. Marta Gocek 2018

Po adaptacji klatka schodowa pozostała praktycznie bez zmian

Wnętrze wydzielonego mieszkania. Projekt wnętrza: Marta Gocek, Pracownia 44STO

MIKROAPARTAMENTY

CARMEL PLACE, NOWY JORK Fot. 90–92. Carmel Place, NY, proj. nArchitects, fot. Ivan Baan (zewnątrz), fot. Pablo Enrique (wnętrze)

Wnętrze jednego z mikroapartamentów w Carmel Place. Widok z rozłożonym łóżkiem

Wnętrze jednego z mikroapartamentów w Carmel Place. Widok ze złożonym łóżkiem

MIKROAPARTAMENTY

MIKROAPARTAMENT SZYMONA HAŃCZARA, WROCŁAW Fot. 93–94. 13-metrowe mieszkanie Szymona Hańczara we Wrocławiu. Fot. Jędrzej Stelmaszek

INCREMENTAL HOUSING

AUSBAUHAUS, NEUKÖLLN Fot. 95–97. Ausbauhaus Neukölln, proj. Praeger Richter Architekten. Fot. Praeger Richter Architekten

Elewacja Południowa, z obszernymi tarasami stanowiącymi poszerzenie przestrzeni mieszkalnej

Mieszkanie wykończone w standardzie Standard Wohnung

INCREMENTAL HOUSING

TILA, HELSINKI Fot. 98–100. Tila, Helsinki, proj. TALLI Architects, 2008. Fot. Kuvio (http://www.kuvio.com/, zewnętrz) i Stefan Bremer (wnętrze)

Widok z zewnątrz

Mieszkanie w stanie oddawanym lokatorom, na podłodze wyrysowany szkic zabudowy

Mieszkanie wykończone przez lokatorów

agata twardoch

SYSTEM DO MIESZKANIA PERSPEKTYWY ROZWOJU DOSTÄ&#x2DC;PNEGO BUDOWNICTWA MIESZKANIOWEGO

Spis treści Od autorki

Wprowadzenie 9 1. Wstęp 2. Przedmiot i zakres pracy 3. Stan badań 4. Uzasadnienie podjęcia tematu 5. Metoda i układ pracy 6. Cele pracy i zadania badawcze

11 20 21 27 29 31

część pierwsza: Dostępne budownictwo mieszkaniowe – kontekst i diagnoza

Rozszerzona definicja dostępnego budownictwa mieszkaniowego

2. 2.1. 2.2. 2.3. 2.4.

Charakterystyka sytuacji mieszkaniowej w Polsce Statystyczny deficyt mieszkań a rzeczywiste potrzeby mieszkaniowe Struktura rynku mieszkaniowego Dostępność mieszkań Polska na tle innych krajów europejskich

41 41 44 50 54

3. Kontekst sytuacji mieszkaniowej 3.1. Aspiracje mieszkaniowe Polaków 3.2. Kontekst demograficzny

63 64 75

4. Zagrożenia dostępnego budownictwa mieszkaniowego 4.1. Problemy z dostępnością mieszkań w ustroju kapitalistycznym 4.2. Prywatyzacja przestrzeni 4.3. Overtourism

81 82 94 105

5. 5.1. 5.2. 5.3.

116 116 129 136

Charakterystyka polityki mieszkaniowej w Polsce Założenia polityki mieszkaniowej i główne programy mieszkaniowe Implikacje społeczne i przestrzenne polityki mieszkaniowej Krytyka polityki mieszkaniowej

część druga: Kształtowanie systemu dostępnego budownictwa mieszkaniowego

141

1. Działania systemowe w sferze polityki mieszkaniowej 1.1. Główne wątki lokalnej polityki mieszkaniowej 1.2. Regionalna polityka mieszkaniowa

145 157 199

2. 2.1. 2.2. 2.3. 2.4.

Działania oddolne Oddolne budownictwo mieszkaniowe Rodzaje oddolnego budownictwa mieszkaniowego Zagraniczne przykłady oddolnego budownictwa mieszkaniowego Uwarunkowania rozwoju oddolnego budownictwa mieszkaniowego w Polsce

207 207 211 231

3. 3.1. 3.2. 3.3.

Lokalizacja. Dostępne budownictwo mieszkaniowe w strukturze urbanistycznej Najnowsze dzielnice: Seestadt Aspern i Nowe Żerniki. Studium przypadków Wewnętrzny potencjał rozwoju miasta Gdzie budować mieszkania dostępne? Podsumowanie rozdziału

4. 4.1. 4.2. 4.3.

Wybrane rozwiązania zwiększające dostępność mieszkań Mikroapartamenty: mniej znaczy więcej czy mniej za więcej? Mikrodomy: Walden XXI wieku? Incremental housing. Budowa metodą gospodarczą w systemie dostępnego budownictwa mieszkaniowego

Kształtowanie wizerunku dostępnego budownictwa mieszkaniowego

część trzecia: Konkluzje: perspektywy rozwoju dostępnego budownictwa mieszkaniowego

256

271 280 302 337 341 342 369 376

409

429

Bibliografia 439

Od autorki Gdy w 2005 roku jako młoda architektka z akademickimi ambicjami zaczęłam się poważnie zajmować d o s t ę p n y m b u d o w n i c t w e m m i e s z k a n i o w y m, za każdym razem, gdy opowiadałam o problemie publicznie, słyszałam pytanie, czy chodzi o mieszkania dla osób niepełnosprawnych. Potem, że „socjal” to nie jest temat, a już na pewno nie dla architekta. Po kilkunastu latach sytuacja zmieniła się diametralnie. O d o s t ę p n y m b u d o w n i c t w i e m i e s z k a n i o w y m wspomina Narodowy Program Mieszkaniowy1, a nowa strategia Warszawy swoją część pod nazwą „Mieszkania 2030” w zasadzie opiera na koncepcji dostępnego mieszkalnictwa. W czerwcu 2017 roku, na Affordable Housing Forum zorganizowanym przez SARP (Stowarzyszenie Architektów Polskich) we współpracy z ETH (Eidgenössische Technische Hochschulen) w Zurychu sala była pełna. Po haśle: d o s t ę p n e b u d o w n i c t w o m i e s z k a n i o w e nie trzeba już za każdym razem tłumaczyć, że chodzi o osiągalność mieszkań. Przez kilkanaście lat zmieniło się postrzeganie problemu mieszkaniowego i jego miejsce w debacie publicznej. Wydaje się, że nikt nie chce już oddawać budownictwa mieszkaniowego wyłącznie w ręce wolnego rynku, nikt nie wierzy w to, że problem rozwiąże się sam. Nawet najbardziej liberalnie nastawiona partia parlamentu w swoim programie proponuje różne formy pomocy mieszkaniowej, obejmującej zarówno mieszkania własnościowe, jak i czynszowe. A jednak nadal spotykam się z pełnymi oburzenia uwagami: „Nie stać ICH? Niech wezmą się do pracy!”. Koncepcja, że dostępne budownictwo mieszkaniowe nie jest skierowane tylko do osób najuboższych, a polityka mieszkaniowa nie polega na rozdawnictwie i dysponuje wieloma pozafinansowymi narzędziami, wymaga jeszcze sporo tłumaczenia. Wydaje się, że najwyższy czas zmienić sposób rozmowy o mieszkalnictwie. Po pierwsze należy dostosować metody, kierunki i cele polityki mieszkaniowej do współczesnych wymogów, a po drugie trzeba włączyć problematykę mieszkaniową do szerokiej dyskusji, która objęła już problematykę miejską. Społeczeństwo zyskuje coraz większą samoświadomość, może czas nią objąć także strefę mieszkaniową. 1

Narodowy Program Mieszkaniowy [online, dostęp: listopad 2017], https://www.miir. gov.pl/strony/zadania/polityka-mieszkaniowa/narodowy-program-mieszkaniowy/.

Od autorki

W pierwszej części książki staram się przedstawić sytuację mieszkaniową w Polsce na tle sytuacji europejskiej, w kontekście trendów i możliwości, także w odniesieniu do polityki społecznej. Nakreślam zagrożenia, z którymi dostępne mieszkalnictwo musi się mierzyć: komodyfikację, gentryfikację czy prywatyzację przestrzeni. Druga część książki to pogrupowany tematycznie katalog – nomen omen – dostępnych rozwiązań i możliwości kształtowania budownictwa mieszkaniowego. Chciałam w niej pokazać, że dostępne budownictwo mieszkaniowe to o wiele więcej niż mieszkanie socjalne albo dopłata do kredytu. Zależy mi, żeby przekonać samorządy, że dysponują wieloma niewykorzystanymi narzędziami, architektów – że ich praca ma także ponadestetyczne znaczenie, a mieszkańców miast – że przy odrobinie niekonwencjonalnego podejścia do kwestii mieszkania mogą znaleźć alternatywne rozwiązania swojego problemu mieszkaniowego. Wszystkich natomiast – że mieszkanie, jako fundamentalny problem architektury, może być zagadnieniem intrygującym. Dostępność budownictwa mieszkaniowego jest specyficznym tematem naukowym: zaangażowanym, o dużej doniosłości społecznej. Naukowa wartość opracowań na temat dostępnego mieszkalnictwa potwierdzona może zostać jedynie wtedy, gdy trafi poza uniwersytet – do szerszego odbiorcy. Temat ten jest także ważny dla mnie osobiście, a prowadzone badania i odkrywane możliwości rozwoju dostępnego budownictwa mieszkaniowego – emocjonujące. Z tego powodu – na wzór anglosaskich publikacji naukowych – w części wprowadzenia, w zakończeniu oraz w momentach, gdy za istotne uznałam swoje osobiste doświadczenie – jak na przykład przy definiowaniu dostępnego budownictwa mieszkaniowego – stosuję narrację pierwszoosobową.

Wprowadzenie

1. Wstęp Ilość – jakość – dostępność Problem mieszkaniowy określają trzy równoległe parametry: ilość, jakość oraz dostępność (mieszkań). Ponadstuletnia historia instytucjonalnej walki z tym problemem pokazuje, że skuteczne rozwiązania przynieść może jedynie równoczesne uwzględnienie wszystkich trzech parametrów. Dominacja któregokolwiek z kierunków rozwoju – ilościowego, jakościowego lub skoncentrowanego tylko na dostępności – potęguje problemy, zamiast je rozwiązywać. Od lat polska polityka mieszkaniowa kieruje się przede wszystkim jednym z tych parametrów: liczbą oddawanych do użytku mieszkań. Początków tego stanu rzeczy można doszukiwać się w latach 1971– 1980, gdy pod rządami Edwarda Gierka powstało ponad 2,5 miliona mieszkań, a zasób mieszkaniowy powiększył się o prawie ¼1. W rekordowym 1978 roku do użytku oddano 284 tysiące mieszkań (dla porównania w 2008, drugim w kolejności rekordowym roku, było to prawie o połowę mniej – 165 tysięcy). Taka skala budownictwa mieszkaniowego nie pozostała bez wpływu na kształt miast. Obowiązująca wówczas ustawa o planowaniu przestrzennym z 1961 roku wprowadziła hierarchiczność planów oraz zasadę nadrzędności planowania gospodarczego nad przestrzennym. Nieistotne stały się ograniczenia lokalizacyjne inwestycji – decyzje podjęte na szczeblu krajowym były ostateczne i wykluczały wszelkie dylematy związane z własnością terenu czy prawidłowym rozwojem funkcjonalnym miast. Zgodnie z zarządzeniem z 1974 roku w sprawie wskaźników i wytycznych dla terenów mieszkaniowych miasta miały być traktowane jako t e r e n y m i e s z k a n i o w e i s t n i e j ą c e i obejmowane planami razem z nowo projektowanymi jednostkami strukturalnymi, jak według obowiązującej wtedy nomenklatury określano zespoły mieszkaniowe2. Lokowanie nowych osiedli stało się zatem możliwe bez względu na istniejące układy urbanistyczne, co trafnie określone zostało jako „architektura spadochronowa”3. W efekcie 1 2 3

A. Jędraszko, O braku polityki mieszkaniowej, „Urbanista” 2006, nr 48 (12), s. 23–26. A. Twardoch, Problem dostępnego budownictwa mieszkaniowego na wybranych przykładach, Politechnika Śląska, Gliwice 2010. Określenie na ignorującą kontekst lokalizację nowych realizacji „jakby zostały zrzucone ze spadochronu”, którego autorstwo przypisuje się Halinie Skibniewskiej.

Wprowadzenie

po 40 latach, w 2018 roku, około 12 milionów Polaków mieszka w porozrzucanych po kraju blokach z wielkiej płyty, które może zdążyły już obrosnąć tkanką miejską i zielenią, ale zbliża się dla nich koniec „terminu przydatności”. Mimo że wykonywane ekspertyzy zdają się dowodzić, że en masse wielkopłytowe ustroje konstrukcyjne wytrzymają więcej niż zakładane 50 lat, prędzej czy później nastąpi moment, w którym jednocześnie wymienić będzie trzeba około 4 milionów mieszkań – bo na tyle szacuje się zasoby mieszkań w blokach. Niezależnie od tego, jak szybko zestarzeje się wielka płyta – szybciej czy wolniej, niż zakładano – jej koniec kiedyś nastąpi. Pierwszy blok, który się zawali, wywoła kryzys wielokrotnie większy niż kryzys „frankowy”, powodując gwałtowny spadek zaufania do konstrukcji wielkopłytowej, a tym samym nagły spadek cen. Ze względu na wielką skalę budowy bloków, wielka będzie skala problemu, a ten – według szacunków – czeka nas za mniej więcej 25 lat. Nie uczymy się na błędach: kolejne rządy i kolejne programy mieszkaniowe nadają priorytet rozwojowi ilościowemu, nawet mimo bardzo niekorzystnych prognoz demograficznych. W lipcu 2018 roku weszła w życie specustawa mieszkaniowa4 – kolejny akt prawny, który ma przyspieszyć budowę nowych mieszkań kosztem ominięcia ograniczeń wynikających z systemu planowania przestrzennego. Rozwiązaniem dla problemu mieszkaniowego nie jest przesadna ustawowa dbałość o jakość mieszkań. Co z tego, że powstaną same wielkie i piękne mieszkania, w trwałej i łatwej do modernizacji technologii, skoro niewielu będzie stać na to, żeby w nich zamieszkać? Ustalenie zbyt restrykcyjnych norm jakościowych prowadzi do stagnacji na mieszkaniowym rynku. Obecnie nic nie wskazuje jednak na to, żeby restrykcyjne wymagania jakościowe miały stać się problemem. Po ponad stu pięćdziesięciu latach, które minęły od sprowokowanych wybuchem epidemii cholery w londyńskiej dzielnicy Whitechapel pierwszych brytyjskich ustaw o standardach mieszkaniowych, prawodawstwo zdaje się ciążyć w stronę rozluźniania wytycznych jakościowych. Jeszcze w 1996 roku, w poświęconej intelektualnej historii planowania przestrzennego książce Cities of Tomorrow, profesor Peter Hall pisał, że w przeciwieństwie do pionierów z początku XX wieku,

Ustawa z dnia 5 lipca 2018 r. o ułatwieniach w przygotowaniu i realizacji inwestycji mieszkaniowych oraz inwestycji towarzyszących, Dz.U. 2018 poz. 1496.

Wprowadzenie

którzy walczyli o s t a n d a r d życia, teraz walczymy o „jakość” życia5. To prawda, z tym że kolejne globalne zmiany wynikające z dominacji kapitału nad ideami sprawiają, że chodzi raczej o jakość życia wybranych. Przed epoką Gierka polska polityka mieszkaniowa kierowała się priorytetem dostępności. Wprowadzony w 1945 roku dekret z 21 grudnia O publicznej gospodarce lokalami i kontroli najmu sprawił, że w wybranych miastach miejska lub gminna rada narodowa zyskała prawo przyznawania lokali mieszkaniowych, a decyzja ta była nadrzędna nad wcześniejszymi umowami najmu i nad aktami własności. Zgodnie z zasadą, że jedna osoba nie powinna mieć do dyspozycji więcej niż jedną izbę, do największych mieszkań dokwaterowywano lokatorów. Władza budowlana, na wniosek władzy kwaterunkowej, uzyskała prawo do przerabiania lokali ponadtrzyizbowych na osobne, mniejsze lokale mieszkaniowe (art. 9), czego relikty do tej pory dostrzegalne są w przedziwnych układach mieszkań komunalnych. Tym samym przepisem (art. 41) obniżono wszystkie czynsze do poziomu z 1 września 1939 roku, co może i zwiększyło dostępność mieszkań w krótkim okresie, ale w długim doprowadziło do degradacji nieremontowanych kamienic i wielkiego kryzysu śródmieść, z którym w wielu miastach borykamy się do dzisiaj. Prawdopodobnie każdy architekt natknął się w swoim zawodowym życiu na problem modernizacji wykupionego z zasobu komunalnego mieszkania, w którym nie ma kuchni, a łazienka znajduje się po drugiej stronie korytarza. Rozwiązywanie problemu mieszkaniowego przypomina chodzenie po linie: konieczne jest stałe pilnowanie chwiejnej równowagi pomiędzy trzema kierunkami, bo przechył w którąkolwiek stronę grozi upadkiem. Poszukiwanie tej równowagi jest jednym z tematów niniejszej książki.

Sine qua non Prowadzenie polityki mieszkaniowej jest koniecznością. Sama polityka mieszkaniowa zaś – jeżeli ją dobrze zdefiniujemy jako coś znacznie więcej niż budowa mieszkań i dopłata do czynszów – okaże się skutecznym narzędziem rozwoju miast. Nawet przy założeniu, że warunki mieszkaniowe można by uznać za prywatną sprawę obywateli, a mieszkanie traktować jak towar 5

P. Hall, Cities of Tomorrow, Blackwell Publishing, New Jersey 2005, s. 242.

Wprowadzenie

Rysunek 1. Space for living, not speculation. Napis na ścianie brytyjskiego pawilonu podczas Biennale Architektury w Wenecji, październik 2016. Fot. A.T.

Wprowadzenie

rynkowy – od czego jestem daleka – nie można zaprzeczyć silnym wzajemnym związkom stanu budownictwa mieszkaniowego i struktury przestrzennej miast. Mieszkania zajmują największy procent powierzchni przestrzeni miejskich, dlatego trudno sobie wyobrazić, żeby stan środowiska mieszkaniowego pozostawał bez wpływu na ogólny stan miast. Mieszkanie wymaga powiązania z infrastrukturą (techniczną, społeczną) i uzależnione jest od decyzji z zakresu planowania przestrzennego. Nawet najwspanialsze mieszkanie bez wody, prądu, zasięgu komórkowego, dostępu do drogi, szkoły, lekarza i sklepu nie stanie się dobrym miejscem do życia. Mieszkania potrzebują miasta (albo wsi), ale i w drugą stronę – miasto potrzebuje mieszkań: zły stan sektora mieszkaniowego powoduje problemy społeczne i gospodarcze. Problemy mieszkaniowe potęgują tendencje emigracyjne, opóźniają decyzję o posiadaniu potomstwa, powodują wykluczenie społeczne, a w efekcie hamują gospodarkę i wymuszają zwiększenie nakładów na opiekę socjalną. Mieszkanie to znacznie więcej niż ochrona przed warunkami atmosferycznymi; człowiek bez mieszkania wyrzucany jest poza margines systemu społecznego.

Nierówności W idealnym świecie, w którym ludzie rzeczywiście mieliby równy start i równe szanse, może nie trzeba byłoby zajmować się dostępnym budownictwem mieszkaniowym. Żyjemy jednak w czasie i miejscu, w którym 8 najbogatszych osób dysponuje takim majątkiem jak biedniejsza połowa ludzkości, czyli jakieś 3,75 miliarda ludzi. Nierówności rosną – o czym wiadomo co najmniej od 1867 roku, kiedy to Marks opublikował swoje klasyczne dzieło6 – gdy wskaźnik rentowności kapitału przewyższa w sposób trwały stopę wzrostu produkcji i dochodu. Kiedy bardziej opłaca się posiadać, niż pracować, kapitał podlega kumulacji, więc ci, którzy mieli, mają coraz więcej, a ci, którzy nie mieli – mają coraz mniej. Koncentracja majątków nie jest zaburzeniem rynku, wskazuje raczej na jego prawidłowe (w znaczeniu: nieskrępowane) działanie. Jak było do XIX wieku i może stać się normą w wieku XXI: niekontrolowany kapitalizm automatycznie tworzy arbitralne, nieusuwalne nierówności, stawiając pod znakiem 6

K. Marks, Kapitał, Krytyka ekonomii politycznej, Hachette Polska, Warszawa 2010.

Wprowadzenie

zapytania podstawowe wartości, na których opierają się demokratyczne społeczeństwa7. Pogląd, według którego wraz z postępującym rozwojem nierówności społeczne najpierw rosną (w pierwszej fazie industrializacji), a potem spadają (rosnący odsetek ludności dołącza do najbardziej obiecujących sektorów, stąd spontaniczna redukcja nierówności), okazał się mocno przesadzony. Opisująca zjawisko, opublikowana w 1954 roku krzywa Kuznetza stała się rozstrzygającym argumentem w dyskusji na temat wyższości kapitalizmu nad wszystkimi innymi systemami społeczno-gospodarczymi, mimo że sam jej autor, Simon Kuznetz, amerykański ekonomista białoruskiego pochodzenia, zastrzegał, że nie jest wskazane generalizowanie zaprezentowanych wyników8,9. Nierówności spadały do lat 70. XX wieku, kiedy to zaczęły rosnąć, i obecnie są większe, niż były. Mimo znacznego rozwoju gospodarczego nierówności społeczne w USA w latach 2000–2010 przekroczyły te rekordowe z lat 1910–1920 i nadal rosną. Stopniowo wzrasta znaczenie kapitału. Całkowita wartość majątków prywatnych (nieruchomości, kapitał finansowy itd.) w stosunku do rocznego narodowego dochodu sytuuje się na poziomie 6-letniego dochodu poszczególnych krajów. Czyli na takim poziomie jak na przełomie XIX i XX wieku, w okresie wielkich majątków przemysłowych10. Przez dominację kapitału dziedziczenie zaczyna odgrywać rolę równie istotną, jak miało w połowie XIX wieku. Raport The Brookings Institution11 na temat nierówności wskazuje, że w większości miast amerykańskich pogłębiły się one w ciągu ostatnich 9 lat oraz że zauważalny jest związek pomiędzy poziomem nierówności a dostępnością mieszkań. Im bardziej nierówne społecznie miasto, tym trudnej dostępne są mieszkania dla gospodarstw domowych o niskich dochodach. Nierówności społeczne nie dość, że nie znikną same, to tak naprawdę nadal nie udało się wymyślić (a tym bardziej wprowadzić) skutecznego systemu, który mógłby je znieść na poziomie globalnym w sposób strukturalny i pokojowy. Przywoływany już Thomas 7 8 9

T. Piketty. Kapitał XXI wieku, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2015, s. 16. Tamże, s. 43–45. Rok 1953 to jednak środek zimnej wojny i potrzebne były argumenty, które mogły pomóc w utrzymaniu krajów słabo rozwiniętych w orbicie wolnego świata. Podkreślono i nagłośniono więc ten wątek badań, który był najbardziej użyteczny. 10 T. Piketty, Kapitał XXI wieku…, dz. cyt., s. 75. 11 M. Alacevich, A. Soci, Inequality. A Short History, Brookings Institution Press, Washington 2017.

Wprowadzenie

Piketty, francuski ekonomista badający nierówności dochodowe, autor głośnej książki Kapitał w XXI wieku, pisze, że jedynym czynnikiem, który wpłynął na redukcję nierówności w okresie między rewolucją przemysłową a dwudziestoleciem międzywojennym, były wstrząsy polityczne i gospodarcze w latach 1914–191812, a podobnych chcielibyśmy za wszelką cenę unikać. Znane są jednak narzędzia, które mogą zmniejszać te nierówności lub przynajmniej ich negatywne globalne skutki. Historia podziału bogactw jest zawsze historią głęboko polityczną i nie może być sprowadzana do mechanizmów czysto ekonomicznych13. Na przykład redukcja nierówności w Europie Zachodniej i Ameryce Północnej z lat powojennych (1950–1960) jest ściśle związana z politykami publicznymi uruchamianymi zaraz po wojnie. Podobnie notowany od lat 70. ubiegłego wieku wzrost nierówności związany jest z powrotem do gospodarki relatywnie wolnego wzrostu i umotywowanymi politycznie programami fiskalnymi i finansowymi. Drugą główną siłą konwergencji, czyli redukcji i kompresji nierówności, jest proces upowszechniania wiedzy oraz inwestycje na rzecz podniesienia kwalifikacji i kształcenia. W redukcji nierówności chodzi o to, żeby praca miała jak największą wartość – żeby godziwy dochód mógł pochodzić z pracy, a nie tylko z kapitału. W sferze mieszkaniowej oznacza to, że pożądane jest, żeby i s t n i a ł s e k t o r m i e s z k a ń d o s t ę p n y c h, w y ł ą c z o n y c h z g r y r y n k o w e j. Kluczowe dla poziomu nierówności jest to, co aktorzy polityczni, społeczni i gospodarczy uważają za sprawiedliwe i jak działają w sprawie zachowania sprawiedliwości. Ponieważ nie istnieje żaden naturalny i spontaniczny proces, który pozwalałby na uniknięcie destabilizujących i sprzyjających nierównościom tendencji w sposób trwały, wzbudzenie takiego procesu potrzebuje wsparcia ze strony polityk. Książka ta jest więc także o wsparciu, jakiego polityki mogą udzielić dostępnemu budownictwu mieszkaniowemu.

12 T. Piketty, Kapitał XXI wieku…, dz. cyt., s. 31. 13 Tamże, s. 59.

Wprowadzenie

Perspektywy rozwoju dostępnego budownictwa mieszkaniowego Mieszkanie nie jest zwykłym towarem między innymi dlatego, że nie całkiem jak towar się zachowuje. Można je oczywiście kupić, sprzedać i wynająć, może być przedmiotem spekulacji lub źródłem strat i zysków. Jest, jak każdy towar, produktem pracy ludzkiej i staje się przedmiotem społecznego zapotrzebowania dzięki temu, że ma wartość użytkową. Natomiast – w przeciwieństwie do innych towarów – przeznaczenie do sprzedaży nie jest jego immanentną cechą. O komodyfikacji mieszkania więcej piszę dalej, w tym miejscu chciałam przywołać jeszcze inne różnice między mieszkaniem a towarem: mieszkanie i środowisko mieszkaniowe są znacznie mniej podatne na zmiany niż przeciętny towar. Od czasu, gdy Aleksander Bell wynalazł i opatentował telefon, ten najpierw się zmniejszył, stopniowo rozpowszechnił, wiele razy zmieniał wygląd, a w końcu na stałe uniezależnił się od kabli telefonicznych i zamienił w przenośny komputer, który z wynalazkiem Bella łączy już w zasadzie jedynie nazwa. Tymczasem mieszkanie z 1876 roku nie różni się od współczesnego żadną z głównych cech konstytutywnych. Ma ściany, sufit, okna i drzwi, chroni przed warunkami atmosferycznymi i świadczy o statusie. Przechowujemy w nim dobytek, śpimy, jemy i przyjmujemy gości. Gdyby zaproponowano nam mieszkanie z epoki Bella, moglibyśmy w nim zamieszkać. Podobnie na porównaniu z mieszkaniem wyszłyby nie tylko inne dobra konsumpcyjne: samochody, ubrania, a nawet książki czy produkty spożywcze, ale także całe sfery naszego życia: praca, finanse, mobilność, higiena czy sposób spędzania wolnego czasu. Zmienił się nawet model gospodarstwa domowego, a samo mieszkanie nie tak bardzo14. Nie chodzi o to, że nikt nie próbuje mieszkania zmienić. Historia architektury pełna jest przecież mieszkaniowych eksperymentów (Jednostka Marsylska, Habitat 68, Nakagin Capsule Tower), a jednak najchętniej mieszkamy w mieszczańskich kamienicach lub podmiejskich domkach, w których innowacyjna jest co najwyżej powłoka: nowoczesne materiały, kosmiczne kształty, niespotykane formy. Prawdziwe rewolucje mieszkaniowe, dotykające istoty mieszkania, kończą się zwykle katastrofami. Mieszkanie jest bardzo mało podatne na innowacje i trudno znosi eksperymenty. Nawet moda dotyka je 14 Nie znaczy to, że rola i forma mieszkania jest niezmienna w całej historii rozwoju.

Wprowadzenie

tylko powierzchownie: raz są modne dachy skośne i kolumienki, raz dachy płaskie i pasy okien, ale istota domu pozostaje nadal taka sama. Można zatem zapytać, czy w tak źle znoszącej innowacje dziedzinie jest w ogóle sens rozmawiać o perspektywach rozwoju. Perspektywa to przecież „awans, szansa, możliwość, prawdopodobieństwo, sposobność, ewentualność, nadzieja i widoki”, samo określenie w pewien sposób antycypuje mające nastąpić zmiany. Książka porusza temat perspektyw, nie postuluję w niej jednak rewolucji ani obrócenia systemu do góry nogami. Zdając sobie sprawę ze złożoności problemu i z faktu, że kwestia mieszkaniowa jest nie do zlikwidowania raz na zawsze, nie prezentuję ani panaceum, ani rozwiązań niezawodnych i uniwersalnych. Jeżeli opisuję rozwiązania nowatorskie, to głównie takie, które już się sprawdziły, które zostały w jakimś miejscu przetestowane i zaakceptowane15. Śledzę nowe trendy, ale czasem je polecam, a czasem przed nimi przestrzegam. Podstawową nowością, którą przynosi moja praca, jest szeroka perspektywa w postrzeganiu dostępnego budownictwa mieszkaniowego. Proponuję spojrzenie interdyscyplinarne, posiłkując się źródłami z dziedziny socjologii, ekonomii, polityki społecznej oraz – co oczywiste – architektury i urbanistyki. Wskazuję rozwiązania nie tyle nowe, co różnorodne, odchodząc od status quo, według którego mieszkanie można kupić za gotówkę albo na kredyt. Wskazuję stereotypy i kody kulturowe, które decydują o naszych mieszkaniowych wyborach. Staram się wskazać mieszkalnictwo jako narzędzie, które może być pomocą przy odnowie miast i drogą ku większemu zrównoważeniu; szansą, a nie koniecznym obciążeniem dla budżetów miast. Mieszkanie jest zawsze związane z kompromisem: zarówno na poziomie rodziny, jak i gminy czy państwa. Nie można mieszkać pod lasem i zarazem blisko centrum miasta, przeciwdziałać suburbanizacji, a w planach miejscowych przeznaczać tereny otwarte pod zabudowę. Nie można jednocześnie prowadzić polityki mieszkaniowej i zostawiać mieszkania w zarządzie wolnego rynku. Warunki mieszkaniowe nie mogą zależeć wyłącznie od możliwości finansowych ani wyłącznie od potrzeb. W tym zakresie w pracy poszukuję mądrych kompromisów. 15 Niewielką część opisywanych rozwiązań stanowią projekty studenckie i studialne. Przykłady koncepcyjne zostały przytoczone jednak jedynie w rozdziale dotyczącym rozwiązań przestrzennych, a ich innowacyjność dotyczy aspektów przestrzennych, głównie związanych z lokalizacją, nie zaś istoty zamieszkania lub formy organizacji, które mogłyby nie zostać zaakceptowane społecznie.

Wprowadzenie

2. Przedmiot i zakres pracy Przedmiotem pracy jest dostępne budownictwo mieszkaniowe rozumiane jako s y s t e m r o z w i ą z a ń (pr z e s t r z e n n y c h, o r g a n i z a c y j n y c h, p r a w n y c h) s k i e r o w a n y c h d o o s ó b, które mają trudności w zaspokojeniu swoich pot r z e b m i e s z k a n i o w y c h n a w o l n y m r y n k u. Kluczem do definicji pojęcia jest właśnie ujęcie zagadnienia w ramach systemu, czyli zespołu wzajemnie sprzężonych elementów, w tym wypadku obejmujących zagadnienia z kilku dziedzin nauki: architektury i urbanistyki, planowania przestrzennego, socjologii oraz innych nauk społecznych1. Przedmiot pracy należy jednak głównie do dyscypliny architektury i urbanistyki, nacisk położony został na zagadnienia przestrzenne, a zagadnienia związane z pozostałymi dziedzinami uznać należy za uzupełniające. Praca ma charakter monografii, stanowi studium problematyki dostępnego budownictwa mieszkaniowego, na które składają się zagadnienia o różnym zakresie czasowym i terytorialnym. Zakresem pracy są zatem szeroko rozumiane kwestie jakości, dostępności i liczby mieszkań oraz związane z nimi elementy polityki społecznej, w tym polityki mieszkaniowej, planowania przestrzennego, urbanistyki, architektury i budownictwa. W zakresie terytorialnym praca dotyczy przede wszystkim problematyki polskiej, pokazanej jednak w kontekście europejskim, z licznymi odniesieniami do zaobserwowanych zachodnich dobrych praktyk. W uzasadnionych przypadkach odniesienia sięgają także rozwiązań z innych kręgów kulturowych. Zagadnienia czasowe skupiają się na drugiej dekadzie XXI wieku, posiłkują się jednak licznymi odniesieniami do rozwiązań historycznych datowanych od momentu powstania planowania przestrzennego jako reakcji na problem mieszkaniowy (przełom XIX i XX wieku).

System – zespół wzajemnie sprzężonych elementów, spełniający określoną funkcję i traktowany jako wyodrębniony z otoczenia w określonym celu (opisowym, badawczym, do innego zastosowania – np. systemem jest proces technologiczny); por. System [w:] Encyklopedia PWN [online, dostęp: marzec 2018], https://encyklopedia.pwn.pl.

Wprowadzenie

3. Stan badań Architektura i urbanistyka W polskiej literaturze należącej do dyscypliny architektura i urbanistyka budownictwo mieszkaniowe, w tym to z sektora dostępnego, omawiane jest głównie w ujęciu klasycznym: formy, funkcji i konstrukcji. W ten sposób problematykę prezentuje Jan Pallado1, Beata Kucharczyk-Brus2, Grażyna Schneider-Skalska3 wraz z Elżbietą Kusińską4 czy Justyna Kobylarczyk5. Osobne miejsce wśród badań nad zabudową mieszkaniową zajmuje problematyka zabudowy wielkopłytowej, obecna na przykład w badaniach Barbary Gronostajskiej6, Beaty Komar7, Jana M. Chmielewskiego i Małgorzaty Mireckiej8 czy Grzegorza Wojtkuna9. Zagadnienia mieszkaniowe często poruszane są w kontekście idei zrównoważonego rozwoju10. Specjalne miejsce w dziedzinie badań nad zabudową mieszkaniową należy się Zbigniewowi Baciowi, twórcy nurtu habitat w polskiej architekturze oraz organizatorowi cyklu konferencji naukowych o tej tematyce. Konferencje „Habitat” od pierwszego spotkania 1

J. Pallado, Architektura wielorodzinnych domów dostępnych, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 2007. 2 B. Kucharczyk-Brus, Mieszkanie w zabudowie wielorodzinnej – obraz ewolucji idei projektowej, uwarunkowań rozwojowych i sposobów użytkowania, na przykładzie Górnego Śląska, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2016. 3 G. Schneider-Skalska, Zrównoważone środowisko mieszkaniowe. Społeczne – oszczędne – piękne, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2012. 4 G. Schneider-Skalska, E. Kusińska, Miejskie środowisko mieszkaniowe, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2017. 5 J. Kobylarczyk, A house in the city [w:] A house in a city. Properties of an architectural thing, cz. 1, red. D. Kozłowski, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2016. 6 B.E. Gronostajska, Kreacja i modernizacja przestrzeni mieszkalnej. Teoria i praktyka na przykładzie wybranych realizacji wrocławskich z lat 1970–1990, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2007. 7 B. Komar, Współczesna jakość spółdzielczej przestrzeni osiedlowej w świetle zasad rozwoju zrównoważonego na przykładzie Katowic, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gli wice 2014. 8 J.M. Chmielewski, M. Mirecka, Modernizacja osiedli mieszkaniowych, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2007. 9 G. Wojtkun, Wielorodzinne budownictwo mieszkaniowe. Wizje a rzeczywistość, Wydawnictwo Naukowe Politechniki Szczecińskiej, Szczecin 2008. 10 G. Schneider-Skalska, Zrównoważone…, dz. cyt.; M. Stangel, Kształtowanie współczesnych obszarów miejskich w kontekście zrównoważonego rozwoju, Wydawnictwo Naukowe Politechniki Śląskiej, Gliwice 2013; D. Gaweł, Dom dostępny – kształtowanie środowiska zamieszkania w warunkach zrównoważonego rozwoju [w:] Mieszkać w mieście. Sprawy mieszkaniowe, red. A. Twardoch, Wydawnictwo Naukowe Politechniki Śląskiej, Gliwice 2015.

Wprowadzenie

w 1985 roku skupiają środowisko specjalistów zaangażowanych w wielodyscyplinarną dyskusję nad teoretycznymi podstawami optymalizacji mieszkalnictwa, między innymi skalą habitatów, partycypacją mieszkańców w projektowaniu, ekologią czy nawet mobilnością jednostek mieszkalnych11. O architekturze mieszkaniowej dla osób niezamożnych nie można mówić, nie wspominając dorobku Hanki Zaniewskiej wraz z zespołem Instytutu Rozwoju Miast z Krakowa, który od wielu lat prowadzi badania nad architekturą mieszkaniową w kontekście polityki mieszkaniowej12. Podobną tematyką zajmują się także Radosław Barek13, Jakub Heciak14, przywołany już wcześniej Grzegorz Wojtkun15 oraz – w kontekście działalności gmin – Nina Sołkiewicz-Kos i Mariusz Zadworny16. Powstało kilka interesujących opracowań na temat zagranicznych polityk względem architektury mieszkaniowej, jak na przykład rozprawa doktorska Jakuba Heciaka na temat rozwiązań stosowanych w Szwajcarii17. Za najważniejszą z nich uznać można publikację Joanny Giecewicz na temat rozwiązań wiedeńskich18. Społeczne aspekty dostępnego budownictwa mieszkaniowego bardzo wnikliwie opracował Robert Idem w dwóch publikacjach: jednej dotyczącej

11 Habitaty bezpieczne, red. Z. Bać, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2006; Habitaty: reaktywacja małych społeczności lokalnych, red. Z. Bać, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2016. 12 H. Zaniewska, Mieszkalnictwo w zrównoważonej strukturze miast, „Zeszyty Naukowe Politechniki Poznańskiej. Architektura i Urbanistyka” 2011, z. 21, s. 7–22.; H. Zaniewska, M. Thiel, Środowisko mieszkaniowe w zrównoważonym rozwoju miast i osiedli – aspekt społeczny i urbanistyczny, „Czasopismo Techniczne. Architektura”, R. CIV, z. 3-A, s. 311– 322.; H. Zaniewska i in., Informacje o mieszkalnictwie. Wyniki monitoringu za 2014 rok, IRM, Kraków 2015. 13 R. Barek, Architektura środowiska mieszkaniowego tworzonego z udziałem środków publicznych, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 2000. 14 J. Heciak, Współczesne mieszkalnictwo społeczne w Holandii realizowane przy udziale lokalnej społeczności [w:] Habitaty: reaktywacja..., dz. cyt.; J. Heciak, A. Twardoch, Affordable housing in Poland – the study of a non-existent sector [w:] No cost housing – ETH, Zurich 2016. 15 G. Wojtkun, Od mieszkalnictwa socjalistycznego do mieszkalnictwa socjalnego, „Przestrzeń i Forma” 2012, nr 18, s. 183–198. 16 N. Sołkiewicz-Kos, M. Zadworny, Zagadnienia projektowania zabudowy mieszkaniowej jako element strategii prospołecznej w gminie, „Budownictwo o Zoptymalizowanym Potencjale Energetycznym” 2009, nr 6. 17 J. Heciak, Jakość środowiska mieszkaniowego w zabudowie społecznej – studia przypadków, Politechnika Krakowska, Kraków 2014. 18 J. Giecewicz, Konserwatywna awangarda. Wiedeńska polityka mieszkaniowa 1920–2005, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2008.

Wprowadzenie

mikrośrodowiska wspólnot mieszkaniowych19 oraz drugiej dotyczącej uspołecznienia procesu projektowego w ogóle20. Ponadto Robert Idem jest prekursorem polskich badań nad cohousingiem, które stanowiły także podstawę dla badań prowadzonych na potrzeby niniejszej pracy21. Poza wymienionymi głównymi tematami badawczymi w polskiej literaturze przedmiotu poruszane są nie mniej istotne wątki uzupełniające. Ewa Stachura, dzięki interdyscyplinarnemu wykształceniu architektoniczno-ekonomicznemu, prowadzi badania nad oczekiwaniami i aspiracjami Polaków względem budownictwa mieszkaniowego22. Monografia Grzegorza Nawrota stanowi uzupełnienie badań o kryteria klasyfikujące współczesną interpretację treści pojęć d o m u oraz a r c h i t e k t o n i c z n e j p r z e s t r z e n i p r z e z n a c z o n e j d o m i e s z k a n i a, jako wpływających na kształt architektury23. Tomasz Bradecki od lat prowadzi badania nad wskaźnikami urbanistycznymi w architekturze mieszkaniowej24. Agnieszka Labus zajmuje się problematyką osób starszych, także w kontekście potrzeb mieszkaniowych25. Bazą i inspiracją dla prowadzonych badań nad dostępnym budownictwem mieszkaniowym były ponadto klasyczne publikacje książkowe architektek Heleny Syrkus26 i Barbary

19 R. Idem, Kształtowanie mikrośrodowiska jako miejsca wspólnoty, Wydawnictwo Naukowe Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2012. 20 Tegoż, Uspołecznienie procesu zrównoważonego projektowania architektonicznego, Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2014. 21 Tegoż, Cohousing. Dziesięć argumentów „za”, „Czasopismo Techniczne” 2007, nr 3, s. 87–92. 22 E. Stachura, Oczekiwania Polaków wobec przyszłego domu i mieszkania w kontekście wymogów projektowania zrównoważonego (w świetle badań), „Środowisko Mieszkaniowe” 2013, nr 12; tejże, Środowisko mieszkaniowe w Polsce. Ocena, oczekiwania, aspiracje, Politechnika Krakowska, Kraków 2013. 23 G. Nawrot, O współczesnych formach zamieszkiwania w mieście, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2015. 24 T. Bradecki, A. Twardoch, Współczesne kierunki kształtowania zabudowy mieszkaniowej, Wydawnictwo Naukowe Politechniki Śląskiej, Gliwice 2013.; tychże, Quantitative and qualitative research in housing areas. Contemporary housing developments in silesian metropolitan area, Poland, „Architecture, Civil Engineering, Environment” 2016, nr 9 (2), s. 5–12.; T. Bradecki i in., Models for Experimental High Density Housing, „IOP Conference Series. Materials Science and Engineering” 2013, nr 245 (5). 25 A. Labus, Senior cohousing in cross-cutting research, „Architecture, Civil Engineering, Environment” 2016, nr 4; A. Labus, M. Dobrowolska, Samotność osób starszych a cohousing, „Społeczeństwo i Edukacja” 2016, nr 20, s. 47–456. 26 H. Syrkus, Ku idei osiedla społecznego, PWN, Warszawa 1976.; tejże: Społeczne cele urbanizacji, PWN, Warszawa 1984.

Wprowadzenie

Brukalskiej27 oraz społeczników Stanisława Tołwińskiego28 i Władysława Dobrzyńskiego29. Mimo że Krzysztof Nawratek nie zajmuje się bezpośrednio dostępnym budownictwem mieszkaniowym, jego prace z pogranicza urbanistyki stanowią istotny kontekst dla przyjętego w pracy spojrzenia na architekturę i mieszkalnictwo30.

Inne dyscypliny Dostępne budownictwo mieszkaniowe jest obiektem badań z zakresu różnych dziedzin i dyscyplin nauki. Mimo że przedmiot pracy należy głównie do dyscypliny architektura i urbanistyka, pozostałe są niezwykle istotne dla konstrukcji całości pracy. O ile jednak przegląd stanu badań w dziedzinie architektury i urbanistyki uznać można za przekrojowy, o tyle w innych dyscyplinach są to jedynie najważniejsze, interesujące w kontekście prowadzonych badań wątki. Po pierwsze, dostępne budownictwo mieszkaniowe stanowi element polityki społecznej, wobec tego przywołać należy prace Jolanty Supińskiej31, dzięki którym możliwa jest analiza związku architektury i polityki społecznej oraz implikacji tego związku. Ważne źródło stanowią także badania Aleksandry Zubrzyckiej-Czarneckiej nad polityką mieszkaniową we Francji32. W zakresie innych nauk społecznych przydatne okazały się badania socjologiczne, antropologiczne i ekonomiczne. Wymienić należy tu przede wszystkim Kacpra Pobłockiego, którego najnowsza książka33 była pomocna w zrozumieniu, które elementy systemu 27 B. Brukalska, Zasady społeczne projektowania osiedli mieszkaniowych, Trzaska, Warszawa 1948. 28 S. Tołwiński, Bogactwo form spółdzielczego ruchu mieszkaniowego, „Spólnota Pracy” grudzień 1936, nr 12; tegoż, Osiedle społeczne i dzielnica mieszkaniowa (1943/44) [w:] Zagadnienie samorządu w świetle doświadczeń demokracji ludowej, Czytelnik, Warszawa 1946. 29 W. Dobrzyński, Kooperatywy mieszkaniowe. Wskazówki praktyczne, Instytut Wydawniczy „Bibljoteka Polska”, Warszawa 1921. 30 K. Nawratek, Miasto jako idea polityczna, Korporacja Ha!art, Kraków 2008.; tegoż, Dziury w całym. Wstęp do miejskich rewolucji, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2012; tegoż, Brońmy norm, normy nas obronią, „Autoportret” 2013, kwiecień, s. 34–37. 31 J. Supińska, Dylematy polityki społecznej, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2014; tejże, Wartości i zasady polityki społecznej [w:] Polityka społeczna. Podręcznik akademicki, red. G. Firlit-Fresnak, M. Szylko-Skoczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008. 32 A. Zubrzycka-Czarnecka, Polityka mieszkaniowa we Francji na przełomie XX i XXI wieku, Instytut Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011. 33 K. Pobłocki, Kapitalizm. Historia krótkiego trwania, Fundacja Nowej Kultury Bęc Zmiana, Warszawa 2017.

Wprowadzenie

mieszkaniowego, jako części ustroju, nie mogą zostać zmienione, a w których sferach możliwe są działania naprawcze. Prace Mateusza Halawy34, Katarzyny Kajdanek35 czy Natalii Fiedorczuk, Marka Krajewskiego, Rafała Drozdowskiego oraz Marty Skowrońskiej36 odnoszą się do społecznych podstaw wyborów mieszkaniowych Polaków i tym samym pozwoliły na zrozumienie pozaprzestrzennych czynników decydujących o stanie zbudowanego środowiska mieszkaniowego, tych, które nie wynikają bezpośrednio z uwarunkowań technicznych czy sensu stricto finansowych. W pracy znalazły się ponadto odwołania do dotyczących kwestii mieszkaniowej esejów antropologicznych37 i socjologicznych38, a także do badań socjologicznych Ewy Kaltenberg-Kwiatkowskiej39. Poruszając temat dostępności mieszkań, nie można abstrahować od kwestii ekonomicznych, z tego powodu w pracy wykorzystane zostały publikacje Macieja Cesarskiego40 i Ireny Herbst41 oraz klasyczne pozycje Andrzeja Andrzejewskiego42. Dane statystyczne i obecną sytuację mieszkaniową porządkują i podsumowują cykliczne wydawnictwa Fundacji Habitat for Humanity43. Ważnym kontekstem dla badań dostępnego budownictwa mieszkaniowego są także prowadzone przez geografów studia nad postępującą depopulacją44. 34 35 36 37 38 39 40

41 42 43 44

M. Halawa, In New Warsaw, „Cultural Studies” 2015, nr 29 (5–6), s. 707–732. K. Kajdanek, Suburbanizacja po polsku, Wydawnictwo Naukowe Nomos, Kraków 2012. N. Fiedorczuk i in., Wynajęcie, Fundacja Nowej Kultury Bęc Zmiana, Warszawa 2012. Co znaczy mieszkać. Szkice antropologiczne, red. G. Woroniecka, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2007. Socjologia zamieszkiwania, red. M. Łukasiuk, M. Jewdokimow, Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa, Warszawa 2014. Mieszkanie. Analiza socjologiczna, red. E. Kaltenberg-Kwiatkowska, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1982. M. Cesarski, Polska szkoła społecznego budownictwa mieszkaniowego. Aktualność w latach transformacji, „Problemy Rozwoju Miast” 2005, nr 2–4, s. 30–47; tegoż, Budżet a mieszkalnictwo i budownictwo społeczne w Polsce. Transformacja i perspektywy, „Problemy Polityki Społecznej” 2011, nr 15, s. 29–51. I. Herbst, Potrzeby mieszkaniowe w Polsce. Dostęp do mieszkania w kontekście polityki prorodzinnej, Warszawa 2013. A. Andrzejewski, Potrzeby mieszkaniowe. Problemy i perspektywy, Wiedza Powszechna, Warszawa 1970. M. Salamon, A. Muzioł-Węcławowicz, Mieszkalnictwo w Polsce, Fundacja Habitat for Humanity Poland, Warszawa 2015; Mieszkalnictwo w Polsce. Dobre praktyki, red. B. Audycka, M. Ruszkowska-Cieślak, Fundacja Habitat for Humanity Poland, Warszawa 2017. R. Krzysztofik, „Zagłada miast” – projekt Shrink Smart. The Governance of Shrinkage within an European Context na Uniwersytecie Śląskim [w:] Zarządzanie rozwojem miast o zmniejszającej się liczbie mieszkańców, Kancelaria Senatu, Warszawa 2013, s. 45–56.; R. Krzysztofik i in., Miasta konurbacji katowickiej [w:] Kurczenie się miast w Europie Środkowo-Wschodniej, red. T. Stryjakiewicz, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2014.

Wprowadzenie

Szerokie współczesne tło nadaje dyskusji nad dostępnym budownictwem mieszkaniowym cykl przedsięwzięć pt. Synchronizacja, realizowanych od 2008 roku przez Fundację Nowej Kultury Bęc Zmiana, w których głos mają artyści, architekci i badacze. Wystawy, instalacje artystyczne, wykłady, warsztaty i w końcu interdyscyplinarne publikacje45 są poszukiwaniem rozwiązań problemów projektowych, społeczno-politycznych, ekonomicznych, estetycznych i emocjonalnych manifestowanych w przestrzeni współczesnych miast.

Braki w literaturze przedmiotu Badania nad dostępnym budownictwem mieszkaniowym są rozproszone pomiędzy dziedzinami nauki, przez co poszczególnym badaniom często brakuje szerszego kontekstu i interdyscyplinarnych odniesień. Konieczne wydaje się połączenie źródeł z różnych dziedzin nauki, w celu wskazania powiązań pomiędzy elementami systemu, jakim jest dostępne budownictwo mieszkaniowe. W polskiej literaturze przedmiotu brakuje także syntezy problematyki dostępnego budownictwa mieszkaniowego w ujęciu transdyscyplinarnym, która wychodziłaby poza ramy kwestii finansowych lub związanych z mieszkalnictwem. W literaturze próżno też szukać ogólnej definicji dostępnego budownictwa mieszkaniowego, która byłaby przydatna dla badaczy z różnych dziedzin, ale która pomogłaby także w dyskursie publicznym. W chwili obecnej debata nad budownictwem mieszkaniowym, co niepokojące, dotyczy przede wszystkim braku mieszkań.

45 My i oni. Przestrzenie wspólne. Projektowanie dla wspólnoty, red. B. Świątkowska, Fundacja Nowej Kultury Bęc Zmiana, Warszawa 2014; Smutek konkretu. Materializacja idei / Dziury w całym, red. B. Świątkowska, Fundacja Nowej Kultury Bęc Zmiana, Warszawa 2015.

Wprowadzenie

4. Uzasadnienie podjęcia tematu Dostępne budownictwo mieszkaniowe w Polsce nie jest dostosowane do współczesnych potrzeb i możliwości. W ciągu ostatnich 40 lat na świecie nastąpiły zmiany o niespotykanym wcześniej tempie oraz sile1. W pewnym uproszczeniu zmiany te podzielić można na trzy grupy zagadnień. Grupa pierwsza to zmiany środowiskowe, spowodowane poziomem ingerencji w równowagę ekologiczną, skutkujące zmianami klimatycznymi i wyczerpywaniem się zasobów naturalnych. Grupa druga to zmiany społeczno-ekonomiczne (postępujące rozwarstwienie społeczne oraz dysproporcje w dystrybucji dóbr, wzrost komodyfikacji, współwystępujące gwałtowna urbanizacja i przeludnienie oraz depopulacja, zmiany struktury gospodarstw domowych czy zmiany demograficzne). I wreszcie trzecia grupa: zmiany technologiczne, związane nie tylko ze wzrostem możliwości technicznych, ale przede wszystkim z rozwojem komunikacji, powodującym zmiany społeczne określone przez Tofflera, jako t r z e c i a f a l a2. Wraz z następującymi przeobrażeniami zmieniają się paradygmaty. Następuje zmiana modelu zarządzania: od zarządcy do lidera3; zmiana sposobu planowania: od planów do strategii. W dziedzinie mieszkalnictwa jest to przede wszystkim zmiana od reagowania (na bezdomność i inne negatywne tendencje) w stronę zapobiegania4 oraz zmiana myślenia o mieszkaniu: z ekonomicznego na oparte na prawach człowieka5. Niewystarczające stało się nawet pojęcie zrównoważonego rozwoju, które w odniesieniu do rozwoju przestrzennego zaczyna być uzupełniane o pojęcie elastyczności i odporności (tzw. resilience). 1 2

3 4 5

Y.N. Harari, Sapiens. Od zwierząt do bogów, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2017. A. Toffler, Trzecia fala, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986. Trzecia fala (która zastąpić ma drugą falę: przemysłową, związaną z produkcją stali, elektrycznością, nowymi środkami transportu i masowej komunikacji, ze standaryzacją i uniformizacją) ma dzięki nowym technologiom, rozwojowi usług spowodować odejście od masowej produkcji i ery przemysłowej, zmieniając nie tylko technologie, ale także sposób funkcjonowania społeczeństw. A. Ali, Significance of Paradigm Shift from „Management to Leadership”. A Review of Lite rature, „International Journal of Academic Research in Business and Social Sciences” 2012, nr 2 (10), s. 499–506. J. Apicello, A paradigm shift in housing and homeless services. Applying the population and high-risk framework to preventing homelessness, „Open Health Services and Policy Journal”, nr 3, s. 41–52. Por. raport komisarz UN Raquel Rolnik, Report of the Special Rapporteur on adequate housing as a component of the right to an adequate standard of living, and on the right to non-discrimination in this context [online, dostęp: kwiecień 2018], http://www.ohchr.org.

Wprowadzenie

Tymczasem dostępne budownictwo mieszkaniowe traktowane jest w Polsce nadal zgodnie z przyjętym w epoce Margaret Thatcher i Ronalda Reagana neoliberalnym paradygmatem mieszkania jako towaru rynkowego. Podejście to ugruntowane u nas zostało po roku 1989, gdy mieszkanie uznane zostało za towar, a ciężar związany z pozyskaniem mieszkania przerzucony został na obywatela i wolny rynek. Założenia polityki mieszkaniowej prowadzonej zgodnie z zapisami art. 75 pkt 1 Konstytucji RP również są niezmienne. Wykorzystywane elementy polityki fiskalnej, podażowej, popytowej oraz czynszowej są niewystarczające: nieelastyczne i mocno zbiurokratyzowane. W procesie myślenia o mieszkalnictwie pominięty został potencjał kapitału społecznego, fundamentalny w Europie Zachodniej. O dostępnym budownictwie mieszkaniowym nadal myśli się w kategoriach obciążenia, nie zaś jak o narzędziu mogącym przynieść korzyści ogólne. Według prognoz demograficznych GUS Polska do roku 2050 straci 4,5 miliona mieszkańców, czyli nieco ponad 12%6, w związku z czym nieuzasadniona jest kontynuacja ilościowej polityki mieszkaniowej, która niezmiennie przeważa w opartych na polityce podażowej działaniach rządowych. Prognozowany spadek liczby mieszkańców nie jest rozłożony równomiernie: w kilku województwach ubytek ma przekroczyć poziom 20%, w innych nie wystąpi lub nie przekroczy 3%7. Tymczasem nie prowadzi się polityki mieszkaniowej na poziomie regionalnym8. W polskiej polityce mieszkaniowej odzwierciedlenia nie znajdują także poważne zmiany struktury demograficznej, z jakimi mamy obecnie do czynienia9. W obliczu zasygnalizowanych rozbieżności pomiędzy status quo a potrzebami i możliwościami w dziedzinie polityki mieszkaniowej potrzebna jest zmiana sposobu myślenia oraz znaczne rozbudowanie dostępnych narzędzi zarządzania i dostarczania zasobów. Zmiana konieczna jest szczególnie w sektorze dostępnego budownictwa mieszkaniowego. 6 7 8

M. Waligórska i in., Prognoza ludności na lata 2014–2050, GUS, Warszawa 2014, s. 110. W województwach lubelskim, łódzkim, opolskim i świętokrzyskim, por. M. Waligórska i in., Prognoza ludności…, dz. cyt., s. 112–113. A. Twardoch, Centralna, regionalna i lokalna polityka mieszkaniowa w kontekście prognozowanych zmian demograficznych. Wybrane skutki przestrzenne, społeczne i gospodarcze, „Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach” 2014, nr 223, s. 21–31. W omawianym okresie, do roku 2050, osoby w wieku powyżej 65 lat będą stanowiły ⅓ populacji, a ich liczba w porównaniu z 2013 rokiem wzrośnie o 5,4 miliona. Znacznie zmniejszy się natomiast populacja dzieci, młodzieży i osób w wieku produkcyjnym.

Wprowadzenie

5. Metoda i układ pracy Publikacja stanowi podsumowanie prowadzonych od ponad dekady badań nad możliwościami, barierami i status quo dostępnego budownictwa mieszkaniowego w Polsce. W pracy przyjęto podejście transdyscyplinarne, pojmowane jako wielostronna analiza skupiona na jednym temacie (w tym przypadku dostępnym budownictwie mieszkaniowym), która stanowić powinna pierwszy krok do wypracowania wspólnej perspektywy teoretycznej, łączącej elementy różnych pól badawczych wokół problemu. Zmienia się rola architekta i urbanisty jako rzemieślnika. Zaawansowanie technologiczne: programowanie parametryczne, BIM (Building Information Modeling) czy modelowanie 3D, zdejmuje z architektów część odpowiedzialności i pracy. Z tego powodu architektura jako dyscyplina musi poniekąd definiować się na nowo i udowadniać swoją użyteczność nie tylko w procesie projektowania budynków i obszarów, ale także w kwestii zdolności do poruszania się po procesach i zjawiskach społecznych1. W architekturze nie da się już także precyzyjnie oddzielić roli i metod akademii od roli i metod praktyki. Role te przestały być rozdzielne i jednoznaczne. Badania prowadzone są przy użyciu narzędzi projektowych (research by design), a praktyka wykorzystuje elementy naukowe i wykonuje własne badania2. Podstawową metodą badawczą były studia przypadków (badania in situ, studia procesów) oraz badania przez projekty (research by design) prowadzone na Wydziale Architektury Politechniki Śląskiej oraz podczas licznych warsztatów i uzupełnione studiami literaturowymi. Poszczególne tezy pracy poddane zostały pod dyskusję i były weryfikowane zarówno podczas wykładów i prezentacji na polskich i zagranicznych konferencjach naukowych, w ramach uczestnictwa w grupach roboczych zajmujących się dostępnym budownictwem, jak i podczas popularyzatorskich wykładów i debat publicznych. Wiedza architektoniczna jest głęboko zanurzona w sieci politycznych relacji3. Z tego powodu metody użyte w pracy to także metody polityki społecznej, która jako nauka przygotowuje usystematyzowany 1 2 3

A. Piotrowski, J. Williams-Robinson, Discipline of Architecture, University Of Minnesota Press, Minneapolis 2000. Por. np.: publikacje naukowe pracowni OMA czy działalność Urban Think Thank. A. Piotrowski, J. Williams Robinson, Discipline…, dz. cyt.

Wprowadzenie

zbiór wskazówek dla praktyki. Diagnoza użyteczna dla polityki społecznej powinna odpowiadać na pytania: Jak doszło do tego, co jest? Dlaczego do tego doszło? Jakie są ograniczenia swobody działania politycznego? Jakimi środkami (aktywami, zasobami) dysponują ci, którzy chcą się włączyć w politykę społeczną?4 W niniejszej pracy architektura i planowanie przestrzenne poddane zostały humanistycznej refleksji. Z tego powodu analizy i wnioskowania w niej zawarte znajdują się nie tylko po stronie falsyfikowalnych teorii empirycznych, ale także teorii normatywnych5. Przyjęte wnioskowanie opiera się na pewnych odniesieniach do apriorystycznego systemu interdyscyplinarnego, dotyczącego na przykład przekonania, że mieszkanie nie jest zwykłym towarem. Przekonanie to, mimo podstaw w wielu teoriach, nie zostało nigdy poddane weryfikacji empirycznej i bazuje na pozycji ideologicznej (indoktrynalnej), mówiącej o tym, jaki powinien być świat. Ze względu na problematykę praca odnosi się zarówno do teorii substancjalnych, opisujących funkcjonowanie środowiska zbudowanego i związki pomiędzy środowiskiem i przebywającymi w nim ludźmi, jak też do teorii proceduralnych, związanych z warsztatem projektowym i z formami organizacyjnymi6. Praca składa się z wprowadzenia, dwóch zasadniczych części oraz podsumowania. Część pierwsza poświęcona jest charakterystyce sytuacji mieszkaniowej. Zawiera diagnozę stanu dostępnego budownictwa mieszkaniowego w szerszym kontekście kulturowym, demograficznym i ekonomicznym, ale także szczegółowy przegląd ilościowy, uwzględniający dane statystyczne oraz założenia polityki mieszkaniowej7. Część druga, poświęcona kształtowaniu dostępnego budownictwa mieszkaniowego, stanowi usystematyzowany, krytyczny przegląd najistotniejszych rozwiązań i dobrych praktyk, poddanych humanistycznej refleksji. Pracę zamyka podsumowanie i wnioski.

4 5 6 7

J. Supińska, Dylematy…, dz. cyt., s. 33. J. Lang, Creating Architectural Theory. The Role of the Behavioral Sciences in Environmental Design, Van Nostrand Reinhold, New York 1987. E. Niezabitowska, Metody i techniki badawcze w architekturze, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2014. Partie przywołanych w książce danych dotyczą spraw bieżących i zmiennych. Przy danych tego typu podany jest zawsze moment, na który były sprawdzone. Tam, gdzie nie ma takiej informacji, należy przyjąć, że dane są aktualne na sierpień 2018 roku.

Wprowadzenie

6. Cele pracy i zadania badawcze Podstawowym celem pracy jest zdefiniowanie pojęcia d o s t ę p n e b u d o w n i c t w o m i e s z k a n i o w e w dyscyplinie architektury i urbanistyki oraz charakterystyka przynależnych mu narzędzi. Cele teoretyczne można określić jako: 1) opis, wyjaśnienie i antycypacja zjawisk związanych z dostępnym budownictwem mieszkaniowym; 2) podsumowanie i uogólnienie szerszej problematyki leżącej na styku mieszkalnictwa jako zagadnienia technicznego i społecznego; 3) wskazanie powiązań pomiędzy elementami systemu, którym jest dostępne budownictwo mieszkaniowe. Cel poznawczy związany jest z badaniem założeń teoretycznych zagadnienia oraz dysfunkcji pomiędzy potrzebami, możliwościami i status quo w zakresie dostępnego budownictwa mieszkaniowego. Cel metodologiczny to identyfikacja pojęcia dostępnego budownictwa mieszkaniowego wewnątrz dyscypliny architektury i urbanistyki. Dotyczy opisu elementów składających się na system dostępnego budownictwa mieszkaniowego i wyciągnięcia wniosków aplikacyjnych odnoszących się do uwarunkowań i pespektyw jego rozwoju. Cele praktyczno-aplikacyjne dotyczą: 1) przedstawienia dostępnego budownictwa mieszkaniowego jako złożonego instrumentarium oraz wskazania związanych z nim narzędzi; 2) wskazania możliwości zaangażowania nowych aktorów w poprawę dostępności mieszkań i środowiska mieszkaniowego; 3) podkreślenia roli i odpowiedzialności architektów w zakresie dostępnego budownictwa mieszkaniowego. Wskazane cele pracy pozostają w związku z trzema podjętymi w niej zadaniami badawczymi. Pierwszym z nich jest charakterystyka sytuacji dostępnego budownictwa mieszkaniowego w Polsce. Pomimo że praca dotyczy architektury i urbanistyki, charakterystyka musi mieć postać bardziej ogólną: ilościową i jakościową, jednak z wyraźnym podkreśleniem obszarów, w których sytuacja ma wpływ na zagadnienia przestrzenne. Drugie zadanie badawcze polega wprost na identyfikacji pojęcia dostępnego budownictwa mieszkaniowego wewnątrz dziedziny architektury i urbanistyki oraz na określeniu przynależnych mu narzędzi. Trzecie zadanie badawcze dotyczy perspektyw rozwoju dostępnego budownictwa mieszkaniowego: identyfikacji zagrożeń, możliwości i potencjalnych kierunków zmian. Ze względu na szeroki zakres problematyki zadanie to podzielone zostało na szczegółowe zagadnienia tematyczne.

Perspektywy rozwoju dostępnego budownictwa mieszkaniowego Streszczenie Przedmiotem pracy jest dostępne budownictwo mieszkaniowe, rozumiane jako s y s t e m r o z w i ą z a ń (pr z e s t r z e n n y c h, o r g a n i z a c y j n y c h, p r a w n y c h) s k i e r o w a n y c h d o o s ó b, które mają trudności w zaspokojeniu swoich pot r z e b m i e s z k a n i o w y c h (nie tylko z przyczyn finansowych). Kluczem do definicji pojęcia jest ujęcie zagadnienia w ramach systemu, czyli zespołu wzajemnie sprzężonych elementów, w tym wypadku obejmujących zagadnienia z kilku dziedzin: architektury i urbanistyki, planowania przestrzennego, socjologii oraz innych nauk społecznych. Przedmiot pracy należy jednak głównie do dyscypliny architektury i urbanistyki, nacisk położony został na zagadnienia przestrzenne, a zagadnienia związane z pozostałymi dziedzinami uznać należy za uzupełniające. W pracy podjęte zostały trzy zadania badawcze. Pierwszym z nich jest charakterystyka sytuacji dostępnego budownictwa mieszkaniowego w Polsce. Charakterystyka ma charakter bardziej ogólny: ilościowy i jakościowy, jednak z wyraźnym podkreśleniem obszarów, w których sytuacja ma wpływ na zagadnienia przestrzenne. Drugie zadanie badawcze polega wprost na identyfikacji pojęcia dostępnego budownictwa mieszkaniowego wewnątrz dziedziny architektury i urbanistyki oraz na określeniu przynależnych mu narzędzi. Trzecie zadanie badawcze dotyczy perspektyw rozwoju dostępnego budownictwa mieszkaniowego: identyfikacji zagrożeń, możliwości i potencjalnych kierunków zmian. Ze względu na szeroki zakres problematyki zadanie to podzielone zostało na szczegółowe zagadnienia tematyczne. Praca składa się z wprowadzenia, dwóch zasadniczych części oraz podsumowania. Część pierwsza, pt. Dostępne budownictwo mieszkaniowe – kontekst i diagnoza poświęcona jest charakterystyce sytuacji mieszkaniowej, a rozpoczyna ją rozszerzona definicja pojęcia. Dalej przedstawiona została charakterystyka sytuacji mieszkaniowej (także w porównaniu do sytuacji europejskiej) i analiza rzeczywistych potrzeb mieszkaniowych. Zaprezentowany został kontekst dostępnego budownictwa mieszkaniowego ze szczególnym uwzględnieniem

461

Streszczenie

aspiracji i preferencji mieszkaniowych Polaków oraz prognoz demograficznych. Kolejny fragment pierwszej części dotyczy zagrożeń dostępnego budownictwa mieszkaniowego: utowarowienia, prywatyzacji i zbytniego obciążenia sektora mieszkaniowego turystyką – jako istotnych i bardzo aktualnych czynników wpływających na dostępność mieszkań. Pierwszą część kończy skrócony przegląd najnowszej polityki mieszkaniowej prowadzonej w Polsce na szczeblu centralnym. Część druga, pt. Kształtowanie systemu dostępnego budownictwa mieszkaniowego stanowi usystematyzowany, krytyczny przegląd najistotniejszych rozwiązań i dobrych praktyk, poddanych humanistycznej refleksji. Część ta skonstruowana została wokół podziału na 5 głównych zagadnień tematycznych, z których każdemu odpowiada jeden rozdział. W rozdziałach pierwszym i drugim przedstawione zostały rozwiązania organizacyjne: o d g ó r n e – tj. systemowe, związane z polityką mieszkaniową – oraz o d d o l n e – związane z własnym potencjałem mieszkańców. Rozdział trzeci dotyczy kwestii lokalizacji – miejsca dostępnego budownictwa mieszkaniowego w strukturze urbanistycznej. Rozdział czwarty to przegląd wybranych rozwiązań zwiększających dostępność mieszkań, takich jak mikroapartamenty i mikrodomy oraz koncepcja incremental housing. Dodatkową grupę zagadnień stanowią opisane w rozdziale piątym czynniki o charakterze i m p o n d e r a b i l i ó w – mniej konkretne i trudno mierzalne, związane na przykład z wizerunkiem dostępnego budownictwa mieszkaniowego w kulturze. Pracę zamykają podsumowanie i wnioski.

Affordable housing development perspectives Summary The subject of this work is affordable housing understood as a system of solutions (spatial, organisational, legal) addressed to people who struggle with satisfying their housing needs (not only for financial reasons). The key to defining the term is to approach the subject in terms of a system, which is a set of reciprocally incorporated elements, in this case including issues related to several fields: architecture and urban planning, spatial planning, sociology and other social sciences. However, the subject matter of this work mainly belongs to the disciplines of architecture and urban planning, with emphasis on spatial issues, while aspects related to the other fields are only complementary. The work involves three research tasks. The first of them being the characteristics of affordable housing situation in Poland. The characteristics are rather general: quantitative and qualitative, however, with a clear emphasis on those areas where the situation has impact upon spatial issues. The second research task involves identification of the term of affordable housing within the disciplines of architecture and urban planning and defining the tools that belong to it. The third research task concerns the perspective of affordable housing development: identification of threats, opportunities and potential directions of change. Due to a broad scope of problems involved, the task has been divided into detailed subtasks. The work is composed of an introduction, two main parts and a summary. The first part, entitled Affordable Housing – Context and Diagnosis is dedicated to characteristics of the housing situation, and in its opening part it provides a broad definition of the term. Further, it provides the characteristics of the housing situation (also as compared with the situation in Europe) and an analysis of the actual housing needs. The context of affordable housing with special focus on housing aspirations and preferences of Poles as well as demographic projections are presented there. Another fragment of the first part concerns threats related to affordable housing: commoditisation, privatisation and excessive tourist load of the housing sector – as important and very up-to-date factors having impact upon affordability of homes. The first part is finalised with

463

Summary

an abridged review of the latest housing policy implemented at the central level in Poland. Part two, entitled Shaping the System of Affordable Housing provides an organised, critical review of the most important solutions and good practices, supplemented by reflections embedded in humanities. The structure of this part is based on 5 main topics, each of them being presented in a separate chapter. Chapters one and two provide organisational solutions: top-down – that is systemic, related to the housing policy, and bottom-up – related to the inhabitants’ own potential. Chapter three concerns location issues – the place of affordable housing in the structure of urban development. Chapter four provides a review of selected solutions increasing affordability of homes, such as microapartments and microhouses and the concept of incremental housing. An additional group of issues is included in chapter five, which presents some imponderable factors – less precise and difficult to measure, related, for instance, to the image of affordable housing in culture. The final part of the work includes a summary and conclusions.

SYSTEM DO MIESZKANIA. PERSPEKTYWY ROZWOJU DOSTĘPNEGO BUDOWNICTWA MIESZKANIOWEGO Agata Twardoch ISBN 978-83-66082-03-8 Warszawa 2019 © Agata Twardoch, Fundacja Nowej Kultury Bęc Zmiana Redakcja naukowa:

dr hab. Kacper Pobłocki

Recenzje naukowe:

dr hab. inż. arch. Robert Idem, prof PG dr hab. inż. arch. Bogusław Podhalański

Redakcja językowa:

Barbara Waniczek

Korekta:

Agnieszka Bresińska Anna Zygmanowska (eKorekta24.pl) Sylwia Chojecka (eKorekta24.pl)

Projekt graficzny serii, okładka, skład:

Grzegorz Laszuk

Redaktorka prowadząca:

Bogna Świątkowska

Asystent wydawniczy:

Damian Makowski

Ilustracje oraz fotografie zamieszczone w książce, o ile nie zostało zaznaczone inaczej, pochodzą ze zbiorów autorki Wydawca:

Fundacja Nowej Kultury Bęc Zmiana ul. Mokotowska 65/7 00-533 Warszawa www.beczmiana.pl biuro@beczmiana.pl Zamówienia:

www.beczmiana.pl/sklep zamowienia@beczmiana.pl

Druk WERSJA OFFSET:

Petit Skład-Druk-Oprawa ul. Tokarska 13 20–210 Lublin +48 81 744 56 59

Druk WERSJA CYFROWA:

Mazowieckie Centrum Poligrafii ul. Słoneczna 3c 05-270 Marki

Książka współfinansowana z rektorskiego grantu habilitacyjnego Politechniki Śląskiej 01/010/RGH18/0035

Publikacja powstała dzięki wsparciu ze strony PFR Nieruchomości S.A.

Patronat medialny:

Publikacje Fundacji Bęc Zmiana Seria KIESZONKOWA Markus Miessen, Koszmar partycypacji, Warszawa 2013 McKenzie Wark, Spektakl dezintegracji. Sytuacjonistyczne drogi wyjścia z XX wieku, Warszawa 2014 Kuba Snopek, Bielajewo. Zabytek przyszłości, Warszawa 2014 Karolina Ziębińska-Lewandowska, Między dokumentalnością a eksperymentem. Krytyka fotograficzna w Polsce w latach 1946– 1989, Warszawa 2014 Deindywiduacja. Socjologia zachowań zbiorowych, red. Marek Krajewski, Warszawa 2014 Błażej Prośniewski, Gust nasz pospolity, Warszawa 2014 Paweł Mościcki, My też mamy już przeszłość. Guy Debord i historia jako pole bitwy, współwydawca: Instytut Badań Literackich, Warszawa 2015 Andrzej Marzec, Widmontologia jako teoria filozoficzna i praktyka artystyczna ponowoczesności, Warszawa 2015 Przewodnik dla dryfujących. Antologia sytuacjonistycznych tekstów o mieście, red. Mateusz Kwaterko, Paweł Krzaczkowski, Warszawa 2015 Koniec kultury – koniec Europy. O fundamentach polityki, red. Pascal Gielen, Warszawa 2015 Markus Miessen, Koszmar partycypacji + Niezależna praktyka, Warszawa 2016 Kuba Szreder, ABC Projektariatu. O nędzy projektowego życia, Warszawa 2016 Paweł Mościcki, Foto-konstelacje. Wokół Marka Piaseckiego, Warszawa 2016 Zygmunt Bauman, Irena Bauman, Jerzy Kociatkiewicz, Monika Kostera, Zarządzanie w płynnej nowoczesności, Warszawa 2017 Marek Krajewski, Incydentologia, Warszawa 2017 Łukasz Drozda, Dwa tysiące. Instrukcja obsługi polskiej urbanizacji w XXI wieku, Warszawa 2018 Agnieszka Sosnowska, Performans oporu, Warszawa 2018 Magdalena Matysek-Imielińska, Miasto w działaniu. Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa – dobro wspólne w epoce nowoczesnej, Warszawa 2018

Błędnik. Utrzymując równowagę, pod redakcją Marka Krajewskiego i Zofii MałkowiczDaszkowskiej, Warszawa 2018 Seria WIZUALNA Magda Szcześniak, Normy widzialności. Tożsamość w czasach transformacji, współwydawca: Instytut Kultury Polskiej UW, Warszawa 2016 Kultura wizualna w Polsce, tom 1 – Fragmenty, red. Iwona Kurz, Paulina Kwiatkowska, Magda Szcześniak, Łukasz Zaremba, współwydawca: Instytut Kultury Polskiej UW, Warszawa 2017 Iwona Kurz, Paulina Kwiatkowska, Magda Szcześniak, Łukasz Zaremba, Kultura wizualna w Polsce, tom 2 – Spojrzenia, współwydawca: Instytut Kultury Polskiej UW, Warszawa 2017 Łukasz Biskupski, Prosto z ulicy. Sztuki wizualne w dobie mediów społecznościowych i kultury uczestnictwa – street art, współwydawca: Instytut Kultury Polskiej UW, partner: Uniwersytet SWPS, Warszawa 2017 Łukasz Zaremba, Obrazy wychodzą na ulice. Spory w polskiej kulturze wizualnej, współwydawca: Instytut Kultury Polskiej UW, Warszawa 2018 Seria DESIGN / PROJEKTOWANIE Nerwowa drzemka. O poszerzaniu pola w projektowaniu, red. Sebastian Cichocki, Bogna Świątkowska, Warszawa 2009 Jakub Szczęsny, Wyspa. Synchronizacja, red. Kaja Pawełek, Warszawa 2009 Handmade. Praca rąk w postindustrialnej rzeczywistości, red. Marek Krajewski, Warszawa 2010 Monika Rosińska, Przemyśleć u/ życie. Projektanci. Przedmioty. Życie społeczne, Warszawa 2010 Redukcja / Mikroprzestrzenie. Synchronizacja, red. Bogna Świątkowska, Warszawa 2010 Artur Frankowski, Typespotting. Warszawa, Warszawa 2010 Coś, które nadchodzi. Architektura XXI wieku, red. Bogna Świątkowska, Warszawa 2011

Piotr Bujas, Alicja Gzowska, Aleksandra Kędziorek, Łukasz Stanek, Postmodernizm jest prawie w porządku. Polska architektura po socjalistycznej globalizacji, partner: Muzeum Sztuki Nowoczesnej, Warszawa 2012 Natalia Fiedorczuk, Wynajęcie, Warszawa 2012 Maciej Rawluk, Przystanki polskie. Element infrastruktury punktowej systemu transportu zbiorowego, współwydawca: Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2012 Chwała miasta, red. Bogna Świątkowska, Warszawa 2012 Piotr Korduba, Ludowość na sprzedaż, Warszawa 2013 TR Laszuk. Dizajn i rewolucja w teatrze, współwydawca: TR Warszawa, Warszawa 2013 Marek Krajewski, Są w życiu rzeczy… Szkice z socjologii przedmiotów, Warszawa 2013 Miasto-Zdrój. Architektura i programowanie zmysłów, red. Bogna Świątkowska, Joanna Kusiak, Warszawa 2013 TypoPolo. Album typograficznofotograficzny, red. Rene Wawrzkiewicz, Warszawa 2014 My i oni. Przestrzenie wspólne / projektowanie dla wspólnoty, red. Bogna Świątkowska, Warszawa 2014 Justin McGuirk, Radykalne miasta. Przez Amerykę Łacińską w poszukiwaniu nowej architektury, współwydawca: Res Publica, Warszawa 2015 Claire Bishop, Sztuczne piekła. Sztuka partycypacyjna i polityka widowni, Warszawa 2015 Smutek konkretu. Materializacja idei, red. Maciej Frąckowiak, Magda Roszkowska, Bogna Świątkowska, Warszawa 2015 Adrichalim / Architekci, red. Bogna Świątkowska, Warszawa 2016 Architektura VII Dnia. Wydanie I, red. Kuba Snopek, Iza Cichońska, Karolina Popera, współwydawca: Biuro Festiwalowe Impart 2016, Warszawa 2016 Architektura niezrównoważona, red. Kacper Pobłocki, Bogna Świątkowska, Warszawa 2016

Rem Koolhaas, Śmieciowa przestrzeń. Teksty, wydawca: Fundacja Centrum Architektury, partner: Fundacja Bęc Zmiana, Warszawa 2017 Emilia Kiecko, Przyszłość do zbudowania. Futurologia i architektura w PRL, Warszawa 2018 Seria ORIENTUJ SIĘ Piotr Bazylko, Krzysztof Masiewicz, Podręcznik kolekcjonera sztuki najnowszej, Warszawa–Kraków 2008 Stadion X: miejsce, którego nie było, red. Joanna Warsza, Warszawa–Kraków 2008 (książka dostępna również w wersji angielskiej) Piotr Bazylko, Krzysztof Masiewicz, 77 dzieł sztuki z historią. Opowiadania zebrane, Warszawa 2010 Mikołaj Długosz, 1994, Warszawa 2010 Rafał Drozdowski, Marek Krajewski, Za fotografię! W stronę radykalnego programu socjologii wizualnej, Warszawa 2010 Cecylia Malik, 365 drzew, Warszawa 2010 Badania wizualne w działaniu. Antologia tekstów, red. Maciej Frąckowiak, Krzysztof Olechnicki, współpraca wydawnicza: Instytut Socjologii UAM, Narodowy Instytut Audiowizualny, Warszawa 2011 Konrad Pustoła, Widoki władzy, Warszawa 2011 David Harvey, Bunt miast. Prawo do miasta i miejska rewolucja, Warszawa 2012 Niewidzialne miasto, red. Marek Krajewski, współpraca: Instytut Socjologii UAM, Warszawa 2012 Rafał Drozdowski, Maciej Frąckowiak, Marek Krajewski, Łukasz Rogowski, Narzędziownia. Jak badaliśmy (niewidzialne) miasto, Warszawa 2012 Fanny Vaucher, Polskie pigułki / Polish Pills / Pilules polonaises, wydane dzięki wsparciu Szwajcarskiej Fundacji dla Kultury Pro Helvetia oraz Instytutu Polskiego w Paryżu, współwydawca: Noir sur Blanc, Warszawa 2013 Janusz Minkiewicz (tekst), Eryk Lipiński (ilustracje), O piesku dziwaku, Warszawa 2014 Andrzej Tobis, A–Z. Słownik ilustrowany języka niemieckiego i polskiego,

współwydawca: Instytut Adama Mickiewicza, Warszawa 2014 Ha ha Ha-Ga, red. Anna Niesterowicz, Zuzanna Lipińska, Warszawa 2015 Gilles Deleuze, Félix Guattari, Kapitalizm i schizofrenia II: Tysiąc plateau, Warszawa 2015 Harry Lehmann, Rewolucja cyfrowa w muzyce. Filozofia muzyki, Warszawa 2016 (ebook) Mikołaj Długosz, Latem w mieście, współwydawca: TV Working Studio, Warszawa 2016 Fanny Vaucher, Polskie pigułki 2 / Polish Pills 2 / Pilules polonaises 2, współwydawca: Noir sur Blanc, Warszawa 2016 Zuzanna Fruba, Dziwny dom nad Wisłą, Warszawa 2016 Pénélope Bagieu, Tupeciary. O kobietach, które robią to, co chcą, Warszawa 2018 Prawda jest konkretna. Artystyczne strategie w polityce. Podręcznik, red. Florian Malzacher i steirischer herbst, Warszawa 2018 Seria z mapą Kacper Pobłocki, Kapitalizm. Historia krótkiego trwania, Warszawa 2017 Joanna Kusiak, Chaos Warszawa. Porządki przestrzenne polskiego kapitalizmu, partner: Muzeum Warszawy, Warszawa 2017 Artur Jerzy Filip, Wielkie plany w rękach obywateli. Na koalicyjnym szlaku, Warszawa 2018 Seria KULTURA NIE DLA ZYSKU Czytanki dla robotników sztuki. Zeszyt 1, red. zbiorowa, Warszawa 2009 Ivan Illich, Odszkolnić społeczeństwo, Warszawa 2010 Dragan Klaić, Mobilność wyobraźni. Międzynarodowa współpraca kulturalna. Przewodnik, współwydawca: Narodowy Instytut Audiowizualny, Warszawa 2011 Wieczna radość. Ekonomia polityczna społecznej kreatywności, red. zbiorowa, Warszawa 2011 Fabryka Sztuki. Podział pracy oraz dystrybucja kapitałów w polu sztuk wizualnych we współczesnej Polsce, raport Wolnego Uniwersytetu Warszawy, Warszawa 2014 (wersja polska i angielska)

Seria EKSPERYMENT Znikanie. Instrukcja obsługi, red. zbiorowa, Warszawa 2009 Katarzyna Krakowiak, Andrzej Kłosak, Słuchawy. Projektowanie dla ucha, Warszawa 2009 Magdalena Starska, Dawid Wiener, Komunikacja. Pogłębianie poczucia przestrzeni, Warszawa 2009 Aleksandra Wasilkowska, Andrzej Nowak, Warszawa jako struktura emergentna, Warszawa 2009 Janek Simon, Szymon Wichary, Zmaganie umysłu ze światem. Gry losowe, Warszawa 2009 Grzegorz Piątek, Marek Pieniążek, Jan Dziaczkowski, Góry dla Warszawy!, Warszawa 2009 Kasia Fudakowski, David Álvarez Castillo, Pokonać obiekt. W wypadku rzeźby, Warszawa 2009 Eksperyment. Leksykon. Zbiór tekstów, red. zbiorowa, Warszawa 2012 Formy przestrzenne jako centrum wszystkiego, red. Karolina Breguła, Warszawa 2012 Helibo Seyoman, red. Martin Conrads, Franziska Morlok, Bogna Świątkowska, Warszawa 2016 Kwartalnik „FORMAT P” # 1 Piekło rzeczy, Warszawa 2009 # 2 Bóle fantomowe, Warszawa 2009 # 3 Manifesty, Precz z neutralnością!, Warszawa 2009 # 4 The Future of Art Criticism as Pure Fiction, Warszawa 2011 # 5 Wystawy mówione / Spoken Exhibitions, Warszawa 2011 # 6 Publiczna kolekcja sztuki XXI wieku m.st. Warszawy, Warszawa 2012 # 7 Ziemia pracuje! Wystawa o mauzoleach, ruinach i szlamie, Warszawa 2013 # 8 Nieposłuszeństwo. Teoria i praktyka, Warszawa 2013 # 9 W stronę leksykonu użytkowania, Warszawa 2014 # 10 Subterranea, Warszawa 2014 beczmiana.pl/sklep zamówienia: sklep@beczmiana.pl

dr inż. arch. Agata Twardoch – architektka i urbanistka związana z Wydziałem Architektury Politechniki Śląskiej, członkini Towarzystwa Urbanistów Polskich. Współprowadzi pracownię projektową 44sto. Zajmuje się dostępnym budownictwem mieszkaniowym i alternatywnymi formami zamieszkania, prowadzi badania naukowe, otwarte wykłady popularyzatorskie i warsztaty projektowe. Pisze do czasopism branżowych. Projektuje przestrzenie publiczne, architekturę i wnętrza. Promotorka kooperatyw mieszkaniowych, cohousingu i idei prawa do mieszkania.

Od angielskich Miast Ogrodów Jutra przez Jednostkę Marsylską po mikromieszkania w Nowym Jorku, od hoteli robotniczych przez akademiki po Airbnb, od kooperatyw przez spółdzielnie mieszkaniowe do cohousingu – sposobów zamieszkania jest znacznie więcej niż dom na przedmieściach i apartament na kredyt. Najciekawsze idee mieszkaniowe od początku związane są z systemami polityki mieszkaniowej. Dostępne budownictwo mieszkaniowe to zagadnienie ważne nie tylko dla polityków i architektów, nie jest skierowane tylko do osób najuboższych, a polityka mieszkaniowa nie polega na rozdawnictwie i dysponuje wieloma pozafinansowymi narzędziami. Najwyższy czas zmienić sposób rozmowy o mieszkalnictwie. dr inż. arch. Agata Twardoch, fragment wstępu

Dyskusja o kwestii mieszkaniowej − wobec powszechnego problemu ilości, jakości i dostępności mieszkań w obliczu zmieniających się stylów życia, modeli zamieszkiwania i struktury gospodarstw domowych − wymaga dziś przewietrzenia poglądów i wyznaczenia nowych horyzontów. Publikacja jest lekturą obowiązkową dla osób zawodowo zajmujących się mieszkalnictwem. Można się z nią nie zgadzać, ale nie można jej nie znać – wnosi ożywczy, merytoryczny głos, podający w wątpliwość utarte poglądy i schematy myślowe. dr hab. inż. arch. Robert Idem, fragment recenzji

honoraria: autorka, redakcja językowa i korekta, projekt graficzny i skład, koordynator produkcji koszty druku i papieru* koszty utrzymania książki w obiegu: transport, magazynowanie, dystrybucja, promocja marża księgarń i hurtowni zysk przeznaczany na realizację celów statutowych Fundacji Bęc Zmiana podatek 5% VAT

cena

10,31 zł 5,67 zł 4,64 zł 10,00 zł 17,00 zł 3,76 zł

= 79,00 zł

* Koszty druku uwzględnione w cenie publikacji zostały obniżone dzięki wsparciu otrzymanemu od Politechniki Śląskiej.

ISBN 978-83-66082-03-8 Instytucje partnerskie

9 788366 082038

patronat medialny