PROFACILITY GUIDE 2017_NL by Business Interactive Media (Bimedia)

14e jaar

2017 Business Interactive Media bvba - Profacility magazine nr. 52 • Driemaandelijkse publicatie • juli - augustus - september 2017 • Nederlandstalige uitgave • 25 EUR • Afgiftekantoor Leuven Mail • P304098

B2B SERVICES Showcase

Internationaal Strafhof (ICC) in Den Haag. Photo courtesy of Hunter Douglas

Efficiency in buildings, workplace, facilities & mobility management

Infodesk +1.270 AANBEVOLEN LEVERANCIERS >> www.profacility.be/guide

U bent misschien de persoon die wij zoeken… Hebt u ervaring en referenties in facilitair beheer en vastgoed? Dan beantwoordt u misschien aan het gewenste profiel van één van de vacatures die in de Profacility media verschijnen.

Blijf als eerste op de hoogte en overloop de FM - RE werkaanbiedingen op www.profacility.be/jobs

www.profacility.be/jobs

VOORWOORD

‘Haute couture’ met maatwerk

e evolutie in de organisatie van en

Het is dus van cruciaal belang dat de facility

het toezicht op de arbeid waarbij de

manager een degelijke ICT-kennis bezit.

werknemer zijn uurrooster en zijn

De LORA-technologie en de vrij redelijke kost

werkplek zelf kan bepalen, wint terrein in

voor het installeren en gebruiken van sensoren

België – zelfs in de openbare sector – en de

zal meerdere applicaties in de gebouwen

laatste tijd vooral ook in de bank- en ver-

mogelijk maken waarmee men zowel de werk-

zekeringssector. De toepassing van het motto

ruimten als sommige daaraan gekoppelde

‘Work anytime from anywhere’ doet de rol

diensten, en dus de kost ervan, nog efficiënter

van de facility manager snel veranderen en

zal kunnen beheren. Een vrije parkeerplaats,

groeien en noopt hem tot een efficiënte dialoog

een werkpost of een beschikbare vergader-

en samenwerking met de HR-, Financiële en

zaal vinden, de schoonmaakactiviteiten opti-

IT-directeuren.

maliseren, de luchtkwaliteit verbeteren of ergonomische en natuurlijke verlichting instal-

• ‘Anytime’ impliceert dat de toegankelijk-

leren zijn allemaal toepassingen die gestuurd

heid van de kantoren en de beschik-

kunnen worden. En al die gegevens moeten

baarheid van de werkruimtes evolueert

geïnterpreteerd

– vooral in de multinationals –naar een

door de facility manager en de onderaan-

beschikbaarheid 24u/24, 7d/7. Dat vergt

nemers met wie hij contracten afgesloten

een aanpassing van de werking van de

heeft. Bepaalde gegevens zullen ook via

geëxploiteerd

worden

technische installaties (toegangscontroles

apps rechtstreeks toegankelijk en bruikbaar

van de kantoren en parkings, verlichting,

zijn voor de gebruikers van het gebouw.

air conditioning, …) maar ook van

bepaalde diensten (onthaal, helpdesk,

We zijn dus duidelijk in het tijdperk van

cleaning, catering).

maatwerk voor elke medewerker in de onderneming beland: hij kan kiezen welke dagen hij

• ‘Anywhere’ confronteert de facility

op welke plaats werkt, welke werkpost hij

manager met het beheer van uitrustingen

tijdens de dag gebruikt afhankelijk van het

en oplossingen buiten de bedrijfsmuren

soort taken dat hij moet uitvoeren of volgens

wanneer : thuis, op verplaatsing of in

de ergonomie van de werkpost, enz. en die

externe kantoren. De facility manager is

trend zal aanhouden. Volgens een recente

daardoor veel nauwer betrokken bij het

enquête van Acerta zou reeds meer dan één

beheer van een multimodale mobiliteit, in

ondernemingshoofd op vijf in België zich

samenwerking met de HR en de ICT-

actiever willen inzetten om het welzijn en het

diensten. De mobiele medewerkers

geluk van zijn medewerkers op het werk te

gebruiken steeds vaker hun eigen laptop

verhogen.

en smartphone om te communiceren en

te werken; en daarmee is het gepaard het

Er bestaan steeds meer tools en labels om

gebruik van “webbased” software alsook

dit alles te meten: ‘Best Workplaces’, de ‘Lmi’-

van apps op smartphone.

index ontwikkeld door Leesman of nog, het

Het beheer van de veiligheid en de

nieuwe label ‘WELL’, dat recent opgedoken is

vertrouwelijkheid van de toegang tot en

in Europa.

het delen van informatie wordt vandaag

dus een grote uitdaging. Bewijs: zo’n drie

maanden geleden werd een wereldwijde

cyberaanval gelanceerd waarbij de

‘WannaCry’ ransomware gebruik maakte

van een lek in het besturingssysteem

van WINDOWS XP en de werking en

verrichtingen van verschillende organi-

saties blokkeerde.

Didier VAN DEN EYNDE Publicatiedirecteur Pro-Facility & Pro-RealEstate dvandeneynde@bimedia.be

PROFACILITY GUIDE 2017 3

De Profacility media zijn publicaties van

Uitgever Business Interactive Media bvba Louisalaan, 523 -1050 Brussel Tel. +32(0)2 669 77 65 - Fax +32(0)2 626 37 17 info@bimedia.be - www.bimedia.be Directeur van de uitgave Didier VAN DEN EYNDE - dvandeneynde@bimedia.be

ADVERTENTIES & BUSINESS PARTNERSHIPS Business development & advertising Didier VAN DEN EYNDE - dvandeneynde@bimedia.be Advertentietarieven beschikbaar op www.profacility.be/advertising contact: advertising@bimedia.be

08 >> 30

Coördinatie productie advertorials Kim VERHEGGE - kverhegge@bimedia.be

ABONNEMENTEN Formulier online vian www.profacility.be/abo Contact : abo@profacility.be

REDACTIE

FACILITY MANAGEMENT: STRATEGIE, ORGANISATIE EN CONTROLE 08 Het standaardiseren van procedures I ISO 41000: Opstap naar wereldniveau 12 CSR & Procurement I Best practices op het vlak van ethiek codificeren 14 FM Excellence I Bekroning van innoverende visies en praktijken in Facility,

Hoofdredacteur Eduard CODDÉ - redactie@profacility.be Redacteurs en medewerkers Patrick BARTHOLOMÉ, Bruno HODITTE, Tim HARRUP, Kim VERHEGGE, Laurent TASKIN, Guibert DE CROMBRUGGHE, Adrien MEERT, Raphaël PEREZ

Workplace & Building Management. Laureaten van de IFMA Facility Awards 2017.

20 Risicobeheersing voor Facility Managers in de zorgsector 22 De schoonmaak als ‘drager’ voor hospitality 25 Toekomst met vele uitdagingen voor FMIS 28 Hospitality I Focus op gastvrijheid binnen bedrijven 30 Nood aan facilitaire creativiteit in de zorgsector

Stuur ons uw persbericht naar redaction@profacility.be (FR) redactie@profacility.be (NL) Vertalers Michel BUCKINX, Luc FRANCO, Didier LEMAIRE, Annelies VERBIEST Fotografen Bernard DE KEYZER, Marc DETIFFE,

WORKPLACE, SPACE & MOVE MANAGEMENT 32 Aandachtspunten van het Paneuropese onderzoek ‘Working anytime, anywhere’ 36 Een combinatie van vertrouwen, trots en plezier maken de Best Workplaces 2017 38 Het toenemende belang van geluk op de werkvloer 39 Workplace Design & Build: Case studies over innovatieve werkplekinrichtingen en

ervaringsuitwisselingen I Microsoft Skype, Havenhuis Antwerpen, MSF,

Yvan GLAVIE, Olivier TOUSSAINT, Ronald TILLEMAN,

Barco Campus, Deloitte @ The Edge, Colliers, RJV, Elia, AG Real Estate,

Dirk VERWOERD, Raimond WOUDA

Continental, Delaware

Geoffrey FRITSCH, Philippe VAN GELOOVEN,

PRODUCTIE

54 De efficiëntie van een ‘workplace strategie’ meten

Lay-out Kurt THYS - STR8 - www.str8.be Drukkerij Van der Poorten SA - www.vanderpoorten.be Verantwoordelijke uitgever Didier VAN DEN EYNDE, Louisalaan, 523 -1050 Brussel

PARTNERSHIPS Profacility is mediapartner van

© Alle rechten voor overname van teksten, advertenties of illustraties voorbehouden en dat voor alle landen. Ontvangen documenten worden niet teruggezonden. Hun toezending sluit het akkoord van de auteur in voor vrije publicatie.

32 >> 54

4 PROFACILITY GUIDE 2017

Sodexo Headquater

Trendbarometer De Profacility Guide identificeert en analyseert de trends, bedreigingen en opportuniteiten voor het beheer van vastgoed, gebouwen, werkomgevingen, facilitaire diensten, wagenparken en mobiliteit.

LEVERANCIERSGIDS

74 86 08 >> → 33 VASTGOED, GEBOUWEN, ENERGIE & TECHNIEKEN 56 IoT, een grote vooruitgang voor facility management 60 Occupiers Cost Index: evolutie Belgische kantoorkost breekt

met trend Europees gemiddelde

62 Brusselse kantoormarkt nog altijd in evolutie

Dit onderdeel van de Profacility Guide publiceert bedrijfsprofielen van leveranciers en dienstverleners die u hun aanvullende vakkennis en knowhow aanbieden om het beheer van uw vastgoed, gebouwen, werkomgevingen, facilitaire diensten, wagenpark en mobiliteit te optimaliseren. In het tweede deel zijn de belangrijkste leveranciers en dienstverleners gerubriceerd volgens de aard van hun diensten of de productcategorie.

70 Externe centralisatie: het logistieke credo van het CHU van Luik 77 Energy Management I Innovatie & strategie: Smart grid Brussels

Health Campus

82 90 08 >> → 33 MOBILITEIT 82 ‘Office on wheels’: Reistijd wordt werktijd 84 Mobiliteitsproblematiek is tijdbom voor bedrijven 86 De stad wint bij car sharing 88 Breed platform voor multimodaal transport voor iedereen 90 Flexibele verloning en mobiliteitsverbeteraar

91 >> 115 PROFACILITY GUIDE 2017 5

De meest klantgerichte facilitaire onderneming

Recruitment & Selection Facility Solutions & Reception Services Catering Security Cleaning Building Maintenance

DE JUISTE MENSEN OP DE JUISTE PLEK

Profacility_Guide_NL_2017.indd 1

Onderdeel van Facilicom Group

22/03/2017 08:58

FACILITY MANAGEMENT Facility management speelt vandaag een steeds grotere rol in het faciliteren van de werkomgeving, een werkomgeving die zich niet langer beperkt tot de fysieke begrenzing van een gebouw waarin een organisatie gevestigd is, maar die in principe overal is en 24/24 bruikbaar. Het faciliteren van de werkomgeving is bovendien cruciaal in de ‘war for talent’ die nog lang niet gestreden is. Kandidaat-werknemers hebben andere verwachtingen dan 10 jaar geleden, evalueren een brede waaier parameters, waarin maatschappelijk verantwoord ondernemen en de mobiliteitsproblematiek zwaarder doorwegen. Daarnaast moet een groter aantal generaties met elk hun verschillend verwachtingspatroon harmonisch samenwerken. Een hechte samenwerking tussen facility management en de HRafdeling, maar ook de collega’s verantwoordelijk voor aankoop dringt zich op. Meer dan ooit geldt ‘meten is weten’ om de dienstverlening te optimaliseren zonder de focus op kostenbesparing uit het oog te verliezen. Hedendaagse technologie als IoT kan daarbij een belangrijke rol spelen, mits doelgericht toegepast.

→

FM BENCHMARK & PROCESS STANDARDIZATION

ISO 41000: Opstap naar wereldniveau Met terechte trots werd in 2015 de NBN EN 15221 norm die door 30 Europese landen gedragen wordt als ‘De Bijbel voor facility management!’ gefinaliseerd en gepubliceerd. Het was het resultaat van jarenlang hard werken door tal van internationale experts,

waaronder ook Belgische mensen. Het begon allemaal in 2006 – 2007 op initiatief van het CEN (het European Committee for Standardization).

• ISO/FDIS 15686-5:2006(E) voor de kosten over de volledige levenscyclus van een gebouw • ISO 9836 voor het bepalen van de vloer oppervlakte • ISO 1000014 voor de Plan-Do-Act-Check- cyclus

Jos Duchamps

pzet voor het ontwikkelen van deze norm was het besef dat het kunnen beschikken over een standaardreferentie essentieel zou worden voor de Facility Manager. Een erkende norm zou ook bijdragen tot het professionaliseren van facility management als vakgebied. Verder werd de norm gezien als een gids voor de jonge, beginnende facility manager. Last but not least heeft deze norm ook een groot belang voor de relatie tussen de leveranciers en de eindgebruikers: er wordt een gemeenschappelijk kader met ondubbelzinnige terminologie vastgelegd. In de loop van het meerjarig ontwikkelingsproces die de NBN EN 15221 norm doormaakte, werd in 2010 al een brug geslagen naar de ISO (International Organization for Standardization). Heel specifiek leggen luik 3 tot en met 6 van de NBN EN 15221 norm een band met de ISO normen reeks:` • ISO 9000 voor kwaliteit • ISO 15392 voor duurzaamheid in gebouwen

8 PROFACILITY GUIDE 2017

Recent stuurde ISO het bericht de wereld in dat het wenselijk is een nieuw ISO management systeem als standaard voor facility management in te voeren. ISO motiveert als volgt: “Facility Managers krijgen steeds meer uitdagingen te verwerken en facility management is meer dan ooit interdisciplinair. Het is wereldwijd één van de snelst groeiende professionele en operationele disciplines, die echter een tekort aan kennis en bewustzijn vertoont”. Wat nu met de zo ‘perfect’ geachte NBN EN 15221?

Van Europees naar wereldniveau We legden deze vraag voor aan Jos Duchamps, Gedelegeerd Bestuurder PROCOS, expert en van in het prille begin nauw betrokken bij de totstandkoming van NBN EN 15221. “ISO verwerpt zeker niet het vele werk dat in de NBN EN 15221 is gestopt, integendeel, het integreert deze zelfs als basis voor het uitschrijven van de ISO-normen voor facility management” stelt Jos Duchamps gerust. “Er worden ook tal van experts die via de verschillende comités meegewerkt hebben aan NBN EN 15221 betrokken in de ISOwerkgroepen”. Dat ISO dan toch een eigen normering wil opzetten heeft vooral te maken met het gewicht op wereldschaal. Jos Duchamps: “ISO geniet ontegensprekelijk een groot vertrouwen en wereldwijde erkenning in de bedrijfswereld. Een ISO-norm voor facility management is vooral zinvol voor grote, wereldwijd vertakte organisaties”.

Naast de wereldwijde erkenning biedt een ISOnorm voor facility management het voordeel van parallellen naar andere veel gehanteerde ISO-normen in de bedrijfswereld, met name ISO 9000 (kwaliteitsmanagement) en ISO 55000 (asset management). Gezien asset management nauw verbonden is met facility management is het logisch dat onze NBN EN 15221 hier aansluiting mee krijgt via een ISO opstap.

ISO-zwangerschap

De ISO 41000 normenreeks is bedoeld voor toepassing in zowel private als publieke sector. Het toepassen van de ISO-norm(en) voor facility management beoogt het verbeteren van de kwaliteit, productiviteit en financiële prestaties; het verhogen van de duurzaamheid en het terugdringen van de milieubelasting; het ontwikkelen van functionele en motiverende werkomgevingen; het verzekeren van de veiligheid op de werkplek; het optimaliseren van de kosten en prestaties over de volledige levensduur; het verbeteren van de herstelkracht van de organisatie; het versterken van het imago en de uitstraling van een organisatie.

Drie normen in de ISO 41000 reeks zullen in de loop van dit jaar nog verschijnen: ISO 41011, ISO 41012 en ISO 41013 zijn technische normen. • ISO 41011 neemt de ‘woordenschat’ en begripsverklaringen eigen aan facility management op • ISO 41012 wil een gids zijn voor strategisch aankopen en het afsluiten van overeenkomsten • ISO 41001 (Facility Management System) is een management standaard, waarvan de publicatie in 2018 is gepland en is vergelijkbaar met ISO 9000 (kwaliteits systeem) en ISO 55000 (Asset Management). Het is meteen duidelijk dat ISO 41011 en ISO 41012 geïnspireerd zijn op NBN EN 15221-1 en NBN EN 15221-2. Jos Duchamps: “Onze Europese norm werd inderdaad als basis goed bevonden en aanvaard door ISO. Het vele werk dat erin is gestopt, werd door ISO gewaardeerd”.

70 jaar ISO De basis voor de International Organization for Standardization werd in 1946 gelegd, door afgevaardigden van 25 landen die zich in Londen bogen over de toekomst voor standaardisatie. In de naoorlogse jaren werd standaardisatie belangrijk geacht voor de wederopbouw. Op 23 februari 1947 werd ISO dan officieel opgericht. In de begintijd was het doel van de organisatie was het coördineren en uniformiseren van de standaarden die door de verschillende leden, nationale instanties voor standaardisatie, werden ontwikkeld. Tot op heden is de openheid naar alle landen met gelijke rechten en plichten, gebleven. ISO telt vandaag 163 leden en dekt zowat alle aspecten van technologie en zakelijk handelen af. Na de oprichting werden 67 technische comités van experten samengesteld om zich over diverse technische domeinen te buigen als scheepvaartechnologie, voeding, textiel, verven en laboratoriumuitrusting. De eerste ISO standaard volgde in 1951, toen nog als ‘aanbeveling’ aangeduid. ISO/R 1:1951 sloeg op het vastleggen van een referentietemperatuur voor lengtemeting in de industrie. Tot op heden werden ruim 22.000 ISO-normen vastgelegd. “De voorbije 70 jaar heeft ISO normen ontwikkeld die de industriële vooruitgang ondersteunden, de gezondheidszorg verbeterden, bijdroegen tot veiligheid en een beter leefmilieu” stelt Dr Zhang Xiaogang, ISO President. “Vandaag en in de toekomst kijkt onze samenleving aan tegen tal van uitdagingen die grensoverschrijdend zijn. Klimaatverandering, waterschaarste, cyberaanvallen, zijn er slechts enkele die deel uitmaken van de 17 doelstellingen voor duurzame ontwikkeling zoals aangenomen door de Verenigde Naties. Als ISO-gemeenschap reiken wij vandaag al veel normen aan die kunnen bijdragen tot het waarmaken van deze doelstellingen”.

PROFACILITY GUIDE 2017 9

FM BENCHMARK & PROCESS STANDARDIZATION

Verschillend

“De ISO-norm voor facility management is geen eenvoudige ‘copy-paste’ van de NBN EN 15221” benadrukt Jos Duchamps. “Zo is het vandaag nog onzeker of de 7 delen uit NBN EN 15221 ook als ISO norm zullen verschijnen”. Het is ook de vraag of de eindeloze discussie over de definities en methodiek voor oppervlaktemeting, uiteindelijk geconcludeerd in NBN EN 15221-6, niet opnieuw zullen oplaaien binnen de ISO-comités.

Actie vereist

Jos Duchamps roept op tot actie vanuit onze Belgische expertise: “We mogen niet toekijken van aan de zijlijn, maar Belgische experts moeten actief worden in de ISO-werkgroepen. We moeten bijdragen tot een sterke en eensgezinde Europese groep die zijn stem laat horen in de werkgroepen die de ISO-norm voor facility management finaal inhoud en vorm zullen geven. Enkel zo kunnen we vermijden dat nadien discussie en onvrede ontstaat

“ISO geniet ontegensprekelijk een groot vertrouwen en wereldwijde erkenning in de bedrijfswereld. Een ISO-norm voor facility management is vooral zinvol voor grote, wereldwijd vertakte organisaties“ “Eén van de zaken die ontbreken in de NBN EN 15221 is de borging van het resultaat in het ‘sourcing proces’, iets wat ISO sterk wil benadrukken” merkt Jos Duchamps op. “Het gaat over het steeds opnieuw in vraag stellen van welke services men ontvangt in vergelijking tot de gemaakte afspraken met de leverancier(s) en het opzetten van voortdurende verbeteringsprocessen”. In ISO41012 wordt dat sourcing proces heel precies gedefinieerd in 11 stappen, met voor elke stap een reeks aanbevelingen voor een optimale aanpak. Een van de stappen gaat ook in op insourcen versus outsourcen.

over normen die door anderen zijn uitgewerkt en opgelegd”. De leden van de verschillende werkgroepen moeten idealiter elk op hun beurt in de eigen markt een ‘spiegel-comité’ oprichten om een reële reflectie van de noden en verwachtingen uit de lokale markten te kunnen meenemen naar het ISO-wereldniveau. Samen met het NBN, het Belgisch instituut voor normalisatie, dat vandaag hierin ook een trekker is, kunnen we hierin een belangrijke rol spelen. “Een wereldwijd aanvaarde ISO-norm is zeker belangrijk voor Europa en heel in het bijzonder voor België, omdat wij als KMO-land slechts op grotere schaal kunnen meespelen via het voldoen aan een dergelijke normering” pleit Jos Duchamps. Eduard CODDÉ ✍

Europese norm NBN EN 15221: van zes naar zeven Er was lange tijd sprake van de ‘FM 6-pack’, omdat de EN 15221 aanvankelijk uit zes luiken zou bestaan. Het zijn er uiteindelijk zeven geworden 1. Het eerste luik (NBN EN 15221-1) behandelt de ‘definities’ van FM 2. NBN EN 15221-2 gaat over ‘overeenkomsten en contracten’ 3. Het derde luik (NBN EN 15221-3) is gewijd aan ‘kwaliteit’ en mag gerust beschouwd worden als een handleiding voor het kwaliteitsmanagement door facility management 4. Het vierde luik (NBN EN 15221-4) behandelt het begrip ‘classificatie’ van alle real estate & facilitaire kosten 5. ‘Processen’ zijn het onderwerp van NBN EN 15221-5 6. NBN EN15221-6 concentreert zich op ‘oppervlaktebepaling’, is ontwikkeld vanuit het gebruikersperspectief en daardoor uniek, gezien in het verleden de vastgoedaanbieders hiervoor de norm bepaalden. Hij is ook compatibel met de principes uit ‘ISO 9836:1992 – Performance standards in buildings’. 7. Het in november 2012 als laatst toegevoegde zevende luik handelt over het uiterst belangrijke benchmarken en overkoepelt hierdoor de inhoud van EN15221-1 tot -6 In 2016, verdiepten we ons in de PROFACILITY Guide in de 7 verschillende luiken van de NBN EN 15221 norm. Deze beschrijving werd verrijkt door praktische inzichten van experten uit de sector. Dit artikel is online beschikbaar via www.profacility.be/biblio “De Bijbel voor Facility Management” > 27/08/2016 10 PROFACILITY GUIDE 2017

Facility & Real Estate Management in de zorgsector een speciale editie van Profacility Magazine

te downloaden via

www.profacility.be/fremz/2016/nl/ ÂŠ De PROFACILITY media zijn publicaties van Business Interactive Media (Bimedia) advertentietarieven via www.profacility.be/advertising I www.profacility.be I info@bimedia.be I TEL. +32 (0)2 669 77 65

in samenwerking en met de steun van:

FM CSR & PROCUREMENT

Best practices op het vlak van e Al elf jaar lang maakt het Amerikaanse tijdschrift Ethisphere, een uitgave van de New Yorkse think tank met dezelfde naam, ieder jaar een lijst met ‘s werelds meest

ethische ondernemingen bekend. Op basis van die ranglijst kunnen bedrijven de

partners kiezen die in elke sector het verst staan op dit gebied. De inspanningen van de bedrijven en het Amerikaanse onderzoeksinstituut dwingen tegelijk tot blijdschap

en nederigheid, want zij hebben de gedragsnormen van de bedrijven continu helpen

verhogen.

Timothy Erblich, CEO van Ethisphere

2017 World’s Most Ethical Companies

De volledige lijst van de meest ethische ondernemingen en meer informatie over de methodologie, de selectiecriteria en de samenstelling van de onderzoeks- en analysecomités is beschikbaar op http://ethisphere.com/worlds-mostethical/.

12 PROFACILITY GUIDE 2017

aar jaarlijkse traditie legde Ethisphere duizenden bedrijven uit 52 activiteitensectoren op de rooster om ‘s werelds meest ethische ondernemingen te selecteren. In 2017 mogen 124 bedrijven pronken met het label ‘World’s Most Ethical Company’. Dit jaar werden dertien organisaties voor de elfde keer in elf jaar en acht bedrijven voor de allereerste keer opgenomen in de lijst. “De voorbije elf jaar zagen we een spectaculaire verandering in de maatschappelijke verwachtingen, de agressieve invoering van nieuwe wetten en regelgevingen en de opkomst van geopolitieke bewegingen die het evenwicht nog meer kunnen verstoren. We zagen ook hoe de bedrijven die uitgeroepen zijn als ‘s werelds meest ethische ondernemingen met die uitdagingen omgegaan zijn. Ze investeren in hun lokale gemeenschap, passen diversiteitsen inclusiestrategieën toe en beschouwen de

lange termijn als een troef om een duurzame handel op te zetten. Kortom, die bedrijven kiezen bewust voor verandering, niet alleen omdat het moet maar omdat ze inzien dat integriteit een essentiële factor voor vooruitgang is” aldus Timothy Erblich, CEO van Ethisphere.

Cultuur, autonomie en diversiteit Voor de eerste keer bestudeerde Ethisphere de interessante ontwikkelingen die zich tijdens de selectie van dit jaar voordeden. Zo blijft cultuur een sleutelwoord voor de meeste organisaties, en meer bepaald het meten van en communiceren over die cultuur onder het personeel. Liefst 57% van de laureaten voor 2017 maakt gebruik van een enquête die vooral opgesteld is om te meten welke perceptie hun medewerkers hebben van de ethische cultuur en/of het nalevingsprogramma.

n ethiek codificeren En circa 75% van de laureaten neemt in een ruimere HR-enquête een handvol specifieke vragen over de perceptie van de ethische bedrijfscultuur op. Bijna 71% van de geselecteerde bedrijven van dit jaar biedt hun managers trouwens een specifieke opleiding aan over hun verantwoordelijkheden als mentor op het vlak van ethiek. Een van de andere hoofdaspecten die Ethisphere onderzocht, is het belang van autonomie en diversiteit in bedrijven.

Berekening van de Ethics Quotient op basis van 5 categorieën waarin de criteria werden ondergebracht.

Uiteenlopende nationaliteiten en sectoren Hoewel Ethisphere een Amerikaans tijdschrift is, worden bedrijven in de hele wereld geanalyseerd. De lijst van de geselecteerde bedrijven is geografisch dan ook heel divers: zo’n 19 landen zijn vertegenwoordigd, van de Verenigde Staten tot ... jawel, België. Van die ondernemingen komen ook dit jaar verschillende namen uit de sector van de dienstverlening aan bedrijven, zoals Rezidor Hotel Group (Radisson Blu, Park Inn by Radisson), Xerox (printoplossingen), Marriott Hotels (travel, meeting & seminars), Manpower Group (recrutement & interim management), CBRE en Jones Lang LaSalle (vastgoedadvies). De bedrijven Accenture (consulting) en UPS (transport en logistiek) behouden hun plaats in de ranglijst sinds 2015. Johnson Controls (Integrated FM – gebouwen: multitechnisch beheer & energy management) moest zijn plaats na tien jaar helaas afstaan. Kim VERHEGGE ✍

Ethiek en Compliance Program

Verantwoord ondernemen

Ethische cultuur

Bestuur

Leadership, Innovatie en Reputatie

CBRE voor het vierde jaar op rij erkend door Ethisphere “De waarden en bedrijfscultuur van CBRE vormen de belangrijkste pijlers van onze strategie. We zijn fier dat onze klanten ons in vertrouwen nemen voor advies en onze medewerkers verbinden er zich op hun beurt met hart en ziel toe om op een uitmuntende en integere manier mooie resultaten neer te zetten voor onze klanten” aldus Bob Sulentic, President en Chief Executive Officer van CBRE. Ongeveer 75.000 medewerkers in 450 kantoren wereldwijd doen elk jaar weer hun uiterste best om het topniveau van het bedrijf op het vlak van ethisch leiderschap te handhaven. Bob Sulentic, President en Chief Executive Officer van CBRE

PROFACILITY GUIDE 2017 13

FM EXCELLENCE

De IFMAFacility Awards bekronen afwisselend om de twee jaar facility managers en FM-projecten. Dit jaar werd tijdens de prijsuitreiking op 11 mei het â&#x20AC;&#x2DC;Facility Management Project of the Yearâ&#x20AC;&#x2122; verkozen. In 2018 worden de prestaties van bepaalde facility managers in de kijker geplaatst.

14 PROFACILITY GUIDE 2017

En de winnaars van de Facility Awards 2017 zijn... UZ Brussel haalde de publieksprijs binnen en Brussels Airport is de favoriet van de jury. Van de zes genomineerde projecten wist UZ Brussel zich te onderscheiden met zijn innoverende, smart grid‘-

energieproject en Brussels Airport met zijn projectbeheer in crisissituaties. Twee doorslaggevende criteria in de verkiezing van het ‘Facility Management Project of the Year’.

p 11 mei kwamen er zo’n 340 genodigden naar de White Gallery in Brussel om de best practices in facility management te vieren en de uitreiking van de Facility Awards bij te wonen die jaarlijks georganiseerd worden door IFMA, de beroepsfederatie voor facility managers. In samenwerking met Kanaal Z werden de zes genomineerde projecten voor de verkiezing van het ‘Facility Management Project of the Year 2017’ voorgesteld in een filmpje: • BNP Paribas Fortis – Nieuw cateringconcept • Brussels Airport – De flexibiliteit van een facilitaire organisatie in crisissituaties • Corda Campus – De toegevoegde waarde van FM in de transitie van een fabriek naar een hippe campus • Engie Fabricom - Optimalisering van het facility management door een gecentraliseerd en geïntegreerd facilitair beheer • KBC – Duurzame en flexibele renovatie van het KBC-hoofdkantoor in Leuven • UZ Brussel – Smart grid health campus: ontwerp en bouw van een autonoom, duurzaam, economisch en gekoppeld energienet

12 essentiële criteria worden door de jury in acht genomen voor de uiteindelijke keuze van het Facility Project of the Year • de projectmatige dimensie van het dossier • de toegevoegde waarde van het project ter algemene ondersteuning van de bedrijfsactiviteiten • de toegevoegde waarde van het project voor de facilitaire organisatie: vereenvoudiging en doeltreffendheid van procedures • het professionalisme van het projectbeheer; benadering, methodologie en diepte-analyse • bepaling van de meetbare indicatoren bij de implementatie van het project • de interne en externe communicatie gevoerd bij de implementatie van het project • het innovatief karakter • de interne expertise van de onderneming inzake Facility Management • doeltreffendheid van de implementatie: timing, oplossingen, communicatie • financiële resultaten: ROI • kwalitatieve resultaten: tevredenheid van het bedrijfspersoneel; bijdrage tot werkomstandigheden en -omgeving • de voorbeeldfunctie van het project: best practises voor Facility Management

PROFACILITY GUIDE 2017 15

FM EXCELLENCE

Brussels Airport werd door de jury verkozen tot ‘Facility Management Project of the Year 2017’. Marc Van Horenbeeck, Facility & Renovation Project Manager bij Brussels Airport, kreeg de prijs toegekend van Guy Van Hoorde, departementshoofd van de Stad Gent en van het OCMW van Gent. In 2016 won Guy Van Hoorde de prijs van ‘Facility Manager of the Year’.

Bij aanvang van de uitreiking van de Facility Awards 2017 had de jury het winnende project uiteraard al gekozen maar nog niet bekendgemaakt. De winnaar van de publieksprijs moest tijdens de prijsuitreiking zelf nog bepaald worden. Tussen 1 april en 4 mei had het publiek online al zo’n 3.400 stemmen uitgebracht, goed voor 50% van de stemmen. De live stemming door de 300 aanwezigen tijdens de show telde mee voor de overige 50%. Zij konden hun stem uitbrengen via een speciale app op hun smartphone. Uiteindelijk kwam UZ Brussel als winnaar van de publieksprijs uit de bus. Niet veel later werd ook de prijs van de jury bekendgemaakt en mocht Brussels Airport op de hoogste trede van het podium gaan staan.

Objectieve beschouwing van het succes en de verdienste van de zes genomineerden Wie slechts vaag hoorde spreken over de inhoud van het genomineerde project van Brussels Airport voor de renovatie van het luchthavengebouw nadat het deels vernield werd door de terroristische aanslagen van 22 maart 2016, dacht misschien dat de jury mogelijk emotioneel gestemd heeft.

16 PROFACILITY GUIDE 2017

Niets is minder waar. Om de winnaar objectief te verkiezen, heeft elk jurylid eerst elk kandidaatsdossier individueel beoordeeld op basis van twaalf criteria (zie kader). Daarna zijn de elf juryleden collegiaal, onder het voorzitterschap van Gert Potoms, adjunct-directeur-generaal van de afdeling die het vastgoed en de facilitaire diensten voor de Vlaamse overheidsgebouwen beheert, samengekomen om de voorstelling van de projecten door de kandidaten bij te wonen. Nadien volgde nog een vraag-enantwoordsessie tussen de jury en iedere kandidaat. Het beoordelingssysteem laat dus weinig ruimte voor een emotionele en vooringenomen keuze van de jury.

FM in crisissituaties De reportage in FM Magazine maakt duidelijk waarom de jury het project van Brussels Airport uitriep tot ‘Facility Management Project of the Year 2017’. De ontploffingen bij de terroristische aanslagen van 22 maart 2016 in de luchthaven hebben de vertrekhal flink beschadigd en de luchthaven op non-actief gezet. Naast het beheer van de emoties en de posttraumatische stress in de nasleep van de aanslagen was de economische druk enorm, aangezien er ieder jaar 21,8 miljoen passagiers via Brussels Airport reizen.

“De titel ‘Facility Management Project of the Year’ wordt toegekend aan een team dat aan de hand van een project dat ondermeer het beheer van gebouwen, de werkomgeving, de facilitaire dienstverleningen, mobiliteit en vlootbeheer optimaliseert.“ En dus werd besloten om snel een tijdelijke incheckinfrastructuur te bouwen, die operationeel moest blijven tot de vertrekhal gerenoveerd was. Het beheer van het hele project was bijzonder ingewikkeld aangezien de terroristische dreiging op dat moment nog heel hoog was. Er werden grote veiligheidsmaatregelen getroffen voor de toegang tot de twee werven. Om een idee te geven van de omvang van de maatregelen: er werd meer dan 1.170 lopende meter werfwanden en 2.250 lopende meter afscheiding geplaatst.(1) Marc Van Horenbeeck, Facility & Renovation Project Manager, zei hierover in FM Magazine: “Tijdsdruk, afsluiting van bepaalde zones, toegangscontrole, stabiliteitsissues, beperkingen inzake de draagkracht van de vloer en veranderende veiligheidsprocedures vormden uitdagingen waarvoor we een oplossing moesten zoeken”. Wanneer we terugblikken op de timing van de uitvoering van de werkzaamheden, kunnen we alleen maar vaststellen dat dit complexe projectbeheer in tijden van crisis zeer geslaagd is. Op 22 maart vonden de twee explosies plaats die de vertrekhal buiten werking stelden, op 3 april konden de passagiers opnieuw vliegen via Brussels Airport dankzij de tijdelijke incheckinfrastructuur en op 2 juni draaide de vertrekhal van de luchthaven opnieuw op 100% van haar capaciteit. Er werd voorbeeldig facility management gedemonstreerd in deze crisissituatie! Volgens Marc Van Horenbeeck en zijn team is het succes van het project ook te danken aan de aannemers: “We leerden dat goede kadercontracten met onze aannemers een groot voordeel bieden op het vlak van arbeidsgeschiktheid en flexibiliteit”. Een mooi voorbeeld van goede FM-praktijken die IFMA onder de aandacht wil brengen en verspreiden met de organisatie van de Facility Awards.

Een topziekenhuis op het vlak van energiebeheer IFMA wil niet alleen de best practices in de kijker plaatsen maar ook de innovaties in de verschillende activiteitensectoren van FM. Het project van het universitair ziekenhuis UZ Brussel is daar een ideaal voorbeeld van. De inhoud van hun project vraagt bijzondere aandacht om de mate van innovatie en de enorme technologische en economische vooruitgang te kunnen vatten. Het is de eerste keer dat een ziekenhuis met zijn infrastructuur vijf dagen 100% autonoom kan functioneren in geval van een black-out of een probleem met het externe elektriciteitsnet. Dit project houdt dan ook een grote technologische vooruitgang in. Enerzijds omdat er op de ‘Health Campus’ een echt netwerk uitgedacht werd om de energiestromen te delen met de andere organisaties op de campus: de VUB, de Erasmushogeschool Brussel, een fitnesscentrum, het Rode Kruis, een tandheelkundige kliniek en een kinderdagverblijf. En anderzijds omdat het UZ bij het ontwerpen van een ‘smart grid’ geavanceerde technieken aanwendde om de energie op te slaan, zoals ijsbuffers en geothermie. Door de meer dan 3.200 pv-panelen, geothermie en WKK-installaties produceert het ziekenhuis nu zelf een groot deel van de energie die het verbruikt (zie artikel op pagina 77-80). In 2013 keurde de directie van het ziekenhuis het energiebeleidsplan 2012-2022 goed dat drie doelstellingen vooropstelt: in 2022 mag er niet meer elektriciteit aangekocht worden dan in 2012, de elektriciteit moet zoveel mogelijk on site en duurzaam geproduceerd worden en, last but not least, de zorg en de veiligheid van de patiënten en de operationaliteit van het ziekenhuis moeten gegarandeerd zijn in geval van een black-out of elektriciteitspanne. Economisch voordeel: sinds 2012 bespaarde het ziekenhuis al 1.570.000 euro: 898.000 euro op de aankoop van energie, 414.000 euro aan ontvangen overheidspremies, 78.000 euro inzake valorisaties noodstroom en 180.000 euro met de pv-installaties. (1) PROFACILITY GUIDE 2017 17

UZ Brussel won de publieksprijs ‘Facility Management Project of the Year 2017’. Het project werd vurig verdedigd door een trio: directeur administratieve en technisch-faciliterende diensten Jan Flament, technisch directeur en ingenieur-architect Sven Hebbelinck en Manager Engineering & Energie Jimmy Van Moer.

FM EXCELLENCE

Maar het project is ook een succes op het vlak van ‘business continuity’ en veiligheid. Er werd een black-outtest uitgevoerd om de autonomie te controleren in een operationeel ziekenhuis met 800 patiënten, en die was overtuigend geslaagd! De test kwam ook de samenwerking tussen het technisch en medisch team ten goede. Zoals Jan Flament, directeur administratieve en technisch-faciliterende diensten van UZ Brussel, in FM Magazine zei: “De test kan ook gezien worden als een teambuilding met 3.000 personen”.

Professionalisering van FM

(1) Bron: FM Magazine maart 2017

18 PROFACILITY GUIDE 2017

De Facility Awards streven ernaar de goede praktijkvoorbeelden op het vlak van FM onder de aandacht te brengen, maar ook de FMopleidingen. Tijdens de prijsuitreiking hebben IFMA en de hogescholen twee studenten bekroond voor de kwaliteit en originaliteit van hun eindwerk. Brigitte Castrop kreeg van Alain Delahaut, coördinator van de postgraduaatopleiding in FM, de prijs van ‘Best FM Thesis 2017’ voor haar eindwerk [Een digitale BIMmaquette (Building Information Modeling) voor het beheer van de gebouwen van de Université Catholique de Louvain]. “Het gebruik en de toepassing van een BIM-instrument bevordert de communicatie en het begrip tussen bouwactoren en facility managers” aldus Brigitte Castrop. Het pedagogisch comité van Odisee kende zijn prijs van ‘Best FM Thesis 2017’ toe aan Lieven De Wilde voor zijn eindwerk be-treffende de voorafgaande studie voor de implementatie van een FMIS (Facility Management Information System) in een organisatie.

Master in Facility bekroond

Vijf jaar geleden zorgde de Haute Ecole de la Province de Liège (HEPL) voor een primeur in België door de eerste master in facility management aan te bieden en een alternerende opleiding te organiseren. Concreet wisselen de theoretische lessen en een stage in een bedrijf elkaar iedere week af. Tussen de student, het bedrijf en de HEPL wordt een contract afgesloten. De arbeidsperiodes in de bedrijven worden vergoed tegen een zeer redelijk tarief voor de partnerwerkgever, terwijl de student een vast inkomen krijgt en kostbare persoonlijke ervaring opdoet. Drie studenten van deze opleiding werden tijdens de uitreiking van de Facility Awards 2017 in de bloemetjes gezet. De studenten hadden deelgenomen aan de wedstrijd die tijdens de Europese conferentie voor facility management (EFMC) eind april in Madrid georganiseerd werd. Jean-Baptiste Jacquemin, Karim Piron en Paule Morelle kwamen samen als winnaar uit de bus in de categorie ‘Workplace’. Allemaal voorbeelden die bewijzen dat het beroep van facility manager in België volop aan het professionaliseren is!

Didier VAN DEN EYNDE ✍

Recycleer uw lampen en schrijf mee aan een mooi verhaal. Word ophaalpunt van led-, tl- en spaarlampen: alleen maar voordelen. Lampen recycleren biedt enkel voordelen: Recupel regelt de

de herbruikbare materialen een tweede leven als grondstof voor

registratie, ophaling, verwerking én recyclage. Zonder kosten

een nieuw product.

voor u, en mét de garantie dat alles efficiënt en ecologisch verantwoord verloopt. Recupel recycleert 90% van de materialen

Registreer u op www.recupel.be/aansluiten, ontvang uw

en verwijdert de gevaarlijke stoffen uit de lampen. Zo krijgen

inzamelbox en start meteen met inzamelen. Succes!

Nog vragen? Mail naar: logistics@recupel.be Of bel gratis naar 0800 403 88.

FACILITY AND REAL ESTATE MANAGEMENT IN DE ZORGSECTOR

Risicobeheersing voor Facilitaire Managers in de zorgsector Risicobeheer in de ziekenhuiswereld kent vele aspecten, al is het maar omwille van de 24/24 en 7/7 inzetbaarheid van de volledige organisatie. Tijdens de 34e editie van het

jaarlijkse congres ‘Hoofden Facilitaire Diensten van Verzorgingsinstellingen’ (HFDV)

werden de ruim 120 ingeschreven deelnemers vergast op een bijzonder actueel geïnspireerd thema: ‘Risicobeheersing voor Facilitaire Managers in de zorgsector’.

Aanslag op het metrostation Maelbeek op 22 maart 2016

uc Vanhaverbeke, voorzitter HFDV, opende het congres met de trieste vaststelling dat we het voorbije jaar 58 maal werden geconfronteerd met een terroristische aanslag. Het is voor het vakgebied niet langer mogelijk om de risico’s die inherent zijn aan terroristische daden te negeren. ractie met de deelnemers en het delen van ervaringen.

Risico’s in kaart brengen 22 maart 2016 zal voor altijd als een diepzwarte bladzijde in de Belgische geschiedenisboeken bewaard blijven. Na de terroristische aanslagen op onze nationale luchthaven en in een Brussels metrostation volgde nog veel meer dan emotionele betrokkenheid. Ze confronteerden een aantal in de nabijheid gelegen ziekenhuizen met nooit eerder ervaren situaties die duidelijk maakten dat risico’s overal schuil gaan en risicobeheersing een niet te onderschatten aandachtspunt is voor de totaliteit van de zorginstelling.

20 PROFACILITY GUIDE 2017

Bij de aanslagen van 22 maart, maar ook bij grote rampen als treinongelukken, een vliegtuigcrash, industriële rampen, enz. krijgen ze een plotse en dus onverwachte toestroom van patiënten te verwerken op de spoeddienst. Daar moeten mensen met de juiste competenties inzetbaar zijn, medisch materiaal voorhanden zijn, een logistieke machine op volle toeren draaien die de bevoorrading vlekkeloos laat verlopen evenals de afvoer van medisch en nietmedisch afval.

Terreur als nieuwe uitdaging Dimitri De Fré, Rampencoördinatie UZ Leuven, had die dag in alle vroegte net een ‘noodstroomoefening’ achter de rug toen het trieste nieuws over de aanslagen binnenliep. Opmerkelijk: de informatie over de aanslagen bereikte UZ Leuven hoofdzakelijk via sociale media (Twitter!) en niet rechtstreeks, wat het inspelen op de situatie zeker niet vergemakkelijkte.

WWW.PROFACILITY.BE/BIBLIO

Alle diensten reageerden hierop vooral door eigen initiatief om maximaal klaar te zijn voor wat kon komen… “Wettelijk moeten wij 3% van onze capaciteit paraat hebben bij een ramp” licht Dimitri De Fré toe. “Dat betekent voor UZ Leuven concreet 159 bedden 3 uur na de afkondiging van de ramp”. Naast het verzekeren van de verwachte medische opvang, komen er tal van andere zaken aan de oppervlakte. Zo bleken plots heel wat medewerkers niet langer hun normale onthaalfunctie te willen uitoefenen als gevolg van een overrompeling door mensen in paniek, vaak ook buitenlandse verwanten of ambassades. Er stak ook een angstgolf op bij de medewerkers die direct geconfronteerd werden met de gevolgen van een terreurdaad. Dat de terreuraanslagen ’s morgens gepleegd werden was een ‘voordeel’ voor UZ Leuven omdat op dat

Dimitri De Fré, Rampencoördinatie UZ Leuven

‘Security’ gaat vooral om preventief ingrijpen, sensibiliseren en heropvoeden van alle medewerkers binnen het ziekenhuis. De menselijke factor is veelal het meest bedreigend voor de veiligheid. Zo kan iemand zonder badge mee binnenglippen wanneer iemand met badge een beveiligde doorgang opent.

“Wettelijk moeten wij 3% van onze capaciteit paraat hebben bij een ramp. Dat betekent voor UZ Leuven concreet 159 bedden 3 uur na de afkondiging van de ramp.“ ogenblik de personeelsbezetting maximaal is, nog niet alle operatieve ingrepen gestart zijn (denk aan complexe ingrepen van meerdere uren).

JCI als sterke drijfveer voor ‘security’ De uitzonderlijke nood- en crisissituaties waarmee bepaalde ziekenhuizen geconfronteerd worden in geval van terroristische aanslagen of rampen zijn slechts enkele aspecten die het risicobeheer in ziekenhuizen beïnvloeden. Risicobeheersing voor het luik ‘Security’ wordt vanuit de JCI-accreditatie sterk gedreven. Het gaat steeds opnieuw over het grondig kennen van de processen, de processen monitoren en verbeteren, maar ook de overweging tot outsourcen van sommige processen indien ze te specialistisch zijn en daardoor niet langer intern beheersbaar. JCI verplicht echter ook tot het controleren van de aanwezige expertise bij de weerhouden service provider.

Het is noodzakelijk een 360° visie te ontwikkelen op de problematiek en prioriteiten te stellen. Dan is er het spanningsveld tussen ‘Safety’ en ‘Security’ wat vaak conflicterend is. Wat voor ‘Safety’ voldoende en conform de wetgeving is, is voor ‘Security’ vaak ontoereikend. Dan is het zoeken naar een compromis tussen beide.

Profacility deed navraag naar de concrete aanpak van het risicobeheer bij de Universitaire Ziekenhuizen van Brussel en Leuven, twee hoofdrolspelers in de ‘vuurlinie’ tijdens de terroristische aanslagen van 22 maart 2016. Lees er meer over in het artikel ‘Pijnlijk geconfronteerd met risicobeheersing’ beschikbaar op www.profacility.be/biblio > 16/12/2016

PROFACILITY GUIDE 2017 21

FM HOSPITALITY IN CLEANING

De schoonmaak, schoon gemaakt Schoonmaak en facility management worden haast in één adem genoemd.

Begrijpelijk ook, want schoonmaak is zowat de meest essentiële service van de

brede waaier aan facilitaire services die kunnen aangekocht en geleverd worden. Wie schoonmaak zegt, denkt aan de schoon te maken oppervlakte, de frequentie

van de poetsbeurten, de te gebruiken producten en eventuele machines… kortom

de precies af te bakenen technische aspecten die zich laten vastleggen in SLA’s. Maar daarmee zijn we nog lang niet uitgedweild!

et uitbesteden van schoonmaakopdrachten mag dan al zo vanzelfsprekend lijken als dat het water naar de zee stroomt, maar wat houdt de opdracht eigenlijk in? Heel courant leggen klanten een lastenboek voor aan de potentiële serviceprovider die aan de hand daarvan een offerte opstelt. Maar mogen we er zomaar vanuit gaan dat het lastenboek effectief alle verwachtingen van de klant opneemt of gaat er achter wat zwart op wit staat neergeschreven nog een verborgen wensenlijst schuil?

“De klanten stellen steeds meer verwachtingen aan de rand van de feitelijke contractueel overeengekomen dienstverlening. Deze verwachtingen worden veelal niet uitgesproken, terwijl ze toch zeer sterk aanwezig zijn en de klant/ leverancier-verhouding in niet te onder-schatten mate beïnvloeden”.

Wat verwacht de klant nu echt?

“In de facilitaire dienstverlening is er al langer sprake van het ‘Hostmanship’-concept, dat focust op operationele en relationele klant-

“Er kan een belangrijke kloof ontstaan tussen wat contractueel vastgelegd wordt met de klant en de door de eindklant ervaren prestatie.“ “Er leeft een duidelijke trend dat klanten meer verwachten dan wat besproken werd bij de offerteaanvraag en de toekenning van de opdracht, zelfs wanneer de evalueerbare kwaliteit van de dienstverlening geen reden tot kritiek geeft” merkt Guy Claes, Marketing & Communications Manager bij Facilicom op.

gerichtheid” licht Jolijn van den Hengel, Manager Bid & Tenderteam bij Facilicom toe. “Onze doelstelling is om maximaal invulling te geven aan het begrip ‘Klantgerichtheid’, de ruimere bewustwording van wat de klant nu werkelijk wenst”.

Sommige opdrachtgevers komen er ronduit voor uit: de prijs is bepalend voor het in de wacht slepen van de opdracht. In het bijzonder bij services die als eenvoudig / rudimentair worden geclassificeerd, zoals bv. schoonmaak, weegt de prijs gemakkelijker door dan wanneer het om services gaat die hoger ingeschat worden, al was het maar omdat de scholing van de dienstverleners kritischer uitvalt. Andere klanten zijn minder direct en brutaal, maar ook ‘prijskopers’ verwachten uiteindelijk meer dan het strikt uitvoeren van de contractueel vastgelegde taken.

Jolijn van den Hengel

Jolijn van den Hengel: “Het komt erop aan de ware doelstellingen van de klant te ontdekken en deze helpen te bereiken. In de plaats van gewoon een offerte uit te schrijven op basis van het voorgelegde lastenboek, stellen wij een eigen analyse voor, waardoor we de randvoorwaarden kunnen optimaliseren t.o.v. de basisservice”.

Schoonmaak functioneel en emotioneel beleven

De verwachtingen die aan ‘schoonmaak’ worden gesteld mogen dan initieel als ‘basic’ omschreven worden en perfect uit de drukken in een precies omschreven opdracht, in de praktijk is schoonmaak veel complexer. Dat geldt zeker voor de manier waarop de service wordt ervaren en dat ondanks alle normen en meetprocedures om de geleverde kwaliteit te evalueren.

“Er kan een belangrijke kloof ontstaan tussen wat contractueel vastgelegd wordt met de klant en de door de eindklant – bv. de kantoormedewerker – ervaren prestatie” schetst Jolijn van den Hengel. “Hoewel de opdracht geheel conform aan de afspraken wordt uitgevoerd, de vastgelegde SLA’s strikt worden gerespecteerd, kan de perceptie bij de eindklant lager of hoger uitvallen”. Guy Claes: “De zichtbaarheid van het schoonmaakgebeuren speelt hierin een grote rol. Zo vindt een geheel subjectieve beoordeling plaats van de mensen die de schoonmaaktaken uitvoeren op de werkvloer. Vaak is er geen contact met de schoonmaakmedewerkers, die nu eenmaal tot een andere organisatie behoren dan deze van de klant waar de dienst geleverd wordt”. Jolijn van den Hengel: “Zichtbaarheid van de servicemedewerkers en meer dialoog met de werkomgeving resulteren in een hogere score voor de schoonmaakorganisatie. Oogcontact is een minimum, verbaal contact met bv. een begroeting en een persoonlijk contact – hoe beperkt ook – resulteren steevast in een grotere appreciatie bij de eindklant voor de geleverde services. Uiteindelijk wordt hier ook de basis gelegd voor stelselmatige verbetering en beter doen”.

Technologie als bondgenoot

We leven in een tijd vol elektronische gadgets en technologie duikt overal op. Waarom zou technologie geen partner voor facilitaire dienstverlening kunnen zijn? Jolijn van den Hengel: “Elke facilitaire dienstverlening gaat gepaard met training, dus ook schoonmaak. Training op locatie kan in bepaalde werkomgevingen vertragend en verstorend werken, zoals bv. in ziekenhuizen en hotels. Daarom hebben we ‘virtual reality’ geïmplementeerd voor onze opleidingsprogramma’s. Onze medewerkers zien exact de werkomgeving waarin ze zullen terechtkomen zonder dat ze daar storend optreden, terwijl ze nadien als goed getraind persoon aan de slag gaan in de werkelijke wereld”.

PROFACILITY GUIDE 2017 23

FM HOSPITALITY IN CLEANING

Het contact met de eindklant speelt een alsmaar belangrijker rol in de relatie tussen dienstenleverancier en klant. ‘Sensoring’ kan daarin heel wat betekenen. Door het plaatsen van sensoren wordt gemeten hoe vaak ruimtes gebruikt worden, hoeveel passage er is op een bepaalde plaats. Aan de hand van deze metingen kan de schoonmaakbezetting geoptimaliseerd worden voor meer efficiëntie. Dat geldt overigens voor vele services, zoals bv. een medewerker van de bewakingsdienst die museumbezoekers als zijn gasten ontvangt. Robots inzetten voor het schoonmaken? Guy Claes: “Zeker voor een deel van sommige opdrachten mogelijk, wat toelaat andere delen van de opdracht meer ‘klantgericht en individualistischer’ aan te pakken”.

de processen en relaties met de klant/eindklant kunnen ontkiemen tot per klant en sector gericht maatwerk.

Open dialoog voor betere servicebeleving

“Meer doen dan de gecontracteerde service ogenschijnlijk inhoudt is de ware oplossing om te voldoen aan de verborgen verwachtingen van de klant met maximale klantentevredenheid tot gevolg” benadrukt Jolijn van den Hengel.

Klantgerichte schoonmaak

Klanten verwachten vooral proactiviteit van hun facilitaire service provider, zo is gebleken uit een groot aantal klantenarena’s die door Facilicom in Nederland en België werden georganiseerd. Daarin werd gepeild naar hoe de klant het begrip ‘klantgerichtheid’ bij zijn facilitaire dienstverlener invult. Jolijn van den Hengel: “Klantgerichtheid slaat in eerste instantie op weten wat de klant beweegt. Vervolgens is het belangrijk te weten waar men als facilitaire dienstverlener voor staat. ‘Klantgerichtheid’ betekent ook samen bewegen, een partnershiprelatie uitbouwen die leidt tot een betere dienstverlening en tegemoetkoming aan de verwachtingen. Tenslotte is het van groot belang als service provider goed te doen wat men belooft te zullen doen”.

Guy Claes

Guy Claes: “Het is normaal dat elke klant zijn niet uitgesproken verwachtingen heeft, maar om ze ook in de realiteit te kunnen vaststellen onder de vorm van een betere servicebeleving, zou er toch met meer openheid moeten gecommuniceerd worden tussen klant en service provider. De traditionele aankoopmentaliteit moet plaats maken voor een meer open houding naar de leverancier in het

“Zichtbaarheid van de servicemedewerkers en meer dialoog met de werkomgeving resulteren in een hogere score voor de schoonmaakorganisatie.“ Achter elke service schuilt expertise en vakmanschap, dat geldt ook voor schoonmaak, evenals de noodzaak van een continue evaluatie en evolutie van de processen. Het gaat erom de juiste mensen op de juiste plaats in te zetten en de dienstverleners meer betrokken te maken bij hun taken. Die betrokkenheid stimuleert de communicatie vanuit de basis naar de top, waaruit verdere verbeteringen van 24 PROFACILITY GUIDE 2017

belang van de werkelijk geleverde dienstverlening. Dienstenleveranciers moeten op hun beurt breder kijken dan een koele procesmatige benadering van de gevraagde service, moeten evenzeer een dialoog nastreven in het belang van een hogere klantentevredenheid en daaruit voortvloeiende klantentrouw”. Eduard CODDÉ ✍

WWW.PROFACILITY.BE/BIBLIO

FM & ICT STRATEGISCHE FM TOOLS

Welke toekomst voor FMIS ? Binnen grote bedrijven en publieke administraties wordt FMIS (Facility Management Information System) vaak gezien als de belangrijkste technologische hulp voor de

Facility Manager bij het beheer van zijn departement. De belangrijkste motivatie voor het gebruik van FMIS is de ondersteuning in de rapportering aan het management.

Daarna volgen de ondersteuning in de organisatie van het facility management en het inzicht in assets. Maar wat staat FMIS in de toekomst te wachten?

Hoewel BIM vandaag nog in hoofdzaak zijn toepassing vindt bij nieuwbouwprojecten, is het nu al duidelijk dat dit op korte termijn zal uitbreiden naar bestaande gebouwen. Volgens Jos Duchamps, Gedelegeerd Bestuurder van PROCOS, vertegenwoordiger van ARCHIBUS software in België, zou het vandaag vanzelfsprekend moeten zijn om bij nieuwbouwprojecten te ‘BIMMEN’. Bij de Facility Managers die deelnamen aan een onderzoek in het kader van het ‘FM Trends Rapport 2015’, gaf 19% aan dat de integratie van FMIS en BIM vanaf 2018 een belangrijk invloed zal hebben op hun facilitair departement.

Een slimme toekomst is begonnen

Smart buildings & workplaces zijn ontegensprekelijk de nieuwe trend en bieden ongeziene mogelijkheden die het FMIS overstijgen. “De mogelijkheden die dankzij sensoren en big data beschikbaar worden zijn quasi eindeloos” klinkt het enthousiast bij Steven Lambert, COO MCS. Zo is het mogelijk om alle vanuit de sensoren ontvangen data te visualiseren op een CAD-plan, waardoor men in één oogopslag – en in real time – een precies overzicht krijgt van welke werkplekken bezet zijn, wie met wie samenwerkt, welke vergaderzalen gereserveerd zijn en alsnog niet gebruikt, wat het energieverbruik is per printer, waar de luchtkwaliteit onvoldoende is…

Illustratie ter beschikking gesteld door ARCHIBUS

andaag is het meer dan ooit essentieel dat FMIS, de basis biedt voor een open systeem, zodat het op een eenvoudige manier met andere systemen en soft-ware kan samenwerken, maar tevens data-uitwisseling met ERP systemen (SAP, Oracle, ...), Building Management Systemen en alle Office toepassingen (MS Outlook, Excel, Word, Access) toelaat. In de toekomst zou de integratie met BIM (Building Information Model) in snel tempo moeten uitgroeien voor bedrijven met een groot vastgoedpatrimonium.

Een FMIS integreert alle sleutelgegevens voor het beheer, legt verbanden en laat een efficiënte opvolging en controle toe van de facilitaire diensten, gebouwen en technische installaties, werkomgeving en ICT.

“Bij de Facility Managers die deelnamen aan een onderzoek in het kader van het ‘FM Trends Rapport 2015’, gaf 19% aan dat de integratie van FMIS en BIM vanaf 2018 een belangrijk invloed zal hebben op hun facilitair departement.“ PROFACILITY GUIDE 2017 25

FM & ICT STRATEGISCHE FM TOOLS

“Tal van facilitaire diensten laten zich optimaliseren vanuit de informatie die sensoren doorsturen” argumenteert Steven Lambert.

FMIS betreft. Wij stellen vast dat bij vervanging niet automatisch dezelfde leverancier gecontacteerd wordt, maar gebruikers vanuit hun eerste ervaring anders omgaan met het selectieproces voor een nieuwe FMIS”. Vervanging wordt vaak gemotiveerd vanuit de wens naar meer gebruiksgemak en toegankelijkheid. Dit staat centraal bij de eindbeslissing.

Tijd voor apps

Koen Mees, Managing Director Freestone Group, ziet het ‘grote’ FMIS zoals dat vandaag bekend is opdelen naar een applicatielandschap met kleine, zeer doelgerichte apps, die heel concreet oplossingen bieden voor de specifieke probleemstelling binnen elke organisatie. Steven Lambert

Inspelen op de verweving van FM en IT

“Steden en gemeenten tonen nu plots belangstelling voor FMIS” aldus Jurgen Koster, Managing Director TOPdesk Belgium. In België ligt een grote uitdaging voor de boeg: in januari 2019 verdwijnen de OCMW’s (toch zeker in Vlaanderen) en worden hun bevoegdheden overgedragen aan de stads- en gemeentebesturen. Hierdoor stijgen hun noden aan een overzichtelijk en professioneel beheer van vastgoed en diensten aanzienlijk. Dit biedt niet alleen mooie vooruitzichten voor tewerkstelling van jonge FM-ers, ook de verkoop van FMIS zal er een boost door krijgen.

Koen Mees

Jurgen Koster

Jurgen Koster: “De eerste FMIS vervangingsrondes zijn vandaag aan de orde. Hoofdzakelijk grote bedrijven en organisaties namen het voortouw voor wat het implementeren van

26 PROFACILITY GUIDE 2017

Hij legt uit: “De meest gehoorde kritiek is dat een praktisch bruikbare managementrapportering ontbreekt, tenzij men vooraf immense hoeveelheden data minutieus heeft ingebracht. Dat is tijdrovend en bijgevolg duur, een contradictie met de onafgebroken besparingsdruk eigen aan facility management”. Apps focussen elk op een specifiek doel en reiken daarvoor ook de uitkomst aan. Daarom voorspelt Koen Mees een mogelijke verschuiving van grote FMIS pakketten naar apps, en een hoog tempo van vernieuwing dat vanuit B2C opgelegd wordt.

WWW.PROFACILITY.BE/BIBLIO

“ In januari 2019 verdwijnen de OCMW’s (toch zeker in Vlaanderen) en worden hun bevoegdheden overgedragen aan de stads- en gemeentebesturen. Hierdoor stijgen hun noden aan een overzichtelijk en professioneel beheer van vastgoed en diensten aanzienlijk.“ Ontdek het volledige FMIS dossier, gepubliceerd op www.profacility.be/biblio > 25/08/2016

Verschillen tussen FMIS systemen Vanuit de toekomstige ontwikkelingen en te verwachten richtingen voor FMIS, kunnen vertegenwoordigers van FMIS softwareontwikkelaars enkele eigenheden op het voorplan brengen. ARCHIBUS ARCHIBUS is van oorsprong een Amerikaanse software, die door de lokale partners in meer dan 190 landen geïmplementeerd wordt. De bedrijven PROCOS en AREMIS zijn de Belgische partners. Archibus Inc onstond in 1980 aan de Harvard University. Van bij de start beschikte de software over een directe en bidirectionele link met de eerste versies van AutoCAD. In dezelfde geest is het vandaag logisch dat dit FMIS systeem communiceert met BIM systemen (Building Information Model). Door de koppeling met ARCHIBUS kan er al in de ontwerpfase een ‘Total Lifecycle’ analyse gemaakt worden van gebouwen, zelfs met een gedetailleerd meerjaren onderhoudsplanning, wat cruciale informatie oplevert voor PPS/DBFMO projecten.

Tools voor het beheer van FM in KMO’s? Het implementeren van FMIS software is vooral in grote bedrijven en administraties van toepassing. Niet verwonderlijk, gezien facility management expliciet in deze organisaties goed is ontwikkeld. Blijft echter het feit dat België een KMO-land is. Volgens het VBO telt 99% van de Belgische bedrijven minder dan 50 werknemers. Dat ook daar de nood bestaat aan professioneel facility manage-ment lijdt geen twijfel, maar de (relatieve) kleinschaligheid van deze ondernemingen laat geen voltijdse FM-functie toe. In deze bedrijven zijn aangepaste beheertools als FMIS al helemaal vreemd, maar daarom niet minder noodzakelijk. Een uitdaging voor softwarebedrijven en/of voor facilitaire dienstverleners die het outsourcen van FMIS aanbieden? Bedrijven als Proxyclick, Easyday, Evoko of Netika, die apps ontwikkelen die aan specifieke behoeften beantwoorden – zoals het beheer van ontvangst, parkings, helpdesk, catering, vergaderzalen, conciërgediensten…) kunnen specifiek inspelen op een deel van deze markt.

My MCS ‘myMCS’ FMIS software heeft een Belgische oorsprong. Het is het resultaat van jarenlang onafgebroken ontwikkeling en integratie van de feedback uit de praktijk bij een breed gevarieerde internationale klantenkring. Het FMIS-platform is modulair opgebouwd, zodanig dat de verschillende deeloplossingen complementair of losstaand bruikbaar zijn. De voor de hand liggende basislaag bestaat uit facility management - centraal geplaatst - en daarrond Real Estate en Workplace, aangevuld met de actuele en toekomstgerichte oriëntatie op ‘Smart Buildings’. De geïntegreerde suite van MCS laat toe om daarna vrij gemakkelijk uit te breiden naar gerelateerde domeinen zoals Energy, Maintenance en reservaties van vergaderruimtes en werkplekken. ‘Business Intelligence & Analytics’ worden gebruikt om de doeltreffendheid over al deze domeinen heel kort op te volgen, terwijl de rapportering daarvan gericht is op het nemen van optimale beleids-beslissingen. TOP Desk TOPdesk is vanuit Nederland uitgegroeid tot een internationale speler, met eigen vestigingen in België, Groot-Brittannië, Duitsland, Brazilië, Denemarken, Hongarije en sinds 2015 ook in de USA en Canada. TOPdesk biedt een zeer toegankelijke FMIS oplossing die procesmatig werken ondersteunt en de gebruiker alle relevante informatie voor de dienstverlening geeft. De focus ligt op ‘shared services management’ voor soft facilities, omdat het volgens TOPDesk niet de infrastructuur maar de mens – de gebruiker en iedereen die ondersteund wordt – is die centraal moet worden geplaatst. De TOPdesk oplossingen zijn compleet webbased en erop gericht maximaal de weerstand weg te nemen bij de gebruikers, zodat ze efficiënter kunnen werken en de regie kunnen houden over samenwerking met leveranciers. Andere FMIS oplossingen beschikbaar in Belgïe zijn ULTIMO, PLANON en AXXERION

PROFACILITY GUIDE 2017 27

HOSPITALITY TRENDS & BENCHMARK

Onthaal: doe meer, doe beter! Uw bezoekers lijken weinig verwachtingen te hebben over het onthaal wanneer zij naar

u toe komen. Dat blijkt uit een enquête van IFMA over de kwaliteit van het onthaal in ondernemingen en over wat de externe bezoekers verwachten. Er meer mee doen en

het beter maken lijken bijgevolg een vrij gemakkelijke opgave om een simpel werkbezoek om te toveren tot een bijblijvende ervaring, die uw waarden en imago zullen inprenten in het hoofd van de bezoeker.

e resultaten van de enquête van IFMA Belgium (beroepsvereniging voor Facility Managers van België) over onthaaldiensten in ondernemingen zijn algemeen bekeken bevredigend. Globaal krijgt het onthaal van Belgische ondernemingen van de bezoeker een gemiddelde score van 7 op 10. Maar uit de steekproef blijkt ook dat momenteel de verwachtingen inzake onthaal bescheiden zijn bij de bezoeker: het lijkt er op dat het onthaal reeds geslaagd is met een simpele glimlach en adequate informatie. Maar waarom zou er niet meer kunnen geboden worden? Er bestaat een mooie progressie-marge om onthaal om te vormen tot echte gastvrijheid van de onderneming ten aanzien van haar bezoekers alsook haar medewerkers. Laten we bekijken hoe dat kan.

Uitblinken in onthaal Het onthaal van een bezoeker kan al lang voor zijn aankomst aan de receptie en zijn ontmoeting met het onthaalpersoneel worden voorbereid. De onderneming kan hem bijvoorbeeld voor de dag van de afspraak al een persoonlijke mail sturen met de routebeschrijving en vermelding

dat een parkeerplaats zal worden gereserveerd. Een duidelijke en geüpdatete signalisatie is ook een manier om de bezoeker goed te ontvangen vanaf de ingang van de parking tot aan het receptielokaal. Voor een vriendelijk onthaal hechten de bezoekers veel belang aan visueel contact, een persoonlijke benadering en een verzorgd voorkomen van de receptionist of receptioniste. De communicatie tijdens het onthaal omvat meerdere facetten, want er wordt aangenomen dat bij een face-to-face contact de interactie tussen twee personen voor 7% uit woorden bestaat, voor 38% uit intonatie en voor 55% uit lichaamstaal. Het feit dat de receptionist of receptioniste de moeite doet om zich op te richten en zich aan te bieden om de bezoeker te verwelkomen wordt door laatstgenoemde bijzonder geapprecieerd. De begeleiding van de bezoeker naar de persoon waarmee hij een afspraak heeft is een gelegenheid om een kort gesprek te beginnen en hem bijkomende aandacht te schenken. Wanneer de bezoeker dient te wachten is de kwaliteit van het receptielokaal beslissend:

Gastvrijheid, een gebruiksaanwijzing

In het rapport met de conclusies van de enquête zullen zowel de Facility Managers die onthaaldiensten in ondernemingen organiseren als de personen die met deze functie belast zijn veelvuldige praktische raadgevingen vinden om het onthaal in de onderneming te professionaliseren. Dit rapport bevat overigens tal van statistieken die o.a. gebruikt werden voor de opstelling van een top 10 van de ongemakken en ontevredenheid geuit door bezoekers over hun persoonlijke ervaring met onthaaldiensten, en van een top 10 van wat ze verlangen van een professioneel, vriendelijk en sympathiek onthaal.

28 PROFACILITY GUIDE 2017

Dit rapport is gratis verkrijgbaar en downloadbaar op: www.ifma.be

zaken als een uitstekende koffie, de inloggegevens als gast op het wifinetwerk van de onderneming, zachte zetels en lectuur zullen de bezoeker positief stemmen over de wachttijd. Maar gastvrijheid is niet beperkt tot de attitude bij het eerste contact tijdens de onthaalfase. Ze wordt afgesloten met een warme begroeting wanneer de bezoeker het gebouw verlaat. Indien de bezoekers uit het buitenland komen kan het bezoek zelfs afgesloten worden met een kleine persoonlijke attentie in de hotelkamer.

Een missie met meerdere facetten Tegenwoordig is het onthaal in ondernemingen samengesteld uit drie componenten: op de voorgrond staat de gastvrijheid, terwijl veiligheid en technologie op de achtergrond sluimeren. Begin 2016 hebben de terroristische aanslagen van Brussel ons dagelijks leven zwaar verstoord. Bijgevolg hebben de Facility Managers de opdracht gekregen om de recepties van hun ondernemingen zo goed mogelijk te beveiligen. De aandacht is vooral gericht op de bezoeker die, in tegenstelling tot de werknemers, noch over een toegangsbadge, noch over een binnen de onderneming geregistreerde identiteit beschikt. Technologie biedt de oplossing. De toegang van een externe bezoeker tot de kantoren van het bedrijf begint met zijn identificatie. Vaarwel aan het papieren inschrijvingsregister want vandaag zorgen tal van apps en softwaretoepassingen voor een vlotte identificatie en registratie van de bezoeker, zelfs voor de aflevering van een toegangspas met foto. Dat biedt bijkomende voordelen. Zo kan, bij een brandalarm bijvoorbeeld, gemakkelijk een lijst voor de evacuatie van de in het gebouw aanwezige personen worden opgemaakt.

Slechts één enkele kans om een goede eerste indruk te maken Dit gezegde wijst duidelijk op het belang van het onthaal van een bezoeker of een medewerker. Als vitrine van de ondernemingswaarden vereist een gastvrij onthaal ongetwijfeld gemotiveerde en gekwalificeerde mensen en - bovenal beschikbaarheid. De receptionist of receptioniste dienen hun tijd integraal te kunnen besteden aan het onthaal van de klanten. Hem of haar andere taken geven om de ‘dode momenten’ te rentabiliseren is een zeer vaak voorkomende valstrik die schadelijk is voor de transformatie van onthaal naar waarachtige gastvrijheid, waarbij het leggen van persoonlijk contact met elke bezoeker de prioritaire taak dient te zijn. Tegenwoordig duiken courante praktijken uit het hotelwezen op in de ondernemingen, wat wijst op toenemende personalisering en een positieve evolutie op het vlak van onthaal. Het woord ‘receptionist’ maakt stilaan plaats voor meer gangbare benamingen in Angelsaksische ondernemingen die de onthaalfunctie hebben geheroriënteerd in de richting van gastvrijheid: Front Office Officer, Guest Services Manager, Front Desk Vibe Coordinator of Hospitality Leader. Raphaël PEREZ ✍

Methodologie en representativiteit van de enquête 1. 2.

De kwantitatieve enquête werd online uitgevoerd onder de Belgische bevolking, statistieken gebaseerd op de antwoorden van 104 deelnemers aan het onderzoek De kwalitatieve evaluatie en analyse zijn gebaseerd op een ronde tafel bijeenkomst van Facility Managers en leveranciers van onthaaldiensten: • Hilde Ballegeer, Directeur-Manager Service openbare zaken van de stad Gent • Sangara Klespis, Head of Development, Aremis Group • Caroline Saeremans, Business Unit Manager bij Receptel • Claudia Struyf, Operations Manager bij Facilicom • Ann Troch, EFM Operational Leader bij CBRE Global Workplace Solutions • Henk Vincent, Directeur Facilitaire Diensten en Masterplan in het AZ Alma • Doris Vispoel, Facilities Officer bij E&Y

PROFACILITY GUIDE 2017 29

FACILITY EN REALESTATE MANAGEMENT IN DE ZORGSECTOR

WWW.PROFACILITY.BE/BIBLIO

Facilitaire creativiteit gevraagd in de zorgsector De vergrijzing van de bevolking is een feit waar niemand nog aan twijfelt. Dat vereist in de eerste plaats aangepaste maatregelen op gebied van huisvesting. In de

ziekenhuiswereld is er naast de loodzware budgettaire druk ook de nadrukkelijke wens

naar ‘huiselijkheid’ en duikt zelfs het begrip ‘beleving’ op. Facilitaire creativiteit moet helpen het budgettaire evenwicht te bewaren en het de patiënt / resident maximaal naar de zin te maken.

ij een ziekenhuisontwerp is vooral het functionele van het gebouw primerend, een gebouw dat als het ware als een machine moet functioneren. “Hedendaagse concepten moeten duurzaamheid insluiten, wat een ernstige studie over het energieverbruik gedurende de levenscyclus en minimale onderhoudskosten voor zowel exterieur als interieur, behelst” stelt Jo De Maesschalck, AAPROG Architecten. De beschikbaarheid van nieuwe materialen vergemakkelijken de schoonmaak en draagt tevens bij tot meer huiselijke gezelligheid in het interieur. Bij de inrichting van de kamers kunnen keuzes gemaakt worden die voor de ganse gebruiksduur van het gebouw een aanzienlijk verschil maken op de schoonmaakkosten. Duurzaamheid, een zaak van infrastructuur of van mensen? ‘Duurzaamheid’ begint idealiter bij het bouwproces: van bij het concept tot op de werf. Het gaat over minimaal energieverbruik, de keuze van (bouw)materialen die minimaal milieubelastend zijn bij de productie, het transport en bij het latere onderhoud.

Duurzaamheid moet deel uitmaken van het ontwerp, maar evenzeer van de exploitatie. “Uiteindelijk is de architectuur van AZ Alma maximaal bepaald door de processen binnen het ziekenhuis en een minutieuze aandacht voor de TCO van het geheel” besluit Bruno Decraene, stafmedewerker technische infrastructuur AZ Alma. Architectuur voor de logistieke organisatie “Vandaag is er terecht veel aandacht voor de TCO” stelt Gunter Gonissen, diensthoofd Logistiek en Mobiliteit UZ Leuven (Gasthuisberg) vast. “Maar dat is niet alles: er is ook de Total Cost of Investment en de maatschappelijke kost. Het gebouw is slechts een verpakking voor activiteiten en processen. Zorginstellingen mogen niet gebouwd worden rond magazijnen of een keuken. Bekijk daarom grondig de logistieke exploitatie voor het ontwerp aan te vatten”. Logistiek moet dus integraal bekeken worden van bij de leverancier tot aan de eindgebruiker. De exploitatie moet integraal deel uitmaken van het ontwerp en de facilitaire diensten moeten dat mee bekijken. Ontdek de volledige reportage op www.profacility.be/biblio > 25/08/2016

Bruno De Craene, stafmedewerker technische infrastructuur AZ Alma

30 PROFACILITY GUIDE 2017

Gunter Gonissen, diensthoofd Logistiek en Mobiliteit UZ Leuven (Gasthuisberg)

Jo De Maesschalck AAPROG Architecten

WORKPLACE DESIGN, BUILD & OPERATE ‘Welzijn op het werk’ is essentieel voor de geleverde prestaties, de tevredenheid over de werkgever en bijgevolg de trouw aan de organisatie. De werkplek is niet langer enkelvoudig maar geëvolueerd tot een menukaart van werkplektypes die geselecteerd worden op basis van de uit te voeren werkzaamheden. Maatwerk in alle facetten staat centraal, in functie tot de waarden van de onderneming, de kerntaken van het bedrijf, de corporate identity… De keuze van ter beschikking gestelde werkplekken speelt maximaal in op het ‘anders werken’, stimuleert samenwerken en projectmatig handelen.

Photo : Deloitte @ The Edge - Image FOKKEMA & Partners Architecten

‘Ergonomie’ is inherent bestanddeel van elke gemaakte keuze, de basis voor gezondheid op het werk. Een gezonde werkomgeving stimuleert de efficiëntie en bindt de strijd aan met abnormaal absenteïsme. Een gezonde werkomgeving is het resultaat van zorgvuldig omgaan met vele aandachtspunten zoals verlichting, luchtkwaliteit, het stimuleren van beweging, tot en met de promotie van gezonde voeding op het werk…

→

WORKPLACE & TELEWORKING EU RESEARCH

WAT MOETEN WE ONTHOUDEN VAN DE PAN-EUROPESE ENQUÊTE

‘Working anytime, anywhere’ Afgelopen februari publiceerden Eurofund en de Internationale Arbeidsorganisatie (IAO) het rapport ‘Working anytime, anywhere: the effects on the world of work’. En de

belangstelling is groot! Aangezien er op Europees niveau maar weinig onderzoek gedaan wordt naar het ‘nieuwe werken’ of NWOW (New Ways of Work), moeten we genoegen nemen (of niet) met nationale of zelfs regionale enquêtes, die meestal een te vage materie onderzoeken.

at dit rapport zo interessant maakt, is dat het (althans deels) zijn gegevens haalt uit de Europese enquête ‘European working conditions survey’ (EWCS) uit 2015. Wat brengt het rapport ons dan precies bij? Laurent Taskin, voorzitter van het Institut des Sciences du Travail (UCL) en hoofdredacteur van het tijdschrift International Journal of Work Innovation, formuleerde zijn conclusies na een analyse van de gegevens. In het rapport wordt een originele typologie gehanteerd, die focust op enerzijds telewerken en anderzijds ICT-mobiel werken (volgens het jargon van de enquête: ‘T/ICTM’ voor Telework/ ICT-Mobile work). Er wordt een onderscheid gemaakt tussen drie soorten gebruikers: • werknemers die geregeld thuiswerken • werknemers die intensief gebruikmaken van mobiele technologieën en die het gewoon zijn om op verschillende locaties te werken • werknemers die occasioneel thuiswerken en/of mobiel zijn

“Telewerken geraakt alsmaar meer ingeburgerd en België is een van de Europese koplopers.“

(1) Let op: de gebruikte gegevens worden vervolgens vergeleken in verhouding tot de mate van ICT-gebruik, waarbij ook rekening gehouden wordt met de gegevens van andere landen (Argentinië, de Verenigde Staten, India en Japan).

32 PROFACILITY GUIDE 2017

Een vierde categorie betreft de werknemers die voornamelijk ‘op kantoor’ werken, maar staat los van de gegevens. Er wordt dus rekening gehouden met het aspect regelmaat, dat een belangrijke rol speelt bij de impact van dergelijke werkvormen op outcomes als welzijn, prestatie en samenwerking. De aanpak is dus veeleer technologisch dan organisatorisch.

De gemengde vormen van telewerk komen amper aan bod en er werd geen studie verricht naar de organisatorische en managementprojecten in het kader waarvan deze werkvormen toegepast worden, met uitzondering van enkele nationale (of regionale ...) gevallen die vermeld staan in het tweede deel van het rapport.

Verschillen tussen landen

Nu duidelijk is vastgelegd wat gemeten werd voor het opmaken van de statistieken (namelijk twee vormen van telewerk), wat vertellen ons de cijfers? Wanneer we kijken naar alle vormen van telewerk samen, staat Denemarken op de eerste plaats (37% van de werknemers) en sluit Italië het rijtje af (7%). Het rapport maakt een onderscheid tussen drie groepen van landen volgens de regelmaat dat er van deze werkvormen gebruikgemaakt wordt: • de Scandinavische landen (boven het Europese gemiddelde) • Frankrijk, België en het Verenigd Koninkrijk (rond het gemiddelde van 28%) • de landen onder dit gemiddelde: Duitsland, Hongarije, Italië en Spanje

Gevolgen van telewerken

Uit de gekruiste analyse van de beschikbare gegevens kwamen bepaalde effecten van deze werkvormen naar voren. Wat de arbeidstijd betreft, kloppen de mannen die thuis werken en de mannen die intensief ICT-mobiel werken de meeste uren (hogere verhouding qua wekelijkse arbeidstijd van 41 tot 47 uur voor de thuiswerkers en van meer dan 48 uur voor de mannelijke mobiele telewerkers). Diezelfde mannen geven ook in grotere getale aan dat ze een hoge mate van autonomie behouden in het bepalen van hun werkuren.(1)

“Ik vind het trouwens jammer dat telewerk hier bestudeerd en onderzocht wordt als iets dat losstaat van een organisatieproject, terwijl het meestal een van de onderdelen is. Ik denk uiteraard bijvoorbeeld aan maatregelen om werknemers meer verantwoordelijkheden te geven en aan bedrijfsprojecten die de bron L’ECHO

overgang van ‘controlerend’ management naar ‘projectmatig’ management stimuleren.” Omgekeerd geven de mannen en vrouwen, in bijna identieke verhoudingen, die niet telewerken het meest aan dat ze geen invloed hebben op hun werkuren. Op het vlak van evenwicht tussen werk en privé bevestigt de studie dat telewerken de grenzen vervaagt: 61% van de mannen en vrouwen die thuiswerken verklaart dat ze buiten te werkuren werken, tegenover slechts 10% van de werknemers die voornamelijk ‘op kantoor’ werken. Alle werknemers die deelnamen aan de EWCSenquête, geven wel aan dat ze zich kunnen schikken en één tot twee werkuren aan privéactiviteiten kunnen besteden als dat nodig is. De intensieve gebruikers en gebruiksters van mobiele technologieën voor hun werk vinden dat zij hun werkuren het minst kunnen afstemmen op hun privéverplichtingen.

Tot slot tonen de gegevens aan dat er een verband is tussen arbeidsintensiteit en een intensief ICT-gebruik, maar ook de mate van autonomie op het werk. 40% van de mobiele telewerkers geeft aan dat ze de hele tijd of een groot deel van de tijd onder stress staan, tegenover 33% van de occasionele telewerkers, 30,5% van de regelmatige thuiswerkers en 24,5% van de werknemers die hoofdzakelijk ‘op kantoor’ werken. Verrassend genoeg legt het rapport ook een verband tussen telewerken en slaapproblemen: 25% van de regelmatige thuiswerkers en mobiele telewerkers verklaart dat ze meermaals per week slecht slapen en meer dan 30% van de mobiele telewerkers vindt dat hun werk een negatieve impact heeft op hun gezondheid.

PROFACILITY GUIDE 2017 33

WORKPLACE & TELEWORKING EU RESEARCH

Reguleringsmechanismen

Het rapport licht de reguleringsmechanismen toe waarvan gebruikgemaakt kan worden in het kader van werkgerelateerd ICT-gebruik. De collectieve onderhandeling is daar één van, op de verschillende niveaus (merk op dat de raamovereenkomst over telewerk van juli 2002 de eerste op Europees niveau was, die de sociale partners spontaan gesloten hebben). Er worden voorbeelden van nationale, sectoriele en bedrijfsovereenkomsten gegeven. De kwestie van het recht om offline te gaan komt ook aan bod, zonder dat er een standpunt ingenomen wordt of een analyse doorgevoerd wordt: in sommige wetten is dit recht opgenomen, alsook in bepaalde sectoriele akkoorden (bv. de telecomsector in Frankrijk) en bedrijfsovereenkomsten (bv. bij BMW in Duitsland). De voordelen van telewerken worden snel nog eens op een rijtje gezet: de pendeltijd verkorten, de levenskwaliteit op het werk verbeteren (je wordt minder gestoord tijdens het werken, je kunt je beter concentreren, enz.) en de kosten voor werkruimten verlagen. Vervolgens worden voor elk land enkele cases toegelicht zonder aanbevelingen te formuleren. Dat is ook het doel niet van dergelijke rapporten, die meer dienen als basis voor de evaluatie van het overheidsbeleid ter zake dan voor de aanpassing of ontwikkeling van werkorganisatie- en managementpraktijken.

Enkele conclusies

• Telewerken geraakt alsmaar meer ingeburgerd en België is een van de Europese koplopers voor wat de hier bestudeerde vormen van telewerk betreft (en nogmaals binnen de grenzen van de oefening, want wat in geval van een mix van werkvormen - je kunt thuiswerken EN mobiel telewerken - en wat met het tele werken als zelfstandige, in telecenters en andere coworkingruimten). • De verbanden tussen telewerk, welzijn, autonomie en arbeidsintensiteit worden bevestigd (ze werden dertig jaar geleden al vastgelegd door wetenschappelijk onderzoek). Helaas zijn die na al die jaren nog altijd niet gereguleerd, ondanks felle collectieve onderhandelingen hierover, zoals gemeld in het rapport.

34 PROFACILITY GUIDE 2017

Ik vind het trouwens jammer dat telewerk hier bestudeerd en onderzocht wordt als iets dat losstaat van een organisatieproject, terwijl het meestal een van de onderdelen is. Ik denk uiteraard bijvoorbeeld aan maatregelen om werknemers meer verantwoordelijkheden te geven en aan bedrijfsprojecten die de overgang van ‘controlerend’ management naar ‘projectmatig’ management stimuleren. Aan de UCL wordt hier trouwens heel wat onderzoek naar verricht.

Laurent Taskin Voorzitter van het Institut des Sciences du Travail (UCL)

Het volledig rapport ‘Working anytime, anywhere: The effects on the world of work’ gepubliceerd door Eurofound en ILO (International Labour Office) kan online gedownload worden via www.eurofound.europa.eu > Publications

WORKPLACE HR BENCHMARK

Een combinatie van vertrouwen, trots e Best Workplaces blinken uit in het creëren van een toegevoegde waarde met hun HR-praktijken. Ze doen veel meer dan wat er verwacht wordt om de organisatie-

doelstellingen te bereiken, waardoor ze opportuniteiten creëren om een sterke vertrouwensrelatie op te bouwen met hun medewerkers. Het is niet zozeer wat de bedrijven doen, maar vooral hoe de leiders het uitvoeren.

talentmanagement, creëren een familiegevoel dat zorgt voor een identificatie met de organisatie en hebben erkenning voor hun medewerkers die ook beloond worden.

Blijvend investeren in je mensen In ‘great workplaces’ gebeurt er iets dat het beleid en de praktijken overstijgt. Een goed resultaat behalen in zo’n rangschikking is één zaak. Dat ook jaren blijven behouden, is een nog sterkere prestatie. Dit jaar blijft de top onveranderd: EASI en Torfs staan respectievelijk voor het derde en vierde jaar op rij op nummer 1 in de top 10 van Best Workplaces 2017 in België. Waarin verschillen deze ‘great workplaces’ van andere bedrijven? Ze doen aan

De troeven van de Best Workplaces Hoe krijgen EASI en Torfs het de laatste jaren voor elkaar om keer op keer aan de top te blijven staan? Door de focus op mensen te leggen. Bij EASI kunnen medewerkers niet alleen voor hun klanten maar ook gewoon voor zichzelf een verschil maken. Het bedrijf is er zich van bewust hoe cruciaal autonomie en plezier op de werkvloer is. Opvallend is dat medewerkers op termijn ook aandeelhouder kunnen worden. De ultieme manier om betrokkenheid bij de medewerkers te stimuleren. Bij Torfs ligt de focus al sinds de oprichting van het bedrijf op de mensen. Torfs zet niet alleen in op tevreden medewerkers en klanten, maar heeft ook aandacht voor leveranciers en aandeelhouders. Het bedrijf noemt dit ‘360° zorgzaamheid’. Torfs streeft naar een community. De bedrijfswaarden werden gedeeltelijk door de werknemers zelf bepaald en daarom zijn medewerkers echte ambassadeurs van de bedrijfscultuur.

n samenwerking met de Vlerick Business School en mediapartner Jobat werkt het Great Place to Work Institute jaarlijks aan een ranglijst van de Best Workplaces in België, een soort van kwaliteitslabel. Het resultaat is gebaseerd op een enquête bij de werknemers, die voor twee derden de eindscore bepaalt en waarin wordt gepeild naar drie kenmerkende aspecten: het vertrouwen van de werknemers in hun management, de trots van de werknemers over hun prestaties en het plezier dat ze beleven op de werkvloer. De resultaten worden aangevuld met een analyse van het personeelsbeleid via een enquête bij management en HR.

Winnaars 2017 Minder dan 500 werknemers 1. EASI 2. AE 3. Thuiszorg Vleminckveld NEW 4. Protime 5. Secretary Plus 6. ORMIT 7. House of talents 8. Solvus 9. AbbVie 10. Actief Interim NEW

Meer dan 500 werknemers 1. Torfs 2. McDonald’s Belgium 3. Accent Jobs 4. Start People 5. Adecco 6. KBC 7. IBA NEW 8. Carglass NEW 9. Media Markt 10. EY

Zin om te weten of uw bedrijf deel kan uitmaken van de ‘Best Workplaces 2018’? Inschrijven kan op www.greatplacetowork.be

36 PROFACILITY GUIDE 2017

ts en plezier maken: de Best Workplaces 2017

Biblio

Special Awards voor drie uitmuntende bedrijfscases Ook dit jaar werden ‘Special Awards’ weg gegeven voor drie uitmuntende bedrijfscases. Zo kreeg Thuiszorg Vleminckveld de ‘Wellbeing Award’ omdat het enorm veel aandacht besteedt aan het welzijn van de medewerkers. Dankzij de gebruiksvriendelijke tool ‘mijn veldweg’ krijgen de medewerkers een duidelijk beeld van de draagkracht en draaglast binnen hun job. Protime ging dan weer aan de haal met de prijs ‘Employee involvement’. Dankzij werkgroepen zoals ‘De Poulains’ en ‘De Anciens’ bieden ze

aandacht aan de noden van specifieke doelgroepen in de organisatie. De CAPRI-club biedt dan weer een format voor alle medewerkers om hun ideeën en verbetersuggesties te bespreken. Tot slot won Accent Jobs de prijs ‘Innovative hiring practices’. Dat een goede klik tussen bedrijf en medewerker cruciaal is, weten ze bij Accent Jobs maar al te goed. Daarom ontwikkelde het bedrijf een korte vragenlijst op hun website om meteen te weten te komen of je in de bedrijfscultuur van Accent Jobs past.

• Tevredenheid als kwaliteitslabel – Interview met Kristien Van Bruystegem, Senior Research Associate van het Great Place to Work Insitute. Beschikbaar op www.profacility.be/biblio > 25/11/2013 • Best Workplaces 2015, tevredenheid als maatstaf Beschikbaar op www.profacility.be/biblio > 15/03/2015 • Best Workplaces 2016, of het creëren van toegevoegde waarde Beschikbaar op www.profacility.be/biblio > 14/04/2016

Kim VERHEGGE ✍

Enkele leuke weetjes over de Best Workplaces 2017: • •

Bij 14 van deze 20 toporganisaties speelden de eigen medewerkers als ambassadeurs van het bedrijf de hoofdrol in de rekruteringscampagne. 92% van de medewerkers van deze Best Workplaces geeft aan dat speciale gelegenheden worden gevierd in hun organisatie. • 50% van de Best Workplaces voorzien hun medewerkers van een gezonde lunch. • Het voorbije jaar trokken 8 van de 20 organisaties op teambuilding naar het buiten land; van Ibiza tot IJsland, van Rio-De-Janeiro tot Nepal.

PROFACILITY GUIDE 2017 37

WORKPLACE & HR WORK/LIFE BALANCE

Het toenemende belang van geluk op de werkvloer NWOW, inclusief ontwerp, mobiliteitsbudget, siëstabars, Leesman Index, Best Workplaces ... Terwijl studies rond stress en ontevredenheid op het werk alsmaar alarmerendere cijfers laten zien, zijn er gelukkig ook meer en meer initiatieven die

het welzijn op het werk concreet willen verbeteren en bevorderen. Het idee ‘welzijn

op het werk’ mag in eerste instantie dan wel een glimlach ontlokken, toch hebben vele universitaire studies al aangetoond dat er een direct verband bestaat tussen

e bedrijfswereld werd met de neus op de feiten gedrukt: welzijn op het werk verhoogt wel degelijk de productiviteit en verkleint de ‘psychosociale risico’s’. Dergelijke risico’s kunnen bedrijven duur komen te staan. Het besef is er dus, maar ook al is het een trendy onderwerp geworden, toch moeten we vaststellen dat er te weinig verandert in de bedrijfswereld. “De angst van de bedrijfsleiders zorgt ervoor dat er niet of onvoldoende adequaat gehandeld wordt op dit vlak” aldus Bart de Bondt, Executive Coach en auteur van het pocketboek ‘ReRAMP your Business: the way to create happy workers and great results’, waarvan intussen al meer dan 40.000 exemplaren verkocht zijn. De angst om over te komen als een naïeveling of aan de kant geschoven te worden, weerhoudt het management ervan resoluut te kiezen voor een op welzijn gerichte aanpak.

Een generatie op zoek naar betekenis De term ‘betekeniseconomie’ duikt meer en meer op sinds de intrede op de arbeidsmarkt van de millenials, of ook de Generatie Z genoemd. In het licht van burn-outs, bore-outs en professionele omscholingen, zijn deze young professionals nog meer dan hun voorgangers van de Generatie Y getuige geweest van wat een gebrek aan evenwicht tussen werken privéleven of een gebrek aan professionele ontplooiing kan aanrichten. Zeer gereputeerde instellingen voor hoger onderwijs zijn zich bewust van de uitdaging om het concept ‘geluk op de werkvloer’ verder te ontwikkelen en bieden hiervoor speciale lesprogramma’s aan. Bij die prestigieuze initiatieven vinden we ook een wereldprimeur terug uit ons landje, want in 2015 is de HEC-ULg Executive School in samenwerking met het adviesbureau Happyformance gestart met ‘s werelds eerste ‘Executive Master Class Programme’, dat focust op geluk op het werk. 38 PROFACILITY GUIDE 2017

Bernard De Keyzer

‘geluk’ en ‘prestatievermogen’.

Bart de Bondt

Van ‘beter-zijn’ naar ‘welzijn’

Deze vele succesvolle initiatieven die streven naar een verbetering van het leven op het werk, zijn beslist een stap in de goede richting, al moet er nog een lange weg worden afgelegd. Volgens een grootschalig onderzoek van Gallup voelt slechts 13% van de werknemers wereldwijd zich betrokken bij hun werk. Deze betrokkenheid is afhankelijk van de gepercipieerde mate van welzijn in de werkomgeving. Idealiter voeren de werkgevers een conceptuele verandering door, maar helaas blijft dit streven naar professioneel geluk bijkomstig zolang het bedrijf economisch goed blijft draaien. Een uitdaging die de overbrengers van geluk op het werk en andere professionals van happiness@work ongetwijfeld met plezier zullen aangaan. Kim VERHEGGE ✍

Ontdek de volledige reportage op www.profacility.be/biblio > 30/05/2016

WORKPLACE PROJECTS LIBRARY Door een sterke combinatie van interviews en case studies groeide de WORKPLACE SHOWCASE door de jaren heen uit tot een unieke vitrine van ideeën en concepten, technologieën en methoden en natuurlijk ook de perfecte plek om ervaringen te delen. In het licht van het succes en het enthousiasme bij onze lezers na het verschijnen van het eerste nummer in 2012, werd al snel besloten dat het magazine zou uitgroeien tot een jaarlijkse speciale editie. In 2015 verrijkten we ons informatieplatform www.profacility.be met de toevoeging van een online bibliotheek die zowel reportages als case studies verzamelt met betrekking tot ‘workplace design, build & management en die bedrijven, overheidsdiensten en ziekenhuizen met een dergelijk project in contact brengt met de beste leveranciers en dienstverleners. Via de www.porfacility.be/workplace online bibliotheek zijn we blij deze kennis en expertise te kunnen delen maar ook deel te nemen aan de oprichting van een echt kenniscentrum. Een co-creatie die vergemakkelijkt werd dankzij het Web 2.0 Op de volgende pagina’s zetten we de meest recente reportages in de kijker.

→

WORKPLACE CASE STUDIES

MICROSOFT SKYPE, LUXEMBURG

Teamwork makes the dreamwork Deze zomer namen de medewerkers van Skype enthousiast hun nieuwe werkomgeving in gebruik; een inspirerend kantoor als resultaat van een uitstekende samenwerking tussen alle leden van het internationale projectteam. Het wereldwijde hoofkantoor van Skype, een divisie van Microsoft Corp., is gevestigd in Luxemburg. De teams ondersteunen van hieruit klanten en andere teams m.b.t. de Skype toepassing, een tool voor online communicatie. Microsoft wilde de werkplekken, verspreid over twee verdiepingen van het gebouw, consolideren op één enkele verdieping in een inspirerende omgeving. Het ondersteunen van de activiteiten van de medewerkers en de teams was de belangrijkste doelstelling van het project.

De nieuwe werkomgeving bestaat uit een diversiteit aan werkplekken die vrij beschikbaar zijn voor alle medewerkers. Ze ondersteunen de flexibele werkprocessen en stimuleren bovendien het samenwerken van de verschillende teams in een internationale omgeving. Een kicker- en pingpongtafel in de break out area mochten niet ontbreken. Alle zones lopen vloeiend in elkaar over en creëren een zeer toegankelijke en intuïtieve werkomgeving.

Ontdek de volledige reportage en fotogalerij: www.profacility.be/workplace/microsoft 40 PROFACILITY GUIDE 2017

Microsoft Skype Luxembourg

Op basis van haar ervaring met het ontwikkelen en implementeren van nieuwe werkomgevingen en haar ervaring in Luxembourg, kreeg PROCOS Group van Microsoft Corp. de missie toevertrouwd. Microsoft heeft als internationale organisatie heel wat ervaring met nieuwe werkomgevingen. Voor het kantoor in Luxembourg wilde Microsoft geen pure ‘corporate’-aanpak, maar wel een innovatieve, met als resultaat een huiselijke werkomgeving die door alle medewerkers als warm en inspirerend wordt ervaren.

WWW.PROFACILITY.BE/WORKPLACE

NIEUWE HAVENHUIS, ANTWERPEN

Landmark voor ‘activity based’ werken

Het ‘Nieuwe Havenhuis Antwerpen’ is in vele opzichten bijzonder: het is een landmark voor de stad, het markeert op unieke wijze de overgang tussen oude en nieuwe haven, het is het laatste architecturaal meesterwerk van de internationaal succesrijke architecte Zaha Hadid, maar bovenal een mijlpaal voor een eigen toekomstgerichte visie op samenwerking met focus op transparantie, informatie delen en ‘tijdsen plaatsonafhankelijk werken’.

Marleen Eyssen, Projectmanager Overstag, Havenbedrijf Antwerpen

In samenwerking met de Vlaamse Bouwmeester werd een architectuurwedstrijd uitgeschreven. De opdracht verplichtte de kandidaten tot het insluiten van de als beschermd monument geklasseerde brandweerkazerne, waar de technische dienst van het Havenbedrijf Antwerpen al was gehuisvest. Uit een honderdtal ingezonden ontwerpen werd uiteindelijk gekozen voor de creatie van Zaha Hadid Architects. Eind september 2016 namen 540 medewerkers hun intrek in het nieuwe havenhuis.

Sarah Blee Photography

Overtsag In 2010 werd ‘Overstag’ opgezet: het veranderingsproject staat voor de visie van het Havenbedrijf Antwerpen op ‘het nieuwe werken’, met als doelstellingen: transparantie, informatie delen en NWOW invoeren, met meer specifiek het ‘tijdsen plaatsonafhankelijk werken’. Hoge tafels als overlegplekken, lage vergadertafels voor grotere groepen, brainstormhoeken met bord aan de wand, informele werkplekken, kleine concentratiewerplekken met extra akoestische isolatie, open maar toch akoestisch afgeschermde werkplekken… Er is resoluut gekozen voor een ‘activity based office’, maar niet voor een 100% open space inrichting. Niemand kan nog aanspraak maken op een eigen werkplek, en wekelijks kan tot twee dagen van thuis uit gewerkt worden.

Ontdek de volledige reportage en fotogalerij: www.profacility.be/workplace/havenhuis PROFACILITY GUIDE 2017 41

WORKPLACE CASE STUDIES

AZG, BRUSSEL

Een eigen identiteit uitstralen via het design Er werken zo’n driehonderd mensen op de hoofdzetel van Artsen Zonder Grenzen (AZG) in Brussel. Het gebouw mag dan wel regelmatig in beeld komen op televisie, het gebeurt niet elke dag dat we ook eens een kijkje achter de schermen mogen nemen. Aangezien het vorige gebouw in Jette te klein werd, is AZG op zoek gegaan naar een nieuw gebouw dat aan de huidige behoeften kon beantwoorden. Dit gebouw in Elsene bleek aan alle eisen te voldoen. AZG maakte een grondige analyse van de personeelsbehoeften door diepgaande gesprekken te voeren met zijn personeelsleden. AZG heeft geen typisch kantoorpersoneel en moest bijgevolg rekening houden met heel specifieke behoeften. De niet-gouvernementele organisatie heeft duidelijk een heel eigen identiteit.

Ontdek de volledige reportage en fotogalerij: www.profacility.be/workplace/msf

42 PROFACILITY GUIDE 2017

Marc Detiffe

AZG koos CBRE als partner voor de inrichting van het nieuwe kantoorgebouw. Het projectbeheer verliep in zeer nauwe samenwerking. Ook dan werd eerst en vooral een analyse uitgevoerd. Hoe ging AZG het gebouw gebruiken? Welke afdelingen werken nauw samen en moeten bijgevolg dicht bij elkaar liggen? Heel wat vragen lagen op tafel. Het projectteam sprak met vertegenwoordigers van elke afdeling en met de directeurs. Daarna werden het ontwerp vastgelegd en de grondplannen uitgetekend. Er waren drie essentiële stappen: ontwerp, grondplannen en bijzonderheden. Nadien konden de uiteindelijke werken van start gaan. Het nam allemaal wat tijd in beslag, maar het was de moeite waard. De keuze van de materialen, de kleuren... alles werd in het werk gesteld om zo veel mogelijk ‘thuisgevoel’ op te roepen voor de mensen.

Barco koos al in een pril stadium resoluut voor een hechte samenwerking in bouwteamverband, met groot wederzijds respect en een diepgeworteld engagement voor optimalisatie tot het laatste uur voor ingebruikname. Nadat het programma voor de nieuwbouw gedefinieerd was, werd meteen een bouwteam samengesteld. In een klassieke situatie neemt de architect de leiding. Binnen een bouwteam vecht de architect voor zijn ontwerp, voor de creatieve waarden; de aannemer wil het budget drukken; kortom elk facet wint erbij. Een ander cruciaal voordeel van een bouwteam is dat er flexibel kan worden ingespeeld op wijzigende behoeften tijdens het bouwproces. En dat was hier geen overbodige luxe, want als bedrijf maakte Barco de voorbije jaren een belangrijke evolutie door, met o.a. de verkoop van een afdeling. Uitstraling naar de klanten, het aantrekken van nieuw talent – ook internationaal – en het aanhalen van de relationele banden met de klanten, zaten verweven in de doelstellingen voor de nieuwbouw. Het originele ontwerpvoorstel van Jaspers-Eyers Architects droeg de voorkeur weg bij Barco. Voor de gebruikers gaat de overstap naar de nieuwe flexibele werkomgeving gepaard met een leerproces, wat vanuit facility management ook nog nazorg vereist. Uiteindelijk heeft Barco een gebouw opgeleverd gekregen dat volledig voldoet aan de behoeften van het bedrijf en dat is onbetwistbaar te danken aan het samenwerken in bouwteamverband.

Guy Eeckhout, Facility & Maintenance Manager Barco

Philippe Van Gelooven

Cocktail van creativiteit, efficiëntie en belevingswaarde

Philippe Van Gelooven

BARCO CAMPUS, KORTRIJK

Marc Detiffe

WWW.PROFACILITY.BE/WORKPLACE

Ontdek de volledige reportage en fotogalerij: www.profacility.be/workplace/Barco

PROFACILITY GUIDE 2017 43

DELOITTE @ « THE EDGE », AMSTERDAM

Een mijlpaal in vele opzichten

Ronald Tilleman, Courtesy of PLP architecture

Raimond Wouda, Courtesy of PLP Architecture

WORKPLACE CASE STUDIES

‘The Edge’, gelegen aan de Zuidas in Amsterdam, laat zich opmerken als ’s werelds meest duurzame kantoorgebouw. Een kwart van de beschikbare ruimte is voorbehouden als ontmoetingsruimte. De hoofdgebruiker, Deloitte, laat er 1.000 werkplekken delen door zowat 2.500 medewerkers via de ‘Mapiq’- app. ‘The Edge’ is ook toonaangevend als ‘smart office’ met 28.000 sensoren.

Deloitte neemt 70% van de beschikbare oppervlakte in en nam daardoor nog voor de bouw het voortouw voor heel wat belangrijke beslissingen. Dat geldt o.a. voor het behalen van een Breeam-NL ‘Outstanding’ ontwerpcertificaat, wat uiteindelijk eind 2014 met een 98,4% score werd gecertificeerd na oplevering van het gebouw.

Ontdek de volledige reportage en fotogalerij: www.profacility.be/workplace/SPF www.profacility.be/workplace/deloitte

44 PROFACILITY GUIDE 2017

Ronald Tilleman, Courtesy of PLP architecture

Hechter samenwerken en beter kennis delen was dan ook de basis van dit project dat 8 jaar geleden van start ging met een studie naar het benodigd aantal vierkante meters. Op het wensenlijstje stonden een A-locatie, bij voorkeur de Amsterdamse Zuidas, omwille van de nabijheid van de klanten, de bereikbaarheid, de zichtbaarheid en uitstraling. Gezien Deloitte wereldwijd als partner voor innovatie optreedt, moest het een gebouw voor de toekomst worden, waarmee nieuw talent wordt aangetrokken en dat goede krachten stimuleert om te blijven. En niet in het minst: het radicaal invoeren ven het nieuwe werken! Met de verhuizing naar ‘The Edge’ werd de bezette oppernvlakte van 36.000m² naar 20.000m² teruggedrongen. De 1.200 medewerkers, die allen over een smartphone en laptop beschikten, werden in één weekend ingehuisd.

WWW.PROFACILITY.BE/WORKPLACE

COLLIERS BELGIUM, BRUSSEL

Vitamine 4B als zelfmedicatie Op 19 december laatstleden verlieten de 60 medewerkers van Colliers International het Kasteel La Solitude in Oudergem om hun intrek te nemen in het emblematische Glaverbel-gebouw aan de Terhulpsesteenweg. Binnen deze nieuwe muren pasten de experten van Colliers de voorschriften die zij gewoonlijk aan hun klanten aanbevelen, op zichzelf toe: een structurerend ‘4B’ model: Bricks, Bytes, Behaviour, maar ook Branding. Met de New Way of Working is er - bij de werknemer ten opzichte van het bedrijf - vaak een vervaging van het gevoel erbij te horen. De trots om tot een organisatie te behoren, geassocieerd te worden met en geïdentificeerd te zijn door een bedrijfscultuur, is fundamenteel voor de motivatie van werknemers om bij te dragen aan de gezamenlijke doelstellingen. Als dat gevoel van erbij te horen niet in uw benadering wordt meegenomen, loopt u een risico. Bij Colliers zijn de medewerkers noch pure architecten, noch pure vastgoedadviseurs. Ze definiëren zichzelf als accelerators voor succes en streven naar de ontwikkeling van hefbomen voor de efficiëntie van de business van hun klanten. Het is deze remedie die ze zichzelf hebben toegediend bij de verhuis naar Watermaal-Bosvoorde.

Pierre-Gilles Solvit, General Manager van Colliers International Belgium

Marc Detiffe

De nieuwe kantoren van Colliers International nemen vandaag 800 m² in op de vierde verdieping van het Glaverbel-gebouw. Eerst werd een analyse uitgevoerd van hun behoeften, zoals ze voor hun klanten doen, in termen van aantal werknemers, benodigde vierkante meters, mobiliteit, maar ook van de organisatie van het werk... teneinde een ‘workplace’-programma uit te werken. Zo werd de keuze voor de locatie geformuleerd, rekening houdend met de woonplaatsen van de medewerkers en met de daarmee samenhangende mobiliteitsvereisten.

Ontdek de volledige reportage en fotogalerij: www.profacility.be/workplace/colliers

PROFACILITY GUIDE 2017 45

BRANDWERENDE GLASSYSTEMEN Meyvaert Fire & Security is de eerste geweest om brandcompartimentering transparant te maken. Hiervoor hebben wij unieke profielsystemen ontwikkeld die de hoogste flexibiliteit brengen inzake maatwerk en design. OPLOSSINGEN OP MAAT

BE, Anderlecht, Les Tréfles

Het Meyvaertsysteem onderscheidt zich door een slanke en symmetrische opbouw, onzichtbare scharnieren, en verschillende afwerkmogelijkheden in gemoffeld aluminium, staal of inox. Ons uniek gamma met doorslaande enkele en dubbele deuren, geautomatiseerde schuifdeuren, vaste ramen en vloersystemen beschikt over alle nodige attestaties. De producten kunnen overal toegepast worden en al onze oplossingen kunnen aangeboden worden in de grootst mogelijke maatvoering. Naast het eigen systeem brengt Meyvaert Fire & Security ook standaard aluminium en staal brandwerende oplossingen naar de markt.

BE, Anderlecht, Lucerna Collège

GLAS EN BRANDVEILIGHEID Vaak wordt gedacht dat brandcompartimentering enkel met gesloten zware constructies kan gerealiseerd worden. Meyvaert Fire & Security is erin geslaagd deze constructies licht en transparant te maken, maximaal beglaasd. Alle systemen zijn ontworpen conform aan de geldende Europese wetgeving, herkenbaar onder de classificatie EI, met daaraan gekoppeld brandweerstand 30, 60, 90 of 120 minuten. PROJECTAANPAK

BE, Gent, Maria Middelares

Van concept tot realisatie: Meyvaert Fire & Security beheerst alle disciplines in één hand. Elk project is bij ons maatwerk.

Enkele referenties

Contact

BE, Antwerpen, Havenhuis

Roeland Vanaelst T. +32 486 12 19 27 E. roeland.vanaelst@meyvaert.be

BE, Brussel, NATO HQ BE, Gent, AZ Maria Middelares BE, Brugge, Interbad BE, Beveren, KSO BE, Tielt, St-Andries Ziekenhuis 46 PROFACILITY GUIDE 2017

Dok Noord 3 9000 Gent België T. +32 922 554 27 E. info@meyvaert.be www.meyvaertfire.be

WORKPLACE CASE STUDIES

RJV, BRUSSEL

Anders werken in een omgeving met een ziel Door een continue automatisering sinds de jaren ’90 daalde het aantal werknemers bij de Rijksdienst voor Jaarlijkse Vakantie (RJV) van meer dan 600 naar 200 vandaag. Bovendien was er de nadrukkelijke wens om anders te werken en een aantrekkelijke werkomgeving voor te schotelen aan de medewerkers. Een vandaag eerder uitzonderlijk gegeven is dat de RJV eigenaar is van het kantoorgebouw waarin het zijn administratieve zetel heeft gevestigd. Dat was voordien al zo voor het pand langs de Elsenesteenweg en was ook het opzet voor de zoektocht naar een nieuwe huisvesting. Na een studie uitgevoerd in 2009 met het oog op een grondige renovatie en een afstoting van een deel van de overtollige oppervlakte aan de Elsenesteenweg, luidde de conclusie dat dit een te dure oplossing zou zijn. Een verkenningsronde van de Brusselse vastgoedmarkt bracht het unieke renovatieproject ‘Chambon’ al op het voorplan, doch de vooropgestelde opleveringstijd van 3 jaar werd als te lang ervaren… Bizar genoeg bleken alle andere voorliggende alternatieven ook niet sterk genoeg om meteen toe te happen, waardoor ‘Chambon’ zich opnieuw in de kijker werkte.

Marc Detiffe

Na diverse voorbereidende werkzaamheden – o.a. verlichting, verhoogde vloeren, elektriciteits- en datavoorzieningen, HVAC, branddetectie en beveiliging – kon de eigenlijke inrichting in juni 2015 van start gaan. Midden december 2015 verhuisden de medewerkers naar hun nieuwe werkomgeving in ‘Chambon’. De nieuwe vestiging telt 4500m², maar het bedrijf komt van meer dan 10.000m² aan de Elsenesteenweg. De aanzet tot telewerken was al gegeven, maar de verhuis naar een nieuwe werkomgeving was de ideale gelegenheid om nog verder te gaan met de implementatie van het nieuwe werken.

Ontdek de volledige reportage en fotogalerij: www.profacility.be/workplace/onva

PROFACILITY GUIDE 2017 47

WORKPLACE CASE STUDIES

ELIA, BRUSSEL

De keizerlijke route naar SWOW Onlangs werden zes verdiepingen in het hoofdkantoor van Elia aan de Keizerslaan 20 grondig gerenoveerd. De 360 medewerkers die er werken, zullen er zich professioneel verder kunnen ontplooien volgens de regels van de ‘Smart Way Of Working’, dat voortaan in het DNA van Elia verankerd zit. Dit gigantische project, waarbij zes verdiepingen van telkens 1.000 m² een grondige facelift kregen, leidde ook tot de implementatie van de ‘Smart Way Of Working @ Elia’ (SWOW) voor de medewerkers die er dagelijks komen werken. Deze SWOW wordt concreet ingevuld met open spaces op mensenmaat, een clean desk-beleid en gedeelde flex desk-werkplekken, maar ook extra ontspanningsruimten, coffee corners en ontmoetingsruimten om de spontane en informele communicatie te stimuleren. En dat is nog niet alles: SWOW@Elia betekent ook flexibele werkuren, een werkvisie op basis van doelstellingen in plaats van gepresteerde uren en het stimuleren van telewerken thuis of in één van de elf vestigingen van Elia in België.

Ontdek de volledige reportage en fotogalerij: www.profacility.be/workplace/SwowElia

48 PROFACILITY GUIDE 2017

Marc Detiffe

De grote uitdaging was dat er op vijf verdiepingen moest kunnen doorgewerkt worden terwijl op de zesde gerenoveerd werd. Maar dat kon niet gewoon in stijgende volgorde, van de eerste naar de zesde verdieping, omdat er rekening moesten gehouden worden met de technische en operationele voorwaarden van de activiteiten van de medewerkers. Het was dan ook een hele opgave om aangename werkoplossingen te kunnen organiseren en het personeel zo weinig mogelijk te storen. Zo werd het personeel verdeeld over de andere verdiepingen en de kantoren op de Zavel, en huurde Elia tijdelijk kantoren bij Regus, tegenover Brussel-Centraal.

Yvan Glavie

WWW.PROFACILITY.BE/WORKPLACE

Op de derde en vierde verdieping van het Arts&Lux-gebouw is de hoofdzetel van AG Real Estate ondergebracht. Op de tweede verdieping zijn de 65 medewerkers gehuisvest voor het project ‘Scholen van morgen’, een publiek-private samenwerking (PPS) voor de bouw van 165 scholen in opdracht van het Vlaams Gewest. Momenteel zijn iets meer dan 260 medewerkers in Arts&Lux ondergebracht en iedereen heeft er zijn eigen werkplek.

Ontdek de volledige reportage en fotogalerij: www.profacility.be/workplace/agrealestateHQ

Yvan Glavie

Het ‘Centre 58’ bood een mooie kans: het gebouw waar AG Real Estate al eigenaar van was, beschikte over drie leegstaande verdiepingen en een perfecte ligging. Het Arts&Lux-project werd toevertrouwd aan het bureau ADMOS in Terhulpen. Beide bedrijven hebben een vertrouwensrelatie opgebouwd door regelmatig samen te werken aan diverse projecten. Met het oog op de transparantie werd een volledige verdieping opengelegd om er een lichttunnel te creëren, zodat de centrale ruimte - de ‘Village’ en tevens het hart van de kantoren - meer tot leven zou komen. Er ging ook bijzondere aandacht naar de vergaderzalen, die op verzoek van de medewerkers in aantal verdubbeld zijn in vergelijking tot de vorige vestiging.

Serge Fautré, CEO AG Real Estate

Yvan Glavie

De oude hoofdzetel van AG Real Estate in de Sint-Lazaruslaan droeg de bedrijfscultuur van AG Real Estate, met waarden als creativiteit, transparantie, teamwork en verantwoordelijkheid, onvoldoende uit. Er werd dus besloten om het Arts&Lux-gebouw in die zin te renoveren en er een uitstalraam van te maken voor de bedrijfscultuur en knowhow van AG Real Estate.

Marc Detiffe

Uitstalraam voor bedrijfscultuur en waarden

Marc Detiffe

AG REAL ESTATE, BRUSSEL

PROFACILITY GUIDE 2017 49

WORKPLACE CASE STUDIES

CONTINENTAL, DIEGEM

Een subtiele band

De nieuwe Benelux-thuis voor het bandenpremiummerk Continental moest uiteraard visueel ‘een band’ tonen met de corebusiness van het bedrijf, maar het was niet de bedoeling om de werkomgeving onder te dompelen in ‘zwart en de geur van rubber’. Colliers International verzekerde een totale projectbegeleiding en zorgde ervoor dat het ‘op wieltjes’ liep. De samenwerking startte met het opmaken van een werkplekstrategie, met als doel de noden en behoeften voor de nieuwe werkomgeving zo precies mogelijk af te bakenen. Hieruit volgde ook het aantal benodigde werkplekken, evenals het aantal en type vergaderzalen dat moest voorzien worden. Vanuit de werkplekstrategie ontwikkelde de interieurarchitect bij Colliers International een concept, dat verder werd verfijnd door een team vormgevers die er de relatie tot de bandenspecialiteit op entte. Zo laat de receptie geen twijfel over de identiteit van het bedrijf. De interne ondersteuning van het traject van conceptfase tot verhuis was zeer intens. Na amper twee maanden werftijd werd de nieuwe thuis door Continental Benelux in gebruik genomen.

Ontdek de volledige reportage en fotogalerij: www.profacility.be/workplace/continental

50 PROFACILITY GUIDE 2017

Marc Detiffe

Met de gloednieuwe kantoorinrichting is Continental Benelux trendsetter binnen de internationaal wijd vertakte groep. De verhuis werd aangegrepen om te kiezen voor een open space indeling en desk sharing van de werkplekken, het invoeren van staande vergaderfaciliteiten en het opnemen van bubbles.

WWW.PROFACILITY.BE/WORKPLACE

DELAWARE CONSULTING, GENT

Gezelligheid brengen medewerkers bij elkaar

In de ‘Blue Towers’ in Gent, gelegen naast de iconische Ghelamco-arena, heeft Delaware Consulting dit voorjaar een vierde Belgische vestiging geopend. Tot eind mei 2016 tekenden al meer dan 100 mensen een nieuw contract bij Delaware Consulting en deze enorme groei van de organisatie lag mee aan de basis voor de nieuwe thuis naast de hoofdzetel in Kortrijk en kantoren in Antwerpen en Waver. Colliers International werd de space planning, conceptontwikkeling en het design voor de gehuurde twee verdiepingen in de ‘Blue Towers’ toevertrouwd. Er was de wens naar een tweeledige aanpak voor de inrichting van de kantoorvloeren: de 4e verdieping was voorbestemd voor geconcentreerd individueel werken met ergonomische werkplekken en stille ruimtes, terwijl de 3e verdieping als projectverdieping gedefinieerd werd, gericht op teamwerk. De opdrachtgever stond erop dat er een duidelijk visueel verschil zou zijn tussen de 4e en 3e verdieping, wat voor Colliers International een uitzonderlijk gegeven bood voor de conceptontwikkeling. ‘Warm en kleurrijk’ werden de leidraad voor een speelse en huiselijke aankleding.

Marc Detiffe

Hoewel Delaware Consulting ‘het nieuwe werken’ en bijgevolg ook thuiswerken geïntegreerd heeft, stimuleert de inrichting van de Gentse vestiging nadrukkelijk het samenhorigheidsgevoel, wordt de werkplek op kantoor zo aantrekkelijk gemaakt door een warm thuisgevoel, dat de medewerkers er spontaan de voorkeur aan geven.

Ontdek de volledige reportage en fotogalerij: www.profacility.be/workplace/delaware-ghelamco-gent

PROFACILITY GUIDE 2017 51

WORKPLACE PROJECTS LIBRARY

Ontdek via de online bibliotheek www.profacility.be/workplace meer reportages

Marc Detiffe

Yvan Glavie

over de binneninrichtingsprojecten van de kantoren van deze bedrijven en organisaties.

BEIERSDORF I BRUSSEL www.profacility.be/workplace/beiersdorf

Lars Kaae LEEFMILIEU BRUSSEL I BRUSSEL www.profacility.be/workplace/environmentbrussels

EDF LUMINUS I BRUSSEL www.profacility.be/workplace/EDF

IBECOR I BRUSSEL www.profacility.be/workplace/ibecor  Marc Detiffe

ONZE LIEVE VROUW-ZIEKENHUIS I AALST www.profacility.be/workplace/OLV

SILVERSQUARE I BRUS www.profacility.be/workp

Marc Detiffe

Service de presse OLV Aalst

ALLER MEDIA I KOPENHAGEN www.profacility.be/workplace/allermedia

PW ww

Toon Grobet

JONES DAY I BRUSSEL www.profacility.be/workplace/jonesday

PHILIPS LIGHTING I AACHEN www.profacility.be/workplace/Philips-Lighting-RD

SANOMA I MECHELEN www.profacility.be/workplace/sanoma

Polo Architects

ALD AUTOMOTIVE I EVERE www.profacility.be/workplace/ALD

SODEXO HEADQUARTERS BELGIUM I BRUSSEL www.profacility.be/workplace/sodexo

AXA MARNIX I BRUSSEL www.profacility.be/workplace/axa

Stijn Bollaert

Marc Detiffe

ARE I BRUSSEL ility.be/workplace/silversquare

CREDOC I BRUSSEL www.profacility.be/workplace/credoc

EULER HERMES I BRUSSEL www.profacility.be/workplace/eulerhermes

Valérie Clarysse

DIMENSION DATA I DIEGEM www.profacility.be/workplace/DimensionData

DDL I MECHELEN www.profacility.be/workplace/DLL

NN INSURANCE I DIEGEM www.profacility.be/workplace/NNinsurance

SPF MOBILITEIT I BRUSSEL www.profacility.be/workplace/SPF-FOD_Mobility

MIVB - Royal Atrium I BRUSSEL www.profacility.be/workplace/stib

Marc Detiffe

s-Lighting-RDCT

VERITAS I KONTICH www.profacility.be/workplace/veritas

Marie Bourgonjon

PWC I LUXEMBURG www.profacility.be/workplace/pwc

SIBELCO I ANTWERPEN www.profacility.be/workplace/sibelco

WORKPLACE EFFICIENCY AUDIT

WWW.PROFACILITY.BE/BIBLIO

Revolutie van de workplacestrategie in het vooruitzicht Is het een toeval dat veel bedrijven met een zeer effectieve werkomgeving een atrium hebben? Geen van die bedrijven heeft meer dan vijf verdiepingen. Wat wil dat zeggen?

Zijn die louter architecturale kenmerken dan typisch voor een effectieve werkomgeving? Leesman, marktleider op het vlak van analyse van de werkplekefficiëntie, onderzocht sinds de zomer van 2010 al meer dan 1.769 gebouwen om te achterhalen waarin deze werkomgevingen zich precies onderscheiden.

% van de werknemers vindt dat de effectiviteit van hun werkomgeving niet voldoende is. Leesman maakte vorige zomer de resultaten bekend van wat ongetwijfeld zijn meest relevante onderzoeksproject tot nu toe is. Op basis van de vragenlijsten die door maar liefst 155.000 werknemers werd ingevuld – dat aantal is ondertussen tot 228.163 aangegroeid – kwamen geleidelijk aan de gemeenschappelijke kenmerken naar voren van de werkomgevingen die als het positiefst bevonden worden. Leesman+ Alle inzichten die het Leesman+ programma opleverde zouden een aanzienlijke impact kunnen hebben op de vastgoedadviessector en dus ook op bouwpromotoren, architecten, facility managers en interieurarchitecten… en bijgevolg wel eens aan de basis kunnen liggen voor een kleine revolutie op het vlak van werkplekstrategie. Bedrijven die zich verbinden aan het uitmuntendheidslabel Leesman+ worden ambassadeurs van een effectieve ‘workplace’. Door hun werkwijze uit de doeken te doen, vormen ze een ware inspiratiebron voor andere bedrijven en tonen ze concreet hoe ze de prestaties van hun werknemers bevorderen, en daardoor ook die van de organisatie zelf.

54 PROFACILITY GUIDE 2017

Scandinavische effectiviteit Aan het hoofd van de Leesman+-lijst staat het hoofdkantoor van ISS in Kopenhagen met een knappe score van 81,7. De benauwde kantoren maakten plaats voor een ruime open werkomgeving voor het personeel van ISS in Kopenhagen. Het is tevens een van de succespijlers van de nieuwe kantoren, want nu de werknemers meer ruimte hebben, zijn ze veel productiever en bloeien ze helemaal open. Andere factoren hebben natuurlijk ook bijgedragen tot deze voorbeeldige Lmi-score, maar wat van het gebouw echt zo’n succes maakt, is het feit dat ISS erin geslaagd is de behoeften van zijn medewerkers duidelijk te bepalen. Verrassende gemeenschappelijke punten Bedrijven met het label Leesman+ blinken uit op het vlak van videoconferenties: ze stellen beter materiaal ter beschikking of investeren gewoon in betrouwbare webapplicaties. Andere opvallende punten zijn de mogelijkheid om pauzes te nemen en even te herbronnen, de aanwezigheid van atriums en aangename gemeenschappelijke ruimten en een brede waaier aan verschillende werkruimten voor activity based working (ABW). Tot slot staat ook de mogelijkheid voor informele en niet-geplande vergaderingen bovenaan op de lijst. Bedrijven met het label Leesman+ zijn immers goed in het faciliteren van spontane samenwerkingen. Wat die bedrijven onderscheidt, kan op het eerste gezicht verrassend lijken, aangezien hun vijf sterkste punten activiteiten zijn die vanuit financieel oogpunt moeilijk te rechtvaardigen zijn. Toch zijn die activiteiten wel degelijk de extra investering waard, want ze vergroten de tevredenheid en productiviteit van de werknemers.

Ontdek de twee volledige reportages over Leesman op www.profacility.be/biblio > 14/11/2016 en 27/08/2016

BUILDINGS & REAL ESTATE MANAGEMENT

Image courtesy of BEFIMMO

Het gebouw waarin een organisatie zich vestigt en de werkingskost daarvan heft een belangrijke invloed op de totale werkingskost van de organisatie. Voor wat de Belgische kantoormarkt betreft neemt de pijler ‘ruimte en infrastructuur’ ruim 60% aandeel in de totale gebruikerskost (Occupiers Cost Index gepubliceerd door Colliers International). Er ligt nog veel besparingspotentieel weg voor wie kritisch durft aan te kijken tegen het contract management voor het gebruikte vastgoed. De Belgische huurders zijn zeer behoudsgezind, terwijl durven veranderen heel wat voordeel kan opleveren. Het hoeft daarom niet altijd zuiver om de huurprijs te gaan. Het kritisch observeren van de vastgoedmarkt en/of zich daarbij laten bijstaan door experts, kan ook een moderner en beter uitgerust gebouw opleveren, een accommodatie die beter aansluit bij de actuele behoeften van de organisatie, de energiekosten drukken, de mobiliteit voor de werknemers verbeteren, de weg effenen naar een ‘smart building’, enz.

De Noordwijk in Brussel ondergaat momenteel grote veranderingen wat betreft kantoorruimte. Belangrijke projecten zijn in opkomst en grote oppervlaktes zullen door de Vlaamse instellingen vrijgemaakt worden. In 2020 zal er waarschijnlijk zo’n 500.000 m² leegstaande kantoren zijn in deze wijk.

→

BUILDINGS & FACILITY MANAGEMENT THINK THANK

IoT, een grote sprong voor facility en building management Het is opvallend hoe telkens weer bepaalde begrippen in een bepaalde periode herhaald opduiken. De voorbije decennia werd alles ‘digitaal’ en meer recent ook nog ‘mobiel’.

Vandaag is ‘smart’ het nieuwe toverwoord dat aan zowat alles kan gekoppeld worden,

waaronder dus ook ‘smart buildings’. Om dat inhoud te geven duikt nog een ander begrip steeds vaker op: IoT (Internet of Things).

“T

egen 2022 zullen er 110 miljoen toestellen van zeer uiteenlopende aard – een lichtpunt, een toegangspoort, een verwarmingsketel, een koelkast… geconnecteerd zijn via het Internet” aldus Stefaan De Clerck, voorzitter van de raad van bestuur van Proximus. Die connectie kan bedraad zijn, maar zal met zekerheid vooral draadloos verlopen via SIM-kaarten en SIMless oplossingen (virtuele, softwarematige SIM-kaart).

kennis binnen het vakgebied te compenseren. Het genereren van enorme datahoeveelheden heeft echter weinig zin zonder ze te onderwerpen aan een grondige analyse en interpretatie. Vandaag wordt iets meer dan 60% van de beschikbare data niet zinvol benut. “Het beheer van smart buildings vereist kennis en het standaardiseren van FM-oplossingen die wereldwijd schaalbaar zijn dringt zich op” aldus Tony Keane.

Data moet meerwaarde genereren Peter Ankerstjerne, Head of Group Marketing, ISS: “Datapunten, in casu sensoren, moeten omgezet worden in kennis en meerwaarde door analyse van de meetgegevens en daaruit voortvloeiende verbeteringen. Meten is slechts een begin!”.

Tony Keane

Tony Keane, president & CEO IFMA worldwide, knoopt graag aan bij dit tot de verbeelding sprekende gegeven en verwacht dat een triljoen sensoren actief in gebruik zullen zijn tegen 2025. Gemiddeld zullen 120 gebouwsensoren operationeel zijn per mens die in een gebouw werkt of leeft. Hij benadrukt dat gebouwen in de praktijk meestal slechter presteren dan ze ontworpen zijn – gemiddeld -30 à -40% – in het bijzonder voor wat energieprestatie betreft. Tony Keane is ervan overtuigd dat facility management nood heeft aan gespecialiseerde energiemanagers, maar evenzeer aan ‘watermanagers’ om het gebrek aan gespecialiseerde 56 PROFACILITY GUIDE 2017

Peter Ankerstjerne

Analyseren, interpreteren en daaruit oplossingen bedenken roept ook de vraag op naar artificiële intelligentie. “Door sensoren weten we meer van de medewerkers in een organisatie dan de HR-afdeling” verrast Peter Ankerstjerne. “Het gaat daarbij echter niet om het gevreesde ‘big brother is watching you’, maar om het teruggeven van intelligentie aan de onderneming”.

Gebouwen presteren in de praktijk meestal slechter dan ze ontworpen zijn voor wat hun energetische eigenschappen betreft. Sensoren en het verwerken van de daaruit gegenereerde informatie kunnen deze situatie verbeteren.

Waar de ‘input’ van data, hoofdzakelijk meetgegevens, in het verleden aanleiding was tot ‘output’ onder de vorm van procesverbetering, het opstellen van KPI’s,… gaat het nu om ‘outcome’, een stap verder, wat resulteert in het aansturen van veranderingen die meerwaarde opleveren voor de organisatie en de gebruikers van het gebouw. Door het meten van het reële gebruik in de praktijk, wordt de serviceverlening op maat aangestuurd, wat zowel een besparing als een verhoogde graad van appreciatie bij de gebruikers kan opleveren. “Door IoT kunnen we inzicht verwerven in de werkdag van de werknemer en zo de beleving en productiviteit opvoeren” concludeert Peter Ankerstjerne.

Doelgericht De laatste twee jaar investeerde MCS 20% van zijn omzet in IoT en de ontwikkeling van smart buildings technologie. Vandaag liggen 250 scenario’s klaar voor de meest gevarieerde toepassingen. “Het gebruik van een gebouw roept vele vragen op en technologie kan helpen daar een antwoord op te geven” opent Steven Lambert, COO MCS zijn toelichting op hun visie op smart buildings. “Of het nu gaat om het vinden van een vrije parkeerplaats, een beschikbare werkplek, het optimaliseren van de schoonmaak, gezonde lucht of ergonomisch verantwoord licht, smart buildings weten daar raad mee”. Smart buildings gaat over veel meer dan het installeren van sensoren. Ze moeten connecteren, data genereren en collecteren om ze zinvol te gebruiken. Het komt erop aan om uit de grote hoeveelheid data de nuttige datastromen uit te filteren.

Koen Matthijs

Aansluitend deelt Koen Matthijs, CEO MCS, de ervaringen met vijf praktijkcases. “De meest gevraagde toepassing is het meten van de werkplekbezetting om vervolgens het aantal werkplekken in functie tot de oppervlakte van de kantoorvloer te optimaliseren” licht hij de eerste case bij Nokia in Antwerpen toe. Een tweede case betreft navigatie binnen een gebouw, de mogelijkheid om collega’s, opgeborgen gereedschappen of medische apparatuur snel op te sporen in een gebouw. “De keuze of iemand vindbaar is kan open gelaten worden, maar jonge medewerkers hebben daar weinig moeite mee, gezien ze via diverse apps op hun smartphones toch al overal lokaliseerbaar zijn” commentarieert Koen Matthijs. PROFACILITY GUIDE 2017 57

BUILDINGS & FACILITY MANAGEMENT THINK THANK

“We overschatten verandering in de komende twee jaar, maar onderschatten verandering in de komende tien jaar.“ Bill Gates, medeoprichter Microsoft ‘Activity based cleaning’ is een thema dat herhaald aan bod komt. Door de schoonmaak te optimaliseren in functie tot het gebruik van de ruimte kan al snel 10 tot 15% bespaard worden op de schoonmaakkosten, terwijl de perceptie juist kwalitatief veel hoger scoort. Op maat schoonmaak slaat op intensiteit en frequentie, beoogt de meest efficiënte inzet van de schoonmaakmedewerkers door ze direct aan te sturen vanuit de actuele vraag. Een vierde case gaat over de mogelijkheden om sluipend energieverbruik te detecteren en uit te sluiten. Zo blijken nogal wat koffieautomaten buiten de kantooruren en ook tijdens het weekend door te blijven draaien om de watertemperatuur op peil te houden. Dat is ronduit verspilling. Detectie van sluipend energieverbruik kan ongeveer 30% besparing opleveren. Naast energielekken laten zich ook waterlekken opsporen. “De smart building technologie maakt het zelfs mogelijk bij detectie van een fout automatisch een werkbon op te maken en uit te sturen voor de technische dienst” vult Koen Matthijs aan.

58 PROFACILITY GUIDE 2017

Tenslotte biedt smart building technologie ook opties voor een geautomatiseerde ontvangst van bezoekers met een hogere tevredenheid bij die doelgroep. Koen Matthijs: “Als het om smart buildings gaat moet de klant niet gevraagd worden wat hij wil, maar wat het doel is om de technologie te implementeren. De gebruiker moet voordeel ervaren onder de vorm van een aangenamer werkklimaat”.

Besluit Momenteel duikt IoT veelvuldig op, zowel in de werk- als in de privésfeer en dan is het uitkijken om deze drie letters niet te absorberen als het zoveelste uitgehold begrip van onze tijd. IoT is slechts een element in een groter geheel, geen losstaand gegeven en nog minder een doel op zich. Het groter geheel dat mogelijk wordt dankzij IoT loont absoluut de moeite om het grondig te verkennen en te adopteren op maat van de facilitaire organisatie binnen een bedrijf.

Eduard CODDÉ ✍

nt •

D e s i g n • F it - O u t

arke •A

t, A

pit

al M

tat e

ss e

O wmen r o S e r v i c e s f anage M

ccou n ti n

t•

&B gem u i l d e

R e l ti

si De Proje

ion

e gic

ru ct

Strat

C o n st

Co ns ult in

ervice ate Seal Estate s for Te t s • Ten l E rporate R ant na a n Re e • Co pr

n tio nta se

Chan ge Ma na g

ategye Image r t e S• Corporat c la ment

Wo rk p

nsult ncept nstruct Colliers natuurlijk!

g and Proper

Klantgerichte -Creatieve oplossingen, of het nu voor de eigenaar is of voor de huurder, rekening houdend met de gemaakte afspraken en op basis van een transparante samenwerking. Met Colliers kiest u voor uitmuntende vastgoeddiensten van advies tot implementatie. • Tevreden klantengetuigenissen: Axa, Euroclear, Veritas, Touring Verzekeringen, Linklaters... • Gespecialiseerde competenties binnen Colliers: vastgoedconsultants, architecten, werkplekspecialisten, ontwerpers, ingenieurs, projectmanagers...

• Ethiek en uitmuntendheid gegarandeerd: één van de weinige vastgoeddiensten in België geregulariseerd door RICS. • Wereldwijd marktleider in bedrijfsvastgoeddiensten.

Corporate • SME & SMI • Public Sector • Hotels • Retail • Industries & Logistics

Accelerating success

REAL ESTATE OCCUPANCY COST BENCHMARK

Evolutie Belgische kantoorkost b Naar goede jaarlijkse gewoonte stelde Colliers International eind november 2016

de ‘Occupiers Cost Index’ (OCI), of de mediane kantoorkost per voltijds equivalent

medewerker per jaar voor. Deze wordt berekend aan de hand van gegevens verzameld uit ruim 3.650 gebouwen in 29 Europese landen, die samen ongeveer 33 miljoen m² vertegenwoordigen. De OCI slaat op meer dan 1,7 miljoen medewerkers en wordt beschouwd als de ‘vastgoedkostbarometer’ voor wat bedrijfsvastgoed betreft.

Jeroen Govers, Senior Director Real Estate Services bij Colliers International Belgium “België eindigt nog steeds flink boven het Europese gemiddelde en er valt nog winst te halen, in het bijzonder door het opnieuw onderhandelen van bestaande huurcontracten, het optimaliseren van het ruimtegebruik en het beter afstemmen van de services op de noden.”

significante stijgingen opgetekend werden. In Frankrijk zijn steeds minder kwalitatieve ‘grote’ kantoorruimten beschikbaar wat de huurprijzen deed stijgen. Frankrijk werd aldus in 2016 het op vier na duurste land in Europa. Maar België eindigt nog steeds flink boven het Europese gemiddelde. Er valt nog steeds winst te halen, in het bijzonder door het opnieuw onderhandelen van bestaande huurcontracten, het optimaliseren van het ruimtegebruik en het beter afstemmen van de services op de noden. Het heronderhandelen is helaas niet op elk ogenblik van een lopend huurcontract mogelijk, waardoor dit een langzame beweging is”. Jeroen Govers herhaalt hiermee zijn aanbeveling van verleden jaar: “Er is veel besparingspotentieel weggelegd voor een kritisch contract management”. De boosdoener voor de Belgische OCI blijft echter nog steeds de zware loonkosten (bedrijfsbeheer en facilities).

oor België bedraagt de kantoorkost 11.263 euro per VTE, een daling met 4% of 500 euro per werknemer t.o.v. het jaar voordien. Ook toen was de OCI voor Belgische kantoren gedaald (-2%). Opvallend is dat onze noorderburen 24% goedkoper zijn terwijl onze zuiderburen 30% duurder uitkomen. Het Europese gemiddelde bedraagt 8.972 euro in vergelijking tot 8 443 euro voor 2015, of een stijging met +6,26%. De Belgische kantoorkost ligt bijna 20% boven het Europese gemiddelde, of de helft minder dan vorig jaar toen dat percentage nog 39% bedroeg. België zit op het goede spoor voor wat het versterken van zijn concurrentiepositie betreft, maar er ligt nog heel wat potentieel.

Marge voor verbetering “De kantoorkost kan potentieel nog met 10% dalen” stelt Jeroen Govers, Senior Director Real Estate Services bij Colliers International. “We doen aanzienlijk beter dan ons buurland Frankrijk en tal van Europese landen waar

60 PROFACILITY GUIDE 2017

De daling van de Belgische OCI is vooral toe te schrijven aan de daling van de categorieën Mensen & Organisatie (-9,9%) en Centrale Functies (-9,6%). Opvallend zijn de dalende uitgaven voor catering, het gevolg van het aanbieden van minder (keuze)opties. Jeroen Govers: “Dat betekent niet dat toegevingen gedaan worden aan de kwaliteit. Het voorzien van catering tijdens meetings wordt teruggeschroefd. Gezien de ‘war for talent’, worden weliswaar geen blinde kostenbesparingen doorgevoerd die hierop een negatieve weerslag zouden kunnen hebben”.

Vastgoed verkopen Ondanks een lichte stijging eind 2016, blijven de interesten nog altijd bijzonder laag. Dat laat toe om goedkoop vreemd kapitaal aan te trekken. Jeroen Govers: “Het rendement van de eigen corebusiness ligt voor organisaties hoger dan dat van vastgoed in eigendom. Daarom is kiezen voor het afstoten van vastgoed naar investeerders een optie, al dan niet volgens de ‘sale & lease back’ formule”.

st breekt met trend Europees gemiddelde Het vrijmaken van middelen om ze te investeren in de eigen corebusiness biedt meer rendement. Hoewel de huurprijs geïndexeerd is, blijven de stijgingen van huurprijzen minimaal.

Europese situatie

België plaatst zich op een negende plaats voor wat de duurste kantoorkost binnen de 29 onderzochte Europese landen betreft. Zwitserland staat net als vorig jaar bovenaan de lijst met een OCI van 18.484 euro, een stijging met 3,5%. Bulgarije sluit net als verleden jaar de lijst met slechts 2.556 euro (+1,71%). In Duitsland ligt de OCI lager dan bij ons: 9.482 euro. Luxemburg zit samen met Frankrijk nog steeds bovenaan de rangschikking van de duurste kantoorkost met 14.305 euro per jaar. Luxemburg plaatst zich daarmee liefst 27% duurder dan ons land. Nederland maakt ook dit jaar een significant verschil met een OCI die per VTE slechts 8.564 euro bedraagt, of 3% lager uitkomt dan in 2015. Dat is ruim 2.500 euro minder per werknemer dan in België en zelfs lager dan het Europees gemiddelde. Jeroen Govers: “De lage kantoorkost per VTE in Nederland is vooral het gevolg van de verlaagde huurprijs van kantoorruimte. De Nederlandse vastgoedcrisis met veel kantoorleegstand nu enkele jaren geleden, heeft zijn tol geëist. Mogelijk is het dieptepunt nu bijna bereikt: de 3% daling dit jaar is aanzienlijk kleiner dan vorig jaar, toen die nog 10% bedroeg. Een andere verklaring zijn de beduidend lagere loonkosten in Nederland. Dat maakte voordien al het verschil”. De kostendaling voor Nederland is terug te vinden in de categorie ‘Personeel & Organisatie’ en meer specifiek in de onderdelen ‘Document Management’ - digitaliseren gaat gepaard met geringere kosten t.o.v. fysiek archiveren - en ‘Beveiliging’. Dit laatste is gezien de algemene terreurdreiging in Europa opmerkelijk. Jeroen Govers besluit: “Ook in 2017 mag een verdere daling van de OCI verwacht worden, evenals het dichten van de kloof met de vandaag goedkoopste landen, waar vooral de service gerelateerde kosten de hoogte zullen inschieten. De focus op besparen of efficiënt met financiële middelen omgaan blijft, wat los staat van de loonkost als pijnpunt”. Eduard CODDÉ ✍

Ruimte & infrastructuur 100%

België

146%

Luxemburg

156%

Frankrijk Nederland

67% 84%

Duitsland 0%

100%

Mensen & organisatie 100%

België

98%

Luxemburg

93%

Frankrijk

92%

Nederland Duitsland

87%

100%

Centrale functies 100%

België

91%

Luxemburg Frankrijk

68% 84%

Nederland Duitsland

72%

100%

Totaal 100%

België

127%

Luxemburg

130%

Frankrijk Nederland Duitsland 0%

76% 84% 100% PROFACILITY GUIDE 2017 61

REAL ESTATE BRUSSELS OFFICE MARKET TRENDS

De Noordwijk wordt momenteel grondig vernieuwd. Grote projecten krijgen stilaan een concrete vorm. De Vlaamse instellingen zullen uit kantoorgebouwen vertrekken, waaronder de Noord Building eind dit jaar. Begin 2018 zal eigenaar Befimmo dit gebouw slopen en er het futuristische complex Quatuor met vier kantoortorens bouwen, die samen goed zullen zijn voor 60.000 m². Begin maart kondigde Befimmo aan dat het met Beobank een akkoord getekend heeft voor de take-up van een van de vier torens, ofwel 22.000 m² van het project Quatuor.

Een nog steeds veranderende markt In 2015 lag de take-up op de Brusselse kantoormarkt 18% lager dan het gemiddelde van

de voorbije acht jaar (± 450.000 m²). De tegenvallende resultaten waren onder meer te wijten aan een minder actieve overheidssector, een beperkt aantal grote transacties en

een algemene sfeer van wantrouwen door de terreurdreiging. In 2016 is de take-up

echter weer gestegen met bijna 14%, naar zo’n 430.000 m² op jaarbasis. Is alles dan weer normaal? Niet helemaal. Een kritische analyse van deze ontwikkeling door Guibert de

Crombrugghe en Adrien Meert van het advies- en expertisebureau De Crombrugghe & Partners.

e overheidssector speelt een sleutelrol in de marktresultaten van 2016 dankzij enkele grote transacties: de stad Brussel in de Zwarte Lieve Vrouwestraat (37.500 m² - project Brucity), de stad Brussel in opdracht van de Politie in de Lignestraat (30.500 m²), de FOD Volksgezondheid in Pacheco (30.000 m²) en Brussel Preventie & Veiligheid in C de ligne (9.600 m²). De Europese instellingen hebben ook hun steentje bijgedragen met verschillende grote take-ups: de Europese Commissie in Merode (12.800 m²) en Black Pearl (11.000 m²) en het Europees Parlement in Belmont Court (11.000 m²). In 2016 was de overheidssector goed voor een take-up van bijna 140.000 m² in totaal, ofwel 33% van de algehele take-up, wat een mooie vooruitgang is in vergelijking met 2015, toen de sector maar 20% vertegenwoordigde. Helaas is de take-up door de privésector in 2016 verder gedaald. Aan de basis daarvan liggen meerdere factoren, zoals de New Ways of Work die werknemers onder meer de kans geven om te telewerken, waardoor bepaalde bedrijven en overheidsdiensten minder werkplekken en kantoorruimte nodig hebben. Betekent deze stijging van de take-up dan dat de markt stilaan weer normaal wordt? Neen. De naweeën van de financiële en vastgoedcrisis van 2007-2008 zijn nog altijd voelbaar. Hoe mooi de eerste voortekenen ook zijn, gezien de huidige politieke onzekerheid is het nog te vroeg om te spreken van een echt economisch herstel.

Opmerkelijke verschillen tussen de Europese Wijk en de rand

De Europese Wijk heeft een topprestatie neergezet (stijging van 70% ten opzichte van 2015) dankzij de take-up van grote oppervlakten, in het bijzonder door de overheidssector (zie hoger).

De rand daarentegen, vooral aan Vlaamse kant, had te lijden onder een flinke daling in vergelijking met de voorgaande jaren (-66% tegenover 2015). Een mogelijke verklaring is het feit dat sommige grote transacties eerder al getekend waren en bijgevolg opgenomen zijn in de takeup van de voorgaande jaren, zoals Brussel Nationale Luchthaven: Deloitte met een take-up van 35.000 m² in het gebouw Gateway begin dit jaar, KPMG (13.000 m²) en Microsoft (3.500 m²) in het gebouw PassPort.

Geen verandering qua netto take-up

In vergelijking met vorig jaar lijkt de take-up van 2016 dus positief. Toch is de netto take-up dezelfde gebleven, doordat de meeste transacties het resultaat zijn van verhuizingen van bedrijven die al in Brussel gevestigd waren en zo een leemte achterlaten. Er werd 430.000 m² in gebruik genomen, maar er zijn bijna evenveel vierkante meters vrijgekomen en onbenut gelaten! De beschikbare kantoorruimte is nagenoeg identiek gebleven. De leegstand is maar heel licht gedaald. Reden: een gebrek aan dynamiek in Brussel om nieuwe bedrijven aan te trekken, die de thans leegstaande kantoren en de nieuwe gebouwen in bouw- of projectfase in gebruik zouden kunnen nemen.

Guibert de Crombrugghe, Managing Director MRICS, de Crombrugghe & Partners

Nieuwe projecten in de pijplijn

Op dit moment bedraagt de beschikbare kantoorruimte in het Brussels Gewest zo’n 14.860.000 m². Er is amper een verschil tussen de cijfers van 2015 en 2016 doordat de inbreng van de nieuwe kantoorgebouwen deels gecompenseerd wordt door de herbestemming van kantoorgebouwen tot woningen, rusthuizen en dergelijke. Momenteel wordt er zo’n 270.000 m² kantoorruimte gebouwd, die over 12 à 18 maanden opgeleverd wordt. 700.000 m² kantoorruimte zit in de projectfase (vergunning gekregen of aangevraagd), speculatieve en niet-speculatieve projecten samengenomen.

Adrien Meert, Consultant, de Crombrugghe & Partners

PROFACILITY GUIDE 2017 63

REAL ESTATE BRUSSELS OFFICE MARKET TRENDS

Veel van die nieuwe projecten situeren zich in de Noordwijk. Die vraag is deels te danken aan de Vlaamse instellingen, die hun pijlen gericht hebben op deze wijk. Het Vlaams Gewest wil er op termijn al zijn ambtenaren groeperen, wat een vraag van om en bij de 70.000 m² meebrengt. Bovendien zou het toenemende belang van de treinstations op het vlak van mobiliteitsbeheer en bereikbaarheid van bedrijven in de toekomst een nog grotere impact moeten hebben op de verdere ontwikkeling van deze wijk.

Deze daling van de huurleegstand kan vooral verklaard worden door de geleidelijke stijging van het kwaliteitsniveau van de gebouwen in deze wijk. Ter informatie: van alle leegstaande gebouwen is naar onze schatting minder dan 10% nog geen vijf jaar oud en 60% ouder dan vijftien jaar, wat de belangstelling van huurders voor kwaliteitsgebouwen bevestigt. De leegstand in het luchthavengebied zal de komende jaren hoog blijven. Reden: de verhuizing van bedrijven die grote oppervlakten in gebruik nemen (Deloitte, KPMG, Microsoft,

“In vergelijking met 2015 lijkt de take-up van 2016 dus positief (+18 %). Toch is de netto take-up dezelfde gebleven.“ In de Leopoldwijk (en algemeen in heel Brussel) is er nood aan kwaliteitsgebouwen: gebouwen die voldoen aan de hoge energieprestatienormen, die goed gelegen zijn en makkelijk bereikbaar zijn met het openbaar vervoer. Een van de redenen waarom de kantoorgebouwen in deze wijk niet sneller gerenoveerd worden, is de duidelijke terugval van de groei bij de Europese instellingen, de verzwakking van de Europese Unie, wat resulteert in een teruglopende vraag en stagnerende huurprijzen.

enz.) naar nieuwe gebouwen (waardoor ze de btw kunnen recupereren). Die verhuizingen verhogen de vrije kantoorruimte in deze wijk, zonder enige zekerheid dat de vrijgekomen ruimten een nieuwe huurder zullen vinden. Hetzelfde geldt voor de Noordwijk: daar zitten momenteel verschillende grote projecten in de bouw- of studiefase. De Vlaamse instellingen zullen er aanzienlijke oppervlakten leeg achterlaten. Tegen 2020 zal er in de wijk wellicht zo’n 500.000 m² kantoorruimte leegstaan.

Overal in Brussel zijn de lange en moeilijke procedures om de nodige vergunningen te verkrijgen een belangrijke factor geworden die de renovatie van kantoorgebouwen in de weg staat. De vraag naar kwaliteitsgebouwen, de nieuwe energieprestatienormen en de regels qua flexibiliteit in het gebruik en de inrichting van gebouwen zouden een verschil kunnen maken en eigenaars ertoe kunnen verplichten om hun gebouwen grondig te renoveren.

Onderhandelen over de huurprijzen

1,45 miljoen m² leegstaande kantoren

(1) Op basis van het aanbod op Inventimmo.

64 PROFACILITY GUIDE 2017

De huurleegstand is lichtjes gedaald en zakte onder de symbolische grens van 10% (9,9%). In totaal staat er momenteel dus 1.450.000 m² kantoorruimte leeg(1). In de Leopoldwijk is de leegstand net onder de 5% gezakt, en voor gebouwen van niveau A zelfs onder de 3%.

Algemeen beschouwd, lijken de huurprijzen stabiel te blijven. Ze zijn alvast heel wat minder volatiel dan in andere grootsteden als Londen en Parijs! De gebouwen van niveau A worden voornamelijk door de overheid in gebruik genomen, wat doorgaans gepaard gaat met enorme oppervlakten. Gezien de omvang van die transacties zijn de huurprijzen die voor de gebouwen bedongen worden niet representatief voor hun kwaliteit. De huurprijzen bedragen er zelden meer dan 220 euro/m²/jaar. De privéactoren die betrokken zijn bij kleinere transacties duwen de huurprijzen dan weer de hoogte in. De gebouwen van niveau B en C worden verhuurd aan minder veeleisende huurders, die willen besparen op hun huuruitgaven.

Dashboard van de Brusselse markt in 2016: 14.860.000 m² kantoorruimte KERNCIJFERS Stock

Centrum

Zuidwijk

Leopoldwijk

Noordwijk

Louizawijk

Decentraal

Periferie

(luchthaven)

(excl. luchthaven)

TOTAAL BHG

2.484.000

577.000

3.238.000

1.678.000

799.000

3.195.000

1.504.000

1.385.000

Aandeel stock in totale stock BHG

17%

22%

11%

22%

10%

Aandeel tweedehandsgebouwen

48%

20%

29%

18%

55%

40%

19%

24%

Leegstandsgraad**

4,3%

3,8%

4,9%

6,5%

9,0%

12,5%

13.500

28.000

41.500

16.000

142.500

53.000

18.000

229.500

Lopende bouwprojecten (niet speculatief) Lopende bouwprojecten (speculatief)

Totaal lopende bouwprojecten

14.860.000

21,0%

16.000

156.000

53.000

18.000

28.000

271.000

Projecten (niet speculatief)

78.000

77.000

71.500

48.400

275.000

Projecten (speculatief)

149.500

15.000

202.000

52.000

418.500 693.500

Totaal projecten

227.500

15.000

279.000

71.500

52.000

48.400

Take up (2015)

145.500

4.500

81.000

35.500

30.000

74.500

32.000

23.000

426.000

Gemiddelde take up (periode 2009-2016)

73.500

8.500

95.500

41.000

34.000

78.000

47.000

64.500

455.500

# jaren om het aanbod te absorberen Prime rents ( €/m2/jaar)

3,7

2,6

3,3

8,9

2,1

5,3

220,0

210,0

275,0

195,0

220,0

195,0

175,0

150,0

5,9

4,7

Sterke en zwakke punten van de verschillende districten van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Voordelige fiscaliteit

Kwaliteit van de stock

Aanwezigheid van faciliteiten

Toegankelijkheid met openbaar vervoer

Aanwezigheid van groene ruimtes ++ Uitstekend * Prime rent: best verkregen huur

+ Goed

= Matig

- Slecht

-- Zeer slecht

** Leegstandsgraad: % onmiddellijk beschikbare kantoorruimtes Bronnen: de Crombrugghe & Partners / Expertise News

PROFACILITY GUIDE 2017 65

De Möbius-torens vormen samen met het project Quatuor de grote gebouwen die de Noordwijk in een nieuw jasje moeten steken. Dit project van vastgoedontwikkelaar Immobel valt alvast in de smaak bij verzekeraar Allianz, die begin 2020 zijn kantoren aan het De Brouckèreplein in het centrum van Brussel zal inruilen voor een van de torens (26.600 m2). De andere toren heeft een kantooroppervlakte van 33.000 m².

Dergelijke huurders onderhandelen telkens als dat mogelijk is (break, einde huurcontract) over een verlaging van de huurprijs, huurkortingen of financiële bijdragen van de eigenaar om de ruimten opnieuw in te richten. In de Europese Wijk zijn de huurprijzen licht gestegen (275 euro/m²/jaar), enerzijds door de nieuwe projecten die op de markt kwamen tegen prijzen boven de benchmark, en andezijds door de grotere vraag van de overheidssector naar kwaliteitsgebouwen. Die vraag naar kwaliteitsgebouwen blijft echter relatief beperkt in verhouding tot de totale leegstaande oppervlakte. En gezien de vraag naar kantoorruimte in deze wijk is de renovatiedynamiek nog altijd ondermaats. De gebouwen op het terrein van de luchthaven, en in de onmiddellijke omgeving daarvan, genieten van prime rents tot 175 euro/m²/jaar. Deze zone (en het huurprijsniveau) is evenwel een markt apart, die volledig losstaat van de rand, en dan vooral van Diegem, en is dus niet representatief voor de hele wijk.

66 PROFACILITY GUIDE 2017

Absorptie van het aanbod

Rekening houdend met de huidige huur-leegstand, de projecten in de bouwfase en de speculatieve projecten, zou het totale aanbod van 2.120.000 m² over 4,7 jaar weggewerkt moeten zijn bij een gemiddelde take-up van 455.000 m²/ jaar (gemiddelde van de voorbije acht jaar). Waarbij het uiteraard gaat om nieuwe huurders, geen verhuizingen binnen Brussel. Gezien de vele nieuwe speculatieve projecten zal de Noordwijk een veel trager absorptievermogen hebben. De vraag naar kantoorruimte zou de komende jaren relatief groot moeten zijn in deze wijk, vooral vanwege de Vlaamse instellingen, maar blijft a priori kleiner dan het aanbod. Het absorptievermogen verschilt sterk van wijk tot wijk. In de Louizawijk bijvoorbeeld is het absorptievermogen vrij kort (in aantal jaar), omdat er momenteel heel wat kantoorgebouwen herbestemd worden tot residentiële gebouwen.

REAL ESTATE BRUSSELS OFFICE MARKET TRENDS

Hetzelfde geldt voor de Leopoldwijk, aangezien de uitbreidingsmogelijkheden daar relatief beperkt blijven, met uitzondering van de Wetstraat waar het Stadsproject Wet van toepassing is. Dit masterplan keurt een verticale verdichting goed door de vloer-terreinverhouding te verhogen.

Vanaf 1 januari 2018 zullen deze audits verplicht zijn in het kader van de vergunningsaanvraag. De inwerkingtreding van dit besluit zal de vraag naar kantoorgebouwen die voldoen aan de laatste energieprestatienormen ongetwijfeld een boost geven.

Vooruitzichten voor 2017 en daarna

Ook al blijven de gevolgen van de brexit op de economie in het algemeen en op het Brusselse vastgoed in het bijzonder nog een groot vraagteken, toch mogen we hopen op de verhuizing van bedrijven van Londen naar Brussel, zoals verzekeraar Lloyds die zijn keuze voor Brussel (in plaats van Luxemburg) al bevestigde. Lloyds is van plan om een honderdtal medewerkers naar Brussel te verhuizen. Dit zal de take-up natuurlijk niet naar ongekende hoogtes tillen, maar het zou andere bedrijven met vestigingen in Londen, zoals verzekeraars en herverzekeraars, kunnen aansporen om hetzelfde te doen.

De prestaties van 2016 zouden dit jaar herhaald kunnen worden dankzij andere mooie transacties en take-ups, in het bijzonder door overheidsdiensten. De vraag van de Europese instellingen tegen 2020 wordt geraamd op een kleine 150.000 m². De markt heeft op deze toekomstige vraag al ruimschoots geanticipeerd, want er zit in deze wijk bijna 170.000 m² kantoorruimte in de bouw- of projectfase. Andere grote organisaties hebben officieel bekendgemaakt dat ze gaan verhuizen: de Amerikaanse ambassade (die de overname van de vroegere zetel van Axa in de Vorstlaan bestudeerde), de overheidsdiensten voor Justitie, het RIZIV, de Europese Unie, het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, alsook de Vlaamse instellingen die momenteel verspreid zijn over zes gebouwen maar al hun personeel in drie gebouwen willen hergroeperen: het Hendrik Consciencegebouw, het Herman Teirlinckgebouw op de site van Thurn & Taxis dat deze zomer in gebruik genomen wordt, en een derde gebouw dat nog niet vastligt. De gemiddelde leegstand voor de hele markt dreigt (tijdelijk) boven de grens van 10% te kruipen, doordat er eind dit jaar enkele gebouwen in de bouwfase opgeleverd worden.

Dwingende wetgeving inzake energieprestaties

De Europese richtlijn 2012/27/EU, die omgezet is in het besluit van 8 december 2016 betreffende de energieaudit van de grote ondernemingen en de energieaudit van de milieuvergunning, is trouwens van toepassing sinds de publicatie op 27 december 2016. Dit besluit legt de grote ondernemingen(2) op om de vier jaar een audit uit te voeren. Bovendien zijn grootverbruikers verplicht om het actieplan van de audit uit te voeren.

Gevolgen van de brexit

In deze fase zijn de gevolgen van de brexit uiteraard nog niet erg voelbaar, vooral aangezien de resultaten van de komende verkiezingen in Frankrijk, Duitsland en Italië het belang van Brussel als EU-hoofdstad zouden kunnen versterken of net verzwakken. Ondanks zijn 55e plaats op de wereldranglijst van de financiële centra biedt Brussel enkele mooie troeven: in 1,5 uur met de trein naar Londen, Parijs of Amsterdam, betaalbaar residentieel en kantoorvastgoed in vergelijking met andere Europese grootsteden, een belangrijke locatie voor conferenties, goede internationale scholen en culturele rijkdom.

(2) Grote onderneming = onderneming met meer dan 250 werknemers en een jaaromzet van meer dan 50 miljoen euro OF een totale jaarbalans van meer dan 43 miljoen euro.

Guibert de Crombrugghe Managing Director MRICS de Crombrugghe & Partners

Adrien Meert, Consultant de Crombrugghe & Partners

PROFACILITY GUIDE 2017 67

REAL ESTATE MARKET BRUSSELS / NEW OFFICE BUILDINGS Op www.pro-realestate.be/projects, de bibliotheek van vast-

structuur (kinderdagverblijven, scholen, rust- en verzorgings-

goedprojecten, ontdekt u de beschrijving van nieuwe kantoor-

tehuizen, ziekenhuizen, groene ruimten,...) en multi-modale

projecten in Brussel en in gans België. Hier zijn ook presentaties

mobiliteit.

van grote stedenbouwkundige projecten voor de (her)ontwikkeling talisatie en herbestemming van voormalige industrieterreinen.

om de beschrijving van een project terug te vinden door de naam

Deze masterplannen houden rekening met de belangrijkste

van het project of de aard van het vastgoedproject (kantoor, retail

elementen van een smart en duurzame stad: een mix van

of residentieel) in te voeren. Alle projectbeschrijvingen zijn in het

vastgoedontwikkelingen (kantoren, woningen, winkels, infra-

Engels gepubliceerd.

Buro II – Archi + I for ATENOR

Gebruik de zoekmachine op www.pro-realestate.be/projects

Art & Build Architects for Cofinimmo

van stadswijken opgenomen, waarbij het vaak gaat om de revi-

WTC

Jaspers Eyers Architects

BELLIARD 40 > www.pro-realestate.be/projects/Belliard40

MÖBIUS > www.pro-realestate.be/projects/Möbius 68 PROFACILITY GUIDE 2017

THE C

WOW > www.pro-realestate.be/projects/WOW © Courtesy of Banimmo - Jaspers-Eyers Architects

IMMOBEL - ASSAR Architects

MANHATTAN CENTER > www.pro-realestate.be/projects/Manhattan

Banimmo – Assar Architects

THE ONE > www.pro-realestate.be/projects/TheOne

QUATUOR > www.pro-realestate.be/projects/Quatuor

SPE

ASSAR Architects

Fedimmo – Jaspers-Eyers Architects

WWW.PRO-REALESTATE.BE/PROJECTS

Conix RDBM

REALEX TOWER > www.pro-realestate.be/projects/Realex

POLARIS > www.pro-realestate.be/Polaris

SPECTRUM > www.pro-realestate.be/projetcs/Spectrum

BROUCKERE TOWER > www.pro-realestate.be/projects/Brouckere-tower Accarain-Bouillot – Atelier d’Architecture de Genval

Jaspers Eyers Architects

THE CUBE > www.pro-realestate.be/cube

ASSAR Architects

DDS& Partners

WTC IV > www.pro-realestate.be/projects/WTCIVTOWER

SILVER TOWER > www.pro-realestate.be/projects/SilverTower PROFACILITY GUIDE 2017 69

FM & REAL ESTATE MANAGEMENT FISCALITEIT

Externe centralisatie HET LOGISTIEKE CREDO VAN HET CHU VAN LUIK Het Centre Hospitalier Universitaire (CHU) van Luik zorgde onlangs voor een grote

primeur in Wallonië door al zijn ondersteunende diensten te centraliseren op een externe locatie. Deze grootscheepse logistieke onderneming omvatte een fiscaal aspect, dat tevens een precedent schiep en dat anderen wel eens op ideeën zou kunnen brengen...

gebrek voor andere medische en farmaceutische diensten. De aangrenzende ruimten waren ideaal hiervoor en eigenlijk te mooi om alleen maar gebruikt te worden als opslagplaats. En er speelde nog een doorslaggevende factor mee: uit het strategisch ontwikkelingsplan van het CHU bleek duidelijk dat er meer plaats nodig was voor de medische activiteiten, vooral steriele ruimten en farmaceutische robots voor de individuele bereiding en verpakking van recepten. We konden er niet meer onderuit: er moest schoon schip gemaakt worden”.

Ongeschikte hallen in afwachting van beter

Jean Codognotto

“E

xtern centraliseren, en dus niet externaliseren” benadrukt Jean Codognotto, logistiek directeur van het CHU van Luik. “Het gaat hier niet om de outsourcing maar de hergroepering of centralisering van onze diensten, voorraden en eigen personeelsleden op een locatie buiten het ziekenhuis, die strategisch gelegen is ten opzichte van onze verschillende campussen”.

Plaatsgebrek in ruimten die beter verdienen

Onder druk van het toenemende plaatsgebrek is het hoofd van de ondersteunende diensten in het CHU beginnen te zoeken naar innoverende, externe oplossingen: “De voorbije jaren hebben we ons beddenaantal verhoogd, de voorraden en het betrokken personeel voor zes campussen gecentraliseerd in Sart-Tilman en het hoofd geboden aan de gevolgen van de activiteitengroei en het toegenomen gebruik van disposables, dat alles in dezelfde ruimten als in 1987, zonder de mogelijkheid om ze uit te breiden. Daarnaast ondervonden we een nijpend plaats70 PROFACILITY GUIDE 2017

Van 2005 tot 2015 huurde de logistieke afdeling industriële hallen, die echter niet volledig aangepast waren voor de passieve opslag (zonder plaatselijk personeel) van niet-gevoelig materiaal, zoals printpapier en goederen in cellulose. Deze externe huuroppervlakte besloeg 3.000 m². Uitbesteden was uiteraard ook een optie, maar werd te duur bevonden. Er moest dus naar een eigen oplossing gezocht worden, maar op een externe locatie, naar het voorbeeld van Gasthuisberg en Frankrijk.

“Het ziekenhuis moet een medisch technisch plateau worden. Alles wat met ondersteunende diensten te maken heeft, heeft er niets meer te zoeken”. “ “De KUL wist nog maar eens te innoveren met zijn logistieke centrum in Aarschot, een primeur voor ons land, dat in verbinding staat met campus Gasthuisberg” duidt Jean Codognotto. “Ik liet me inspireren door dit voorbeeld, alsook door dat van Frankrijk, waar alle universitaire ziekenhuizen al met dit model werken. Zo bracht ik een bezoek aan het ziekenhuis van Rijsel, Toulouse en Dijon, een stad die in vele opzichten op Luik lijkt …”.

Daarna was het zaak om een locatie te vinden die centraal gelegen was ten opzichte van de zes vestigingen in de regio Luik. En die vond het CHU op een industrieterrein (waar vroeger de pleisters van Stella gemaakt werden), dat bijna pal in het midden van de activiteiten van het CHU gelegen was. Maar het gebouw was in slechte staat en niet aangepast. De renovatie zou drie miljoen euro kosten. Een haalbaar project, maar in juli 2013 stelde de aannemer nog een andere oplossing voor: het gebouw slopen en een nieuwbouw zetten. In amper zes maanden tijd was de zaak geklonken. In januari 2014 gingen de afbraakwerken van start en in januari 2015 kon de afdeling beginnen met alle magazijnen, kantoren en personeelsleden over te verplaatsen. Voor de verhuizing van de voorraad ‘gevoelige medische hulpmiddelen’ was een uitzonderlijke goedkeuring van de farmaceutische instanties nodig, die toegekend werd in de vorm van een proefproject. Een zoveelste primeur ...

Klaar om alles te groeperen

“Ik heb de directie voorgesteld om hier ook ons callcenter onder te brengen, dat de afspraken vastlegt voor alle campussen. Goed voor 2.400 oproepen per dag!” aldus Jean Codognotto. “Binnenkort zal een ERP-systeem ons de ITmogelijkheden geven om alles vlot te beheren voor derden. Voor onze voorraden beschikken we over driemaal zoveel opslagmogelijkheden als we nodig hebben. Ik geloof er stellig in dat we er belang bij hebben om niet alleen de aankopen te groeperen, wat we nu al doen met andere ziekenhuizen, maar ook de bevoorradingslogistiek, waarbij we zullen moeten werken met heel korte ketens (om de CO2uitstoot te beperken) vanuit een centraal punt in Luik”. Een duidelijk voorstel van de logistieke afdeling van het CHU ...

Het CHU mag dit jaar 30 kaarsjes uitblazen

• • •

Opende de deuren in 1987 met 635 bedden op één campus. Haalde in 2017 na verschillende verplichte fusies in het kader van de wet Dehaene een beddenaantal van 895 op drie ziekenhuiscampussen. Daarbij komen nog drie polyklinieken en een stijging van de activiteit qua aantal opnames en hospitalisatiedagen. Het logistieke centrum van Chênée: 7.000 m², waarvan 5.300 m² voor voorraden, 700 m² voor sociale ruimten en 1.000 m² voor kantoren. De capaciteit laat toe om te beantwoorden aan de behoeften van 3.000 ziekenhuisbedden. PROFACILITY GUIDE 2017 71

FM & REAL ESTATE MANAGEMENT FISCALITEIT

“Afgezien van enkele vierkante meters kantoorruimte werden we bijna volledig en definitief vrijgesteld, zolang we op de locatie ziekenhuisactiviteiten uitoefenen.“

Bernadette Bouckaert Bernadette Bouckaert

‘Geen ziekenhuis zonder naalden’

Aanvankelijk won de eigenaar van de site ‘L’Intégrale’ het advies in van Bernadette Bouckaert, zelfstandig consultant in vastgoedfiscaliteit (immotaxconsulting.be), om het kadastraal inkomen, haar stokpaardje, aan te vechten. “Maar de grondslag van de belastingheffing was redelijk, zo’n 35.000 euro. En dus heb ik aangeraden om het zo te laten” legt ze uit. “Wel was het mogelijk om een bijna volledige vrijstelling van de onroerende voorheffing te eisen op grond van de aard van de activiteiten, nm. gezondheidszorg”. Volgens de wet zijn de sectoren onderwijs, gezondheidszorg, rusthuizen, vakantiehuizen voor kinderen of gepensioneerden en ‘andere soortgelijke weldadigheidsinstellingen’ (dit laatste punt maakt de actiegebieden uiteraard heel ruim) vrijgesteld zolang hun activiteiten zonder winstoogmerk zijn. Maar dat was buiten de Administratie der Belastingen gerekend: “De logistieke afdeling is huurder en oefent activiteiten uit buiten het ziekenhuis. Er is dus geen reden voor vrijstelling”. Maandenlang werd er volop geargumenteerd, brachten belastingambtenaren bezoeken ter plaatse, werd de bestemming van het terrein bestudeerd en werd verwezen naar de hiërarchie. 72 PROFACILITY GUIDE 2017

Uiteindelijk heeft de fiscus over bijna de hele lijn moeten toegeven. “Afgezien van enkele vierkante meters kan-toorruimte werden we bijna volledig en definitief vrijgesteld, zolang we op de locatie zieken-huisactiviteiten uitoefenen” verduidelijkt Bernadette Bouckaert. “De ambtenaren moesten zich wel bij de feiten neerleggen: een ziekenhuis kan nu eenmaal niet functioneren zonder naalden. Ter verdediging van de ambtenaren moeten we wel zeggen dat deze situatie zich nooit eerder voorgedaan had en dat de wettekst heel vaag is. Maar dat geeft hen nog altijd geen reden om een bepaald principe te hanteren, gewoon omdat ‘ze het altijd zo hebben gedaan’...”. Altijd welkom in Chênée op uitnodiging Toch is de kans groot dat het idee nog meer bijval krijgt en de ambtenaren van andere plaatselijke belastingkantoren nog meer kopzorgen zal bezorgen, want volgens Jean Codognotto zijn zowat alle Waalse ziekenhuizen al op bezoek gekomen in Chênée, waar hij hen in alle transparantie meer uitleg gaf over de organisatie van het logistieke centrum. Deze zaak zal ongetwijfeld nog gevolgen hebben voor de fiscale jurisprudentie.

Patrick BARTHOLOMÉ ✍

8th

year

Discover this ed ition online via www.pro-reale state.be/bres2 017

Belgium Real Estate Showcase 2017 → SHOWCASE Major town planning projects fitting with the objectives of creating dense and mixed-use districts, rehabilitating old industrial wastelands and enhancing mobility. The construction or renovation of an office or residential building, of a shopping centre; a hospital, public buildings, logistics or semi-industrial parks have to fit into the vision of the sustainable development of a district, a city and a region.

→ BAROMETER Real estate market trends for letting and development investment. (stock, vacancy, average and prime rents; take-up, projects pipeline)

→ REFERENCE Best practices in property, workplace and facility management. © The ‘Belgium Real Estate Showcase’ and Pro-RealEstate media are published by Business Interactive Media www.pro-realestate.be I info@bimedia.be I tel. +32(0)2 669 77 65 Advertising: www.pro-realestate.be/advertising I advertising@bimedia.be

BUILDINGS & FACILITY MANAGEMENT CORDA CAMPUS

Herbeleving van een industriële site met fo Midden jaren ’50 bouwde Philips in Hasselt een fabriek, de eerste buiten de thuishaven

in het Nederlandse Eindhoven waar de geproduceerde producten ook werden

ontworpen. Zo zal Philips Hasselt voor altijd verbonden blijven aan de uitvinding van de Compact Cassette (1963) en de CD (1982). Toch viel in 2002 het doek over de site.

Kristof Vanvelk

r werd echter vrij snel gestart met de herbestemming van deze industriële locatie. De oude site van Philips Hasselt onderging namelijk een grondige transformatie tot een uiterst hippe werkomgeving. Momenteel zijn al 50.000m² in gebruik en dat worden er snel 70.000m². Vandaag is het de thuisbasis voor 3.000 werknemers en gonst het er van de bedrijvigheid. Kristof Vanvelk, Operations Manager Corda Campus: “Corda Campus stelt niet het verhuur van vastgoed voorop, wel de beleving op de site. Kruisbestuiving is belangrijk. Bedrijven worden elkaars buren, collega’s en leveranciers. En dat allemaal in een inspirerende en motiverende omgeving: Corda Campus”.

Campus-sfeer Naast de renovatie van gebouwen is er ook nieuwbouw. ‘Corda 1’, een ontwerp van het Antwerpse architectenbureau ELD, biedt 14.000 m² oppervlakte en valt op door het hellend groendak. De indeling biedt vele eenheden met kleinere oppervlakte omdat daar veel vraag naar was. Verder vinden we er de ‘Corda INCubator waar een 100-tal ‘startups’ doorgroeit naar ‘scale-up’.

74 PROFACILITY GUIDE 2017

De campus biedt een auditorium, de modernelegante ‘Corda Bar’ die toegankelijk is voor externe bezoekers en de hippe ‘Corda Plaza’ ontmoetingszone met zelfbedieningsrestaurant, broodjes- en soepbar, een kapper, break-out zone voor feestjes, kinesist en KBC-bankkantoor. Verdere nieuwbouwprojecten die op stapel staan zijn Corda 2 (2018) en Corda 3 (2019). Dit najaar worden Hal A en B, voormalige productiehallen met 6 m hoogte en elk goed voor een 3000 m² oppervlakte, in gebruik genomen. Hiervoor ontwikkelde Procos een uiterst creatieve ‘loftsfeer’ met modulaire kantoorentiteiten (35 m² grondoppervlak, twee niveaus) die eventueel gekoppeld worden volgens de behoeften van de huurders. Voor de grondig gerenoveerde hallen (energie-geoptimaliseerd, zonnepanelen) komt een inkomhal uit staal en glas, zodat de Corda Campus een aantrekkelijke front krijgt voor wie van het station ‘Hasselt Kiewit’ de site bezoekt.

Een aantrekkelijke werkomgeving bieden Kristof Vanvelk. “We bieden een trendy werkomgeving die spontaan een goed gevoel oproept en een sterk community gevoel laat ontkiemen met veel netwerkmogelijkheden”. De aanpak van het departement facility management focust maximaal op meerwaarde voor het vastgoedpatrimonium. “Facility management treedt op in de breedste zin van het woord” verklaart Kristof Vanvelk. “Het gaat zowel om werkplekmanagement als parkeerbeleid, mobiliteit op en rond de site, connectie en communicatie met de bewoners”. Waar het voordien om een site met één enkele fabriek ging (Philips Hasselt), zijn er nu ruim 200 verschillende bedrijven die hier samen in eenzelfde omgeving aan de slag zijn. “Elk van die ondernemingen krijgt de nodige ruimte voor het ontwikkelen van een eigen identiteit binnen het groter geheel van Corda Campus” benadrukt Kristof Vanvelk. “Het campus-gevoel resulteert in een unieke sfeer en werkomgeving, grondig verschillend van het klassieke vastgoedaanbod voor kantoren. We willen dat onze bewoners trots zijn op onze campus”.

et focus op beleving en relationele meerwaarde Facilitair ontzorgen Corda Campus staat in voor het faciliteren van de werkomgeving en wil daardoor de gebruikers ontzorgen. “We bieden de organisaties op de campus vergaderzalen aan met een capaciteit van 8 tot 220 personen” geeft Kristof Vanvelk aan. “Aldus kunnen de bedrijven het aantal gehuurde vierkante meters beperken tot wat ze strikt nodig hebben en zo efficiënter omgaan met de kosten. Kleinere ondernemingen kunnen met een fraaie uitstraling hun bezoekers ontvangen”. Regelmatig worden er events georganiseerd met als doel dat de gebruikers van de site elkaar ontmoeten en misschien wel samen zaken kunnen doen. In het kader van facilitair ontzorgen wordt ook gewerkt aan het inrichten van een shared office met flex werkplekken. “De gebruikers van Corda Campus genieten een site-overkoepelende facilitaire dienstverlening in de breedste zin van het woord, met een gecentraliseerde helpdesk (Archibus). Het gaat zowel om werkplekmanagement als parkeerbeleid, mobiliteit op en rond de site, communicatie met de bewoners… Wie hier werkt, overweegt wel eens van werkgever te veranderen, maar niet van werkomgeving” aldus Kristof Vanvelk. Een uitgesproken compliment, net zoals de nominatie van de Corda Campus voor de Facility Awards 2017.

Connected

Start-ups uit de Corda INCubator groeien en geven ook aan een nieuwe thuis op de Corda Campus te willen betrekken. Er is een belangrijke connectie met Sillicon Valley en New York: voor sommigen is dit de uitgelezen springplank naar het technologie-mekka. Kristof Vanvelk: “De groei van gebruikers op de campus en de talrijke nieuwe aanvragen die voor ons liggen, maken dat we nog meer van de oude fabrieksgebouwen zullen aanpakken voor herbestemming”. Eduard CODDÉ ✍

De site is nu eigendom van LRM, de Limburgse Reconversie Maatschappij. De aanzet tot herbestemming kwam er in 2007 op gezamenlijk initiatief van LRM en Stad Hasselt. In 2007 werd de site omgedoopt tot ‘Research Campus Hasselt’. Enkele jaren later nam LRM de volledige site over en doopte ze om tot ‘Corda Campus’. In eerste instantie werden 50.000m² oude fabrieksgebouwen aangepakt voor herbestemming,. Vandaag is een groot deel van de site actief in gebruik, terwijl een ander deel zich nog in een transformatiefase bevindt.

84%

PROFACILITY GUIDE 2017 75

D 01 E 2 SU ER IS B

M E PT E S 6 2 TO

Register online to receive this free special e-magazine via www.pro-RealEstate.be/subscribe/OREP2017 Discover 60 real estate projects and landmark buildings which are playing their part in

responsible urban planning within Belgian cities, both through their eco-efficient characters and by contributing to the mixed nature of districts with carefully thought-out mobility.

ÂŠ The Pro-RealEstate media are published by Business Interactive Media info@bimedia.be I TEL. +32(0)2 669 77 65 I Advertising > www.pro-realestate.be/advertising I advertising@bimedia.be

BUILDINGS ENERGY MANAGEMENT

Smart Grid Brussels Health Campus OUT OF THE BOX DENKEN Elektrische energie is vandaag onmisbaar voor elke organisatie, ongeacht de

activiteitensector. Onder alle omstandigheden maximaal continuïteit verzekeren is

één van de vele uitdagingen voor facility management. Voor sommige sectoren zoals de zorgsector betekent ‘continuïteit’ dat er geen seconde mag verloren gaan, dat er naadloos moet worden overgeschakeld naar een eigen ‘on site’-energievoorziening.

e technische dienst van het Universitair Ziekenhuis Brussel ging in 2012 over tot het opstellen van een energiebeleidsplan. Het initiatief werd gedreven door het feit dat de elektrische infrastructuur van de site niet mee geëvolueerd was met de talrijke aanpassingswerken aan de gebouwen die uit de jaren ’70 dateren, terwijl ook het risico op een black-out – het plots en onverwacht uitvallen van de externe energietoevoer – alsmaar realistischer werd. Niet minder belangrijk was de wens om het energieverbruik te drukken. Een grote uitdaging was het om het energiebeleidsplan en de daarvoor benodigde technische backbone zo ver mogelijk in de toekomst te projecteren. Ir. Arch. Sven Hebbelinck, Technisch Directeur UZ Brussel: “Out of the box denken was daarvoor net niet goed genoeg. We vertrokken vanuit het wegdenken van de bestaande mantel met slechts één doel voor ogen: de optimale/ ideale installatie ontwikkelen. Pas nadien zouden we uitzoeken hoe die ideale oplossing kon geïntegreerd worden in de gegeven situatie”.

Sven Hebbelinck

De oplossing die zich aandiende was een ‘smart grid’(1). De ontwikkeling van een ‘smart grid’ overstijgt de noden van het ziekenhuis en betrekt alle campuspartners: de Vrije Universiteit Brussel, de Erasmushogeschool Brussel, een commercieel fitness centrum, het Rode Kruis, een tandheelkundige kliniek en een kinderdagverblijf. De oplossing streeft tevens een wisselwerking na met externe systemen en partnerships met bijvoorbeeld energieproducenten. De ‘smart grid’ is toekomstgericht, flexibel uit te breiden en staat open voor nieuwe technologieën, zoals bv. het toepassen van een brandstofcel. Jimmy Van Moer, Manager Engineering & Energie: “We hadden als organisatie vertrouwen in het feit dat duurzame innovatie op middellange termijn kostenbesparend zou zijn als gevolg van een voordeliger exploitatie”.

Gediversifieerde oplossing

Jan Flament, Directeur Infrastructuur, Apparatuur en Patiëntenadministratie: “Een bijzonder aspect is dat de aanpassing van de elektrische infrastructuur en de uitrol van het smart grid werd gerealiseerd in een volledig werkend ziekenhuis en niet in een nieuwbouwomgeving. Alle nieuwe installaties werden opgebouwd terwijl de patiënt continu dezelfde omkadering, zorg, comfort en veiligheidsvoorzieningen genoot”. Op de site ‘Brussels Health Campus’ zijn in totaal 17 hoogspanningscabines geïnstalleerd, onderling verbonden met 3 km hoogspanningslus en een parellel lopende databekabeling voor monitoring en sturing. De hoogspanningen noodstroominstallatie die toelaat de campus 5 dagen volledig operationeel te houden bij een black-out van het openbaar net is volledig geautomatiseerd. De uitrol van een smart grid integreert een veelheid aan technische en bouwkundige vernieuwingen in het UZ en op de campus in ’t algemeen. Zo is er een park met 3288 fotovoltaïsche panelen uitgelegd op de daken van de gebouwen van zowel de universiteit als het PROFACILITY GUIDE 2017 77

BUILDINGS ENERGY MANAGEMENT

Jan Flament

ziekenhuis, samen goed voor een jaarcapaciteit die zou volstaan voor 174 gezinnen. Dit vormt samen met de warmte-krachtkoppeling het belangrijkste onderdeel van de eigen ‘on site’energievoorziening. Het hart van het smart grid is het centraal gebouwbeheersysteem, dat uit meerdere ‘lagen’ bestaat, van de meest kritische laag voor het aansturen van de noodstroominstallaties tot de energieboekhouding die vandaag al meer dan 350 meetpunten omvat. ‘Smart’ sluit ook het automatisch omschakelen in op het energietype dat op een bepaald ogenblik het voordeligste tarief biedt of een combinatie van aanvoer die resulteert in de gunstigste energiekost. De uitrol van een smart grid beperkt zich op de ‘Brussels Health Campus’ in Jette niet tot de elektrische energievoorziening, maar neemt ook de verwarming en koeling op. Zo is er een nieuwe geïntegreerde stookplaats die de gehele campus van verwarming voorziet. Ze is opgebouwd uit verschillende types verwarmingsketels om de warmte-energie steeds met het beste rendement te produceren. Hierin werd er een dubbele WKK-installatie (warmtekrachtkoppeling) voorzien die autonoom kan instaan voor de nominale warmtebehoefte van de campus en tevens elektrische energie kan leveren.

Innovatief

Bij het opstellen van het energiebeleidsplan en het uittekenen van de bijhorende technische 78 PROFACILITY GUIDE 2017

oplossing werd ook uitgekeken naar innovatieve technieken die het mogelijk moeten maken om in de toekomst in te spelen op de fluctuerende energiemarkt. Jimmy Van Moer: “Onder de geplande nieuwbouw voor het UZ willen we ijsbuffers voorzien als innovatieve oplossing om aanzienlijke hoeveelheden energie te kunnen opslaan”. De ijsbuffer(2) zal het mogelijk maken om koude op te slaan die aangemaakt wordt wanneer de elektriciteit beschikbaar (lees: goedkoop) is. Anderzijds zal de koude van de buffer gebruikt worden wanneer de elektriciteit schaars en dus duur is. Naast de ijsbuffers en nog steeds onder de nieuwbouw zal ook een BEO-veld(3) worden aangelegd. Hierin wordt de overtollige warmte tijdens de zomermaanden opgeslagen om in de winter te gebruiken. Tijdens de wintermaanden zal het BEO-veld dan weer ‘geladen’ worden met koude, die dan weer in de zomer gebruikt kan worden.

Jimmy Van Moer

Jan Flament: “Ondanks de gedreven zoektocht naar oplossingen die ons zo ver mogelijk in de toekomst zouden projecteren, hebben we ook de kleinere maatregelen om het energieverbruik te beperken niet verwaarloosd. Zo heeft de omschakeling naar LED-verlichting een grote impact voor een situatie als de onze, waar 130.000m² gebouwen 24/24 en 365 dagen per jaar operationeel zijn. Reeds drie jaar maakt 99% van de nieuw aangekochte verlichting gebruik van LED-technologie”.

Black-out

Bij een ‘black-out’ – uitval van de externe toevoer van elektrische energie – moet de site als een autonoom eiland kunnen functioneren voor wat elektriciteit en verwarming betreft. Sven Hebbelinck: “We hebben voor 5 dagen brandstofreserve op de site en kunnen de gehele campus gedurende 5 dagen volledig operationeel houden bij een totale black-out van het openbaar net”.

Maatschappelijke verantwoordelijkheid

Zoals in elk goed beheerd bedrijf is het drukken van de energiekost een logische en normale reflex, maar investeren in de ontwikkeling en realisatie van een smart grid is zeker niet de corebusiness van een ziekenhuis. Toch wil het UZ Brussel vanuit haar universitaire achtergrond en haar maatschappelijke verantwoordelijkheid verder denken dan het ‘normale’ en zorgen dat de bedrijfszekerheid en patiëntveiligheid ten

“Bij een ‘black-out’ – uitval van de externe toevoer van elektrische energie – moet de site als een autonoom eiland kunnen functioneren voor wat elektriciteit en verwarming betreft.“ De omschakeling van de energievoorziening bij noodsituaties werkt volledig automatisch en kan al na 15 seconden de kritische installaties en gebouwen voeden. Na 3 minuten is de volledige noodstroom-productie opgestart en neemt deze voor de volle 100% de energietoevoer over voor de volledige Brussels Health Campus.

allen tijde gegarandeerd wordt met maximale inzet op duurzaamheid, energieverbruik en efficiëntie. De ‘Smart Grid Brussel Health Campus’ is dan ook meer dan alleen een ‘droom’, maar gerealiseerd en operationeel. Eduard CODDÉ ✍

Volg de actualiteit van deze technologische innovaties via www.smartgridsflanders.be

Site ‘Brussels Health Campus’ in Jette

Terreinoppervlakte: ongeveer 250.000m² Aantal werknemers UZ Brussel: 3800 Aantal gebouwen in gebruik: ca 26 gebouwdelen, sommigen verbonden aan elkaar Totale oppervlakte van het volledige gebouwenpark: 130.000m² Na de voorziene uitbreiding met drie medisch technische blokken: 160.000m² PROFACILITY GUIDE 2017 79

BUILDINGS ENERGY MANAGEMENT

Techniek in het kort (1) ‘Smart grid’ In tegenstelling tot een klassiek ‘grid’ (elektriciteitsdistributienet) waarin het opwekken van de energie gecentraliseerd staat en de vraag sturend is, laat een ‘smart grid’ tweerichtingsverkeer toe (energie afnemen, maar ook opzetten aan gebruikerszijde). Intelligente sturing en beheer zorgen voor het optimaliseren van de energiestromen op het net om vraag en aanbod in balans te brengen en dat zo duurzaam mogelijk. (2) Thermische buffers In het ‘smart grid’ zoals uitgetekend voor Brussels Health Campus, zijn er meerdere thermische buffers voorzien die het mogelijk moeten maken om in de toekomst energie op te slaan. De buffers worden geplaatst in de nieuwbouw en geïntegreerd op de verwarming- en koelinstallaties. Er zijn twee types thermische buffers voorzien: één dient voor energieopslag over een korte periode (max 24h) en één buffert over de seizoen heen. (3) IJsbuffer (korte termijn opslag van koude) De ijsbuffer is een opslag van een groot watervolume dat bevroren wordt. Enerzijds fungeert de ijsbuffer als ‘noodopslag’, anderzijds als ‘energiebuffer’. Wanneer door een defect of een stroomstoring de koeling niet kan functioneren, kan de ijsbuffer voor enkele uren het ziekenhuis toch van koeling voorzien. De belangrijkste functie is echter deze van ‘energiebuffer’. Wanneer de elektriciteit ‘goedkoop’ is (bv. nachttarief, veel zonlicht en bijgevolg hoge rendementen op de PV-installaties,…), wordt de ijsbuffer ‘geladen’, m.a.w. wordt het water bevroren. Het omgekeerde gebeurt wanneer de energie ‘duur’ of ‘schaars’ is. Buffertank WKK (opslag warmte) Het is belangrijk dat een warmtekrachtkoppeling (WKK) zo constant mogelijk kan blijven draaien. Wanneer het verbruik schommelt, zal de WKK regelmatig stil vallen. Om de schommelingen op te vangen, wordt er een buffertank voorzien. Bij een kortstondige daling van de warmtevraag, zal de warmte in deze buffertank opgeslagen worden zodat de WKK op normaal regime kan blijven doordraaien. BEO-veld (langetermijn opslag in de bodem) Bij een BEO-veld (Bodem Energie Opslag) wordt de ondergrond gebruikt als een ‘grote thermosfles’. In de zomer wordt er warmte via gesloten, verticale leidingen in de ondergrond opgeslagen. Deze warmte kan bijvoorbeeld de restwarmte zijn van koelinstallaties, warmte afkomstig van zonneboilers of de restwarmte van een WKK. In de winter wordt deze warmte terug opgepompt en gebruikt om het ziekenhuis te verwarmen. Door de warmte aan de ondergrond te onttrekken, wordt de ‘thermosfles’ terug afgekoeld. Hierdoor is er in de zomer opnieuw koeling beschikbaar en is de cirkel rond. Belangrijk voor een optimale werking is een evenwicht tussen de warmte en koude over de seizoenen heen. Riothermie De gemiddelde temperatuur van rioolwater (meer precies grijs water) bedraagt 23°C in de zomer en 6°C in de winter. ‘Riothermie’ betekent warmterecuperatie uit rioolwater via een warmtewisselaar en doorvoer naar gebruikers via een warmtepomp. Zowel verwarmen (lage temperatuur, 30 à 40°C) als koelen zijn mogelijk. Wanneer zowel afvalwater als hemelwater samen komen, in één afvoer, zal de efficiëntie van het systeem dalen.

80 PROFACILITY GUIDE 2017

MOBILITY MANAGEMENT België leidt aan een chronische verkeersindigestie en de stress die dat dagelijks teweegbrengt bij de medewerkers heeft een niet te onderschatten weerslag op elke organisatie. Het verkeersinfarct waar we dagelijks mee geconfronteerd worden is zeker niet alleen toe te schrijven aan het woon/werkverkeer, maar organisaties kunnen niet langer wachten op overheidsmaatregelen van welke aard ook die verbetering beloven.

Image courtesy of CBRE

Mobiliteit of het gebrek daaraan heeft een aanzienlijke impact op de prestaties van medewerkers en het aantrekken van nieuw talent om de toekomst van de organisatie veilig te stellen. Bedrijven moeten daarom zelf werk maken van een betere mobiliteit voor hun medewerkers. Mobiliteitsplannen, het hanteren van een mobiliteitsbudget of het kiezen voor een ‘cafetariaplan’ met à la carte keuze door de medewerker van verschillende mobiliteitsoplossingen, zijn mogelijke pistes. Sommige bedrijven kunnen omwille van hun schaalgrootte ene stap verder gaan en nemen innoverende initiatieven die anderen kunnen inspireren.

Antwerpen kampt met grote mobiliteitsproblemen: in de afgelopen drie jaar is het wegverkeer met 36% op de buitenste ring en 20% op de binnenste ring toegenomen.

→

MOBILITY CREATIVE CORPORATE SOLUTIONS

”Office on wheels” proefproject: re In het najaar van 2016 startte een proefproject getrokken door de partners Antwerp

Management School / Smart Mobility (voorheen het Vlaams Instituut voor Mobiliteit)) en de Beroepsvereniging van Autobus en Autocarondernemers. Met een ‘Office on

wheels’ dat werknemers van de Colruyt Group dagelijks aan de Gentse rand ophaalt

om ze naar het hoofdkantoor in Halle te brengen. De werkdag begint dankzij de inrichting van de bus wanneer de medewerkers opstappen.

Bij de Beroepsvereniging van Autobus en Autocarondernemers (BAAV) toonden een tiental autocarbedrijven zich bereid om te investeren in de aankoop van de kantoorbus en de inrichting op basis van het door de partners ontwikkelde lastenboek, wat een budget van 275.000 euro vertegenwoordigt. Autocarbedrijven zien het potentieel van een nieuw businessmodel met kantoorbussen.

“En groot potentieel voor het gebruik vaan een kantoorbus ligt bij bedrijventerreinen, waarvan 40% slecht of nauwelijks bereikbaar is met het openbaar vervoer.”

Voor meer informatie, contacteer Jan Deman, secretaris bij de BAAV Beroepsvereniging van Autobus en Autocarondernemers Tel. +32 51 22 60 60 info@baav.be of Nicole Van Doninck, Expertise Center Smart Mobility bij de Antwerp Management School Tel. +32 11 24 60 08 nicole.vandoninck@ams.ac.be 82 PROFACILITY GUIDE 2017

olgens het verkeerscentrum.be moeten we per werkdag gemiddeld met 149km file afrekenen tijdens de ochtendspits (buiten de schoolvakanties). De ‘TomTom Traffic Index’ gebaseerd op data uit 2015 geeft voor Brussel een congestiecijfer op van 35%, gevolgd door Antwerpen (26%), Luik (21%), Namen en Charleroi (beiden 18%) en Gent (17%). Door de reistijd om te zetten in werktijd winnen werknemer en werkgever. Eventueel oponthoud in de files laat de kantoorbusgebruikers koud, want ze kunnen gewoon hun werk doen. Niet alleen de medewerkers van Colruyt Group winnen bij dit vernieuwend initiatief, ook het milieu wint erbij, want de bus verbruikt 96 liter/100 kilometer minder dan 20 personenauto’s en neemt ook minder plaats in op de weg. Aldus bespaarden de werknemers volgens Colruyt Group 32,2 ton CO2 door zich gedurende de testperiode samen naar het werk te verplaatsen. De Vlaamse Overheid steunde het 6 maand durende proefproject met 330.000 euro. De Antwerp Management School / Smart Mobility (AMS) deed het voorafgaand onderzoek bij ondernemingen (HR-dienst, Fleet Manager), potentiële gebruikers en secundaire gebruikers (gebruik van de kantoorbus buiten het dagelijkse woon-/werktraject en terug).

Resultaten Nu dat het proefproject afgesloten is, wil 96% van de gebruikers ermee verder gaan. Colruyt Group heeft ingestemd om de kantoorbus 2 jaar verder te laten pendelen tussen Gentbrugge en het hoofdkantoor in Halle. Het sloot hiervoor een contract af met Mandel Car, dat ook het proefproject reed. Conclusies en bevindingen • De Colruyt-medewerkers die gebruik maken van de kantoorbus stellen een gemiddelde dagelijkse tijdswinst van één uur vast. • De kantoorbus haalde tijdens de testperiode een gemiddelde bezettingsgraad boven de 80%. De bezetting van de kantoorbus kan dagelijks sterk variëren, maar bij Colruyt blijkt er een voldoende groot gebruikerspotentieel te zijn. Zo gaf 75% van de bevraagden aan om wekelijks toch minstens éénmaal gebruik te willen maken van de kantoorbus. • Het succes van ‘Office on wheels’ wordt mee bepaald door de nabijheid van snelwegen bij de woonplaats van werknemers en de vertrekplaats van de bus. Van de gebruikers komt 62% met de auto naar de opstapplaats en 27% neemt daarvoor de fiets. • De op de bus geïnstalleerde printer blijkt niet te worden gebruikt en de tegen de rijrichting gemonteerde zitjes (6/30) worden als laatste ingenomen. • De Colruyt-medewerkers die de testperiode beleefden zijn enthousiast over de goede technische werking van de Wi-Fi-verbinding, wat effectief werken mogelijk maakt.

t: reistijd wordt werktijd • Daarnaast juichen ze de toename aan informele contacten met collega’s toe. • Telefoneren tijdens de rit werkt al gauw storend voor de medereizigers, maar er ontwikkelt zich op dat vlak een spontane discipline. • Voor 70% van de deelnemers aan het proef project is het inleggen van de kantoorbus een reden om langer trouw te blijven aan dezelfde werkgever.

dringt zich op, want er moet minstens één groter bedrijf als trekker fungeren. Kleinere ondernemingen kunnen aansluiten, maar er moet een consensus gevonden worden over het vertrekpunt, de uurregeling, enz. Om haalbaar te zijn moeten dagelijks 20 à 25 mensen gebruik maken van de kantoorbus. Het project heeft al een 20-tal mogelijke trajecten uitgestippeld in de driehoek Antwerpen - Gent - Brusselse rand. De kostprijs voor een perfect uitgeruste

“Nu dat het ‘Office on wheels’ proefproject afgesloten is wil 96% van de gebruikers ermee verder gaan.“ • •

Als nadelig wordt het gebrek aan flexibiliteit naar voor geschoven. De kantoorbus houdt zich strikt aan vaste vertrektijden, ’s morgens en ’s avonds. De ‘bus missen’ is immers geen optie. Wie met de bus komt, moet ook met de bus terug. Weinig gebruikers stappen dagelijks op de bus. Een kwart doet dat 3 à 4 dagen, een derde 1 à 2 dagen per week.

Toekomstpotentieel Tijdens de testperiode liepen nog heel wat aanvragen binnen van bedrijven die ‘Office on wheels’ willen aanbieden aan hun medewerkers. Tijdens het vooronderzoek was al gebleken dat er een groot potentieel ligt bij bedrijventerreinen, waarvan 40% slecht of nauwelijks bereikbaar is met het openbaar vervoer. Onderzoek naar de haalbaarheid van een kantoorbus die een bedrijventerrein bedient

kantoorbus is niet weg te cijferen en vormt de grootste struikelblok. Ernst & Young was ook gewonnen voor een ‘Office on wheels’, maar dacht aanvankelijk aan een ‘light’ versie, een VIP bus met goed functionerende Wi-Fi. Dit concept werd enkele maanden uitgetest, maar uiteindelijk is er een contract voor een volledig ingerichte kantoorbus afgesloten met 2 jaar looptijd bij autocarbedrijf Staf Cars. Een andere optie om de kostprijs te drukken is het zoeken naar gebruiksmogelijkheden tussen de heen- en terugreis. Dat was ook deel van het proefproject, waarin de kantoorbus dienstdeed als mobiel leslokaal. Kritiek voor wat het secundair gebruik betreft ging naar de te klein bevonden ingebouwde beeldschermen en de beperkte actieradius omdat de bus tijdig terug aan de onderneming moet staan. Eduard CODDÉ ✍

Inrichting van een kantoorbus De kantoorbus voor het proefproject telde 30 zitplaatsen en een gidsstoel. Achteraan is een vergaderruimte voor 8 personen ingericht. Het lastenboek voor de bouwer(s) van kantoorbussen vermeldt die uitrustingen en condities : • stabiele Wi-Fi netwerkverbinding voor alle gebruikers aan boord • koffiemachine • printer • garderobestang • toilet • frigo • alle passagiers beschikken over stopcontacten en USB-aansluitingen • voldoende plaats om naast de laptop nog een documentenmap neer te leggen • de veiligheidsvoorschriften mogen niet aangetast worden

PROFACILITY GUIDE 2017 83

Blijf verbonden met de actualiteit in facility & workplace management

Schrijf u in via profacility.be/newsletter om de maandelijkse nieuwsbrief te ontvangen Blijf als eerste op de hoogte, volg ons

MOBILITY MANAGEMENT TRENDS

WWW.PROFACILITY.BE/BIBLIO

Mobiliteitsproblematiek is tijdbom Nergens ter wereld staan we meer in de file dan in België! Antwerpen en Brussel staan

in de wereldwijde top 5 van meest verstopte steden. Dinsdag, donderdag en vrijdagnamiddag kleuren rood als structurele filedagen. We hebben het gevoel dat er

wekelijks meer file is en voelen ons daardoor genoodzaakt steeds vroeger naar het werk te vertrekken.

erkgevers voelen de negatieve invloed op het goed functioneren van hun bedrijf, op het aanwerven van jong talent voor hun toekomst. Werknemers zijn de mobiliteitsstress beu, zoeken werk dichter bij huis en/of zijn zelfs bereid loon in te leveren voor meer mobiliteitscomfort. Volgens de jaarlijkse ‘Traffic Scorecard’ van het Amerikaanse Inrix, internationaal marktleider in realtime verkeersinformatie, is er voor gans België gemiddeld 59,7 uur fileleed voor de bestuurders, goed voor een trieste eerste plaats in Europa. In onze hoofdstad kampten bestuurders vorig jaar met gemiddeld 74 file-uren. Voor Antwerpen zijn er dat 64. Dichtslibbende wegen Het is al enkele jaren ‘bon ton’ om het wegverkeer en in het bijzonder het woon/werkverkeer de schuld te geven van het verkeersinfarct waar België vandaag al chronisch aan leidt. Er wordt geen gewag gemaakt van het toenemend wegtransport als gevolg van de centrale ligging van ons landje en het economisch succes van onze havens in Antwerpen, Zeebrugge en toenemend ook Gent. Vooral dit gegeven zorgt voor een zware belasting van het wegennet op de oost-west-as. Volgens Professor Alex Van Breedam, CEO Tri-Vizor, heeft ook het groeiende succes van e-commerce in België hier iets mee te maken : “E-commerce promoot zichzelf met gratis en snelle levering, waardoor nog meer wegtransport de wegen laat dichtslibben. Als gevolg van de toenemende populariteit van e-commerce wordt

nu ook maandagvoormiddag steeds vaker een structurele filedag. De gebruikers van e-commerce verlagen hun eigen CO2-uitstoot door zich niet te verplaatsen om te winkelen, maar verleggen deze naar transport voor thuislevering. Transport is niet langer een meerwaarde”. De strijd tegen de mobiliteitsproblematiek Of het nu gaat om de keuze van de locatie voor een bedrijf, de ter beschikking gestelde vervoersmiddelen, het werkkader, het behouden van goede medewerkers en/of het aantrekken van nieuw talent, elke onderneming heeft er belang bij goed na te denken over de impact van de mobiliteitsproblematiek op de eigen werking. Iedereen verwacht dat een ander overstapt op openbaar vervoer, zodat hij/zij zelf vlotter kunnen rijden. Werknemers moeten niet meer voor een auto kiezen, maar mobiliteitsoplossingen die het best aansluiten bij hun individuele noden. Het omzetten van bestaande leasebudgetten naar mobiliteitsbudgetten, extralegale voordelen om tot ‘mobiliteit op maat’ te komen, aftrekbare beroepskost, relocatie van de vestigingen naar met het openbaar vervoer goed bereikbare locaties, ‘tijdsen plaatsonafhankelijk werken’... De strijd aangaan tegen de mobiliteitsproblematiek is een gezamenlijk project voor facility management, HR en ICT. Het gaat om een ingrijpende cultuurverandering binnen het bedrijf.

Ontdek de volledige reportage op www.profacility.be/biblio > 30/08/2016 PROFACILITY GUIDE 2017 85

MOBILITY CAR SHARING

De stad wint bij car sharing Terwijl in andere Europese steden en zelfs daarbuiten car sharing projecten geïnitieerd

door automerken al een tijdje succesrijk liepen, moesten we tot medio 2016 wachten vooraleer die bal ook in Brussel aan het rollen ging. DriveNow, een samenwerking tussen autoverhuurspecialist Sixt en BMW, telt na ruim een half jaar activiteit al meer dan 10.000 gebruikers.

et idee voor het opzetten van een ‘free floating car sharing’ formule ontkiemde al in 2001 binnen de BMW Group, om in 2011 definitief te worden uitgerold. München was als eerste aan de beurt en telt vandaag 620 gedeelde auto’s en 166.000 geregistreerde gebruikers bij DriveNow. Nog datzelfde jaar volgde Berlijn met momenteel 1200 auto’s in omloop en goed op weg om de kaap van 220.000 gebruikers te halen. “De intentie om DriveNow uit te rollen in Brussel werd in 2015 kenbaar gemaakt” blikt Christian Lambert, verantwoordelijke DriveNow voor België, terug. “De Minister van Verkeer voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest reageerde positief, maar er was een aanpassing van de wet noodzakelijk i.v.m. het organiseren van de ‘free floating’-werking. Er werd meteen over de 19 gemeenten onderhandeld om midden 2016 te kunnen starten, een groot voordeel t.o.v. een stad als Londen, waar met elk van de 33 substeden afzonderlijk tot een akkoord moet worden gekomen”.

Christian Lambert

86 PROFACILITY GUIDE 2017

DriveNow betaalt per auto een fee aan het Brussels Hoofdstedelijk Gewest voor de ingenomen parkeerruimte. Het wagenpark dat DriveNow vandaag in Brussel heeft uitgezet omvat de BMW 1 Reeks, de BMW 2 Active Tourer, MINI Clubman en MINI Cooper. Vanaf maart komen daar een 10-tal elektrische i3’s bij en in de lente als extra smaakmaker ook nog eens 20 MINI Cabrio’s. “Om volledig voor elektrische mobiliteit te gaan is er een goed uitgebouwd netwerk van laadpalen nodig in de stad, wat voorlopig niet het geval is in Brussel” vervolledigt Christian Lambert.

Integrated mobility on demand Dat de gedeelde auto niet op een vaste locatie wordt opgehaald en teruggebracht, maakt ‘freefloating car sharing’ zo bijzonder aantrekkelijk. Het principe: ‘wanneer je een auto nodig hebt, staat die voor je klaar’, speelt perfect in op de wereldwijde stedelijke groei. Zo verwacht Londen een toename van de bevolking van 8 tot 9 miljoen, Moskou van 11 tot 13 miljoen, maar Shanghai zelfs van 20 tot 28 miljoen, tegen 2025! Christian Lambert: “In Brussel hebben we momenteel een 300-tal wagens in omloop over een oppervlakte van 60km². Het duurt vandaag gemiddeld 4 tot 7 minuten om naar een beschikbare auto te stappen. Een optimale situatie voorziet 5 auto’s/km²”. Het is de bedoeling om het concept nog verder te laten groeien via ondersteuning door digitale technieken, zodat het principe ‘find it, drive it, drop it’ nog concreter wordt. Dat is nu al het geval in München en Berlijn, waar gebruikers via de ‘handshake’-functie in de app een auto van een andere gebruiker kunnen overnemen die op weg is naar de buurt waar ze zich bevinden. Er wordt ook onderhandeld met diverse partijen om DriveNow op te nemen in multimodale mobiliteitsplatformen, zodat openbaar vervoer, fietsverhuur en deelauto samen gebruiksvriendelijker worden.

De klant

Er bestaat geen typische DriveNow-klant. Naar leeftijdscategorieën ziet de verdeling er wereldwijd als volgt uit: 30 – 39 jaar nemen met 37% het grootste aandeel, gevolgd door de 18 - 29 jarigen die 30% aandeel hebben. De groep +50 jaar levert slechts 12% van de gebruikers. “Wat Brussel betreft zien we opvallend veel expats die kiezen voor car sharing i.p.v. een tweede auto te bezitten” analyseert Christian Lambert. Wie woont en werkt in de stad gebruikt zijn auto gemiddeld slechts 2x per week en neemt voor de overige tijd parkeerplaats in. ‘Free floating car sharing’ en gedeelde auto’s met vaste standplaats (vb. Cambio) kunnen perfect naast elkaar en zelfs complementair zijn. Eerstgenoemde richt zich hoofdzakelijk

“1 deelauto haalt gemiddeld 5 auto’s uit het straatbeeld van een stad.“ op kleine en dus korte verplaatsingen binnen stedelijk gebied, terwijl de tweede bedoeld is voor langer gebruik, ook buiten de stad, eventueel zelfs voor een weekendje weg. Christian Lambert: “Complementariteit in mobiliteitsoplossingen is belangrijk. Zo kan je met een DriveNow-auto naar een restaurant rijden en je per taxi laten thuisbrengen”. In Duitsland groeide het aantal gebruikers van gedeelde auto’s van 757.000 in 2014 naar 1,040 miljoen in 2015 en 1,260 miljoen in 2016. Het aandeel van ‘free floating car sharing’ bedroeg 66% in 2016.

Meer is beter

Of ‘free floating car sharing’ een kans maakt om geïmplementeerd te worden in een stad, hangt niet direct af van de schaalgrootte, wel van de door de stad toegestane toegankelijkheid voor auto’s, leert ons Christian Lambert. “Wanneer een grote aaneengesloten zone verkeersvrij is gemaakt, dan kan autodelen zich onvoldoende bewijzen. Daarom kijken we in eigen land ernstig naar Antwerpen als één van de mogelijke bijkomende locaties na Brussel”. Een goed voorbeeld is het drukke Milaan (Italië), waar DriveNow pas in oktober 2016 van start ging, maar waar vandaag al 480 auto’s uitgezet zijn voor 58.000 gebruikers. “Concurrentie van meerdere spelers is een goede zaak voor car sharing” stelt Christian Lambert. “Met meer spelers kan men sneller de markt veroveren en gebruikers overtuigen van de voordelen van deze mobiliteitsformule”. In Brussel kwam midden september 2016 ‘Zipcar’ het aanbod vergroten met een Peugeotvloot. Zipcar is wereldwijd aanwezig in meer dan 500 steden en behoort tot de Amerikaanse autoverhuurder Avis Budget Group. Het is wel de eerste maal dat het bedrijf ‘free floating car sharing’ aanbiedt. Een auto in privébezit rijdt gemiddeld één uur per dag. De DriveNow vloot draait vandaag al vijf uur per dag! Voor elke gedeelde auto blijven er 3 à 6 auto’s uit het verkeer. De gemiddelde auto in privébezit is 9 à 11 jaar oud, stoot 189g CO2/km uit en is 70dB luid. Een DriveNow auto is maximaal een half jaar oud, stoot slechts 99g CO2/km uit en is 56dB stil. Eduard CODDÉ ✍ PROFACILITY GUIDE 2017 87

MOBILITY B2B APP

Breed platform voor multimo d Mobiliteit is vandaag een belangrijk aandachtspunt binnen de bedrijfswereld en een

onderwerp waarbij zowel facility management als HR betrokken zijn. Stress als gevolg van de woon/werkverplaatsing wegnemen is daarbij net zo belangrijk als de ‘war for

talent’. Omdat de druk op de bedrijfsauto constant wordt opgevoerd en mobiliteit

stelselmatig een multimodale invulling krijgt is er nood aan een flexibel, gebruiksvriendelijk en alles omvattend beheertool.

“Ongeveer 82% van de bedrijven bieden geen (lease)auto aan. Via Olympus Mobility kunnen leasemaatschappijen een mobiliteitsvoorstel doen zonder dat dit gepaard gaat met auto’s. De formule speelt dus perfect in op de tendens van een mobiliteitsbudget of een cafetariaplan.”

Koen Van De Putte

at is precies wat ‘Olympus Mobility’, het geesteskind van Koen Van De Putte, voorstelt. Na een 20 jarige loopbaan bij de NMBS koos hij voor de oprichting van een spin-off onderneming onder de naam ‘Olympus Mobility’. Vanuit de NMBS bracht hij een rijke ervaring mee, o.a. op het vlak van IT – hij kreeg een project toevertrouwd voor de real time opvolging van het treinverkeer met de bedoeling reizigers via SMS te informeren over vertrek en aankomsttijden – maar ook commercieel. Zo ontwikkelde hij de e-ticketverkoop en was geëngageerd in een project dat zou uitmonden in de overkoepelende ‘Mobib’-kaart voor openbaar vervoer. Gezien de NMBS Holding aandeelhouder is in Cambio, kon hij ook ervaring opdoen met deelauto’s. Later stond Koen Van De Putte aan de wieg van de ‘Bluebike’-deelfietsen en was betrokken bij de ontwikkeling van shared offices aan stations,

88 PROFACILITY GUIDE 2017

geëxploiteerd door Regus. Het onderzoek naar het gebruik van elektrische auto’s met plaatsing van laadpalen op de parkeerterreinen aan stations – de NMBS Holding beheert de grootste parkeerfaciliteiten van het land – werd hem toevertrouwd met als objectief om de verschillende laadpaalnetwerken die in het land uitgerold worden te overbruggen via één betaalkaart. Koen Van De Putte gelooft sterk in de elektrische auto en had de ambitie om alles wat rond e-mobiliteit draait te bundelen in één aantrekkelijke formule. De beslissing bij de NMBS tot concentratie op hun corebusiness – stiptheid van de treinen en meer mensen voor de trein enthousiasmeren – gecombineerd met zijn rijke ervaring met multimodale mobiliteit ‘avant la lettre’, gaven aanleiding om een spin-off van de NMBS te ontwikkelen. Sinds eind 2015 is ‘Olympus Mobility’ een feit. Aandeelhouders van Olympus Mobility zijn VAB, Cambio, Taxistop. Open platform De basis voor Olympus Mobility is een uitgekiend en grondig geactualiseerd IT-platform waarop alle mobiliteitsaanbieders een plaats kunnen krijgen en dat voorziet in het aanbieden van toegang tot mobiliteit (vb. trein en bus tickets aankopen, een deelfiets ontlenen) en de verrekening ervan, inclusief een eventuele opsplitsing van het professioneel/privé gebruik. De centrale verrekening van de verschillende mobiliteitsmodi en de daarmee gepaard gaande fiscale verwerking biedt de klant/gebruiker een niet te versmaden voordeel. Openbaar vervoer in de meest brede zin van het woord aanbieden, lag aan de basis voor het opstarten van Olympus Mobility, maar het platform laat zich veel breder inzetten als een marktplaats voor alle soorten mobiliteit en de spelers die ze aanbieden. Zo is vandaag het huren van een fiets mogelijk bij het ‘Blue-bike’netwerk en ‘Velo Antwerpen’.

o daal transport voor iedereen Wat parkeerfaciliteiten betreft is het aanbod nog beperkt in aantal aanbieders (enkel B-Parking aan stations), wat niet uitsluit dat het over een heel groot aantal parkeerplaatsen gaat. Het platform staat open voor elk parkeerbedrijf (privé of gemeentelijk) en in de toekomst zal het parkeeraanbod verder uitgebreid worden. Als open platform denkt Olympus Mobility verder aan de integratie van deelauto’s (nu al Cambio) tot zelfs shared offices. Een aantal leasemaatschappijen toonden zich meteen gewonnen voor de formule en bleken zelfs bereid om ze te pre-financieren als ‘golden partners’: ALD Automotive, Belfius Autolease en KBC Autolease. En recent is Volkswagen D’Ieteren Finance als vierde golden partner toegetreden. Mobiliteit voor iedereen Vandaag bieden ongeveer 18% van de bedrijven een (lease)auto aan, terwijl de werknemers bij de overige 82% van de ondernemingen dit voordeel niet genieten. Dat biedt een immens potentieel aan leasemaatschappijen om via Olympus Mobility een mobiliteitsvoorstel te doen zonder dat dit gepaard gaat met auto’s. Daarmee speelt de formule perfect in op de tendens naar het toekennen van een mobiliteitsbudget voor werknemers en/of het invoeren van een cafetariaplan. Waar in het verleden de relatie met leasemaatschappijen via de vlootbeheerder en/of aankoper liepen, wordt mobiliteit in zijn totaliteit nu een HR-project. Leasemaatschappijen worden met Olympus Mobility een strategisch partner voor de HR-manager. De flexibiliteit die eigen is aan Olympus Mobility laat toe dat elke leasemaatschappij de formule kan personaliseren, m.a.w. zich ook onderscheiden van hun directe concurrent, maar evenzeer dat de werkgever de formule kan individualiseren naar zijn werknemers. Zo kan deze beslissen om fietshuur voor woon/ werkverkeer te vergoeden en voor privéverplaatsingen door te rekenen, al dan niet tegen voordeeltarief. In vele gevallen is er tussen Olympus Mobility en de mobiliteitsaanbieders al een voordeeltarief onderhandeld. Wanneer werknemers een cafetariaplan genieten, zullen zij ook zelf bepaalde opties binnen het pakket kunnen kiezen of schrappen.

Intelligente app Voor de gebruiker van Olympus Mobility is de app op de smartphone de sleutel tot alle aangeboden mobiliteitsopties. Die app integreert een zekere intelligentie. Wie bv. een verplaatsing met de trein wil maken en via de formule over een ‘Railease Pas’ beschikt (20 dagen te gebruiken over één jaar) krijgt via de app advies over de voordeligste tariefformule (gewoon ticket kopen of Raillease Pas met een dag afboeken). Wie via de app een fiets wil huren, wordt geholpen om de dichts bijgelegen fietsenstalling te vinden en voetgangersnavigatie loodst daar naartoe. HR kan de formule zelfs hanteren als een motivatietool voor groene verplaatsingen door bonuspunten toe te kenen als de gebruiker via de app de juiste keuze maakt. Eduard CODDÉ ✍

PROFACILITY GUIDE 2017 89

TAXATION & MOBILITY MANAGEMENT TOOL

WWW.PROFACILITY.BE/BIBLIO

Flexibele verloning en mobiliteitsverbeteraar De toenemende individualisering van de werknemer en de strijd om talent aan te trekken en te behouden, zijn slechts enkele motieven die de vraag naar flexibele

verloning laten toenemen. Uit het jaarlijkse Engagement onderzoek van SD Worx bij

2.500 Belgische bedrijven blijkt dat flexibele verloning als een must wordt gezien door werknemers.

olgens SD Worx zou liefst 66% van de Belgische werknemers graag zelf een gepersonaliseerd loonpakket samenstellen. Aanvankelijk stond de overheid erg sceptisch en zag een groot gevaar voor het ontduiken van RSZ-bijdragen via deze innovatieve formule. Dit is nu niet meer het geval, en toch bieden slechts 8% van de Belgische bedrijven een dergelijke keuze aan. Hoewel de mogelijkheid in te stappen in een ‘Flex Income Plan’ enthousiast onthaald wordt bij de medewerkers, vereist de invoering van het concept de nodige begeleiding en advies m.b.t. het samenstellen van het keuzemenu en het voorlichten van de begunstigden.

De auto en de rest Uit cijfers van HR-dienstenleverancier SD Worx blijkt dat de bedrijfswagen met afstand de meest populaire keuze blijft: 60% van wie instapt in FIP, kiest voor een auto. Een deel van de verklaring is dat bedrijfswagen een bestaand voordeel of werkinstrument is en dus automatisch deel uitmaakt van het Flex Income Plan. Pensioensparen volgt met 44%, gevolgd door extra vakantiedagen (32%). Andere voordelen die het rijtje vervolledigen zijn tankbudget (18% van wie instapt, kiest hiervoor) en extra kinderbijslag (16%. Leen Van Damme: “Jaarlijks is er een zogeheten winkelmoment, wat betekent dat de werknemers hun voorkeuren voor het komende jaar kunnen vastleggen.

Leen Van Damme, verantwoordelijke Reward, Tax & Legal RH, SD Worx

90 PROFACILITY GUIDE 2017

M.a.w. het flexibel budget is dan weer beschikbaar om in te ruilen voor bepaalde keuzes. Enkel voor de auto of leasefiets kan dat niet, omdat deze gekoppeld zit aan leasecontracten met een veel langere looptijd dan één jaar”. “Het invoeren van een flexibele verloning was lange tijd heel complex” geeft Leen Van Damme, verantwoordelijke reward, tax & legal bij HRdienstenleverancier SD Worx, toe. Nu is er een tool voor de precieze en geautomatiseerde berekening van alle componenten met 100% respect voor de geldende wetgeving rond elk item. Hoewel de mogelijkheid in te stappen in een ‘Flex Income Plan’ enthousiast onthaald wordt bij de medewerkers, vereist de invoering van het concept de nodige begeleiding en advies m.b.t. het samenstellen van het keuzemenu en het voorlichten van de begunstigden.

Flex Income Plan “Aanvankelijk was het behelpen met een Excel rekenblad en het valt niet te ontkennen dat er heel wat administratie mee gepaard ging” merkt Leen Van Damme op. Vandaag staat er een uitgekiende softwaretool naast het eigenlijke ‘Flex Income Plan’, waardoor de oorspronkelijke administratieve belasting voor de werkgever aanzienlijk is teruggedrongen. Voor SD Worx stond van meetaf vast dat de te ontwikkelen formule loonkostneutraal moest zijn en aantrekkelijk voor zowel werknemer als werkgever. Het strikt bewaken van de juridische consequenties om gegarandeerd in orde te zijn met de zowel de fiscale als de sociale wetgeving vormde de grootste uitdaging.

Ontdek de resultaten en conclusies van deze enquête in de volledige reportage beschikbaar via www.profacility.be/biblio > 30/08/2016

LEVERANCIERSGIDS Ontdek bedrijfsprofielen van leveranciers en dienstverleners die u hun aanvullende vakkennis en knowhow aanbieden om het beheer van uw vastgoed, gebouwen, werkomgevingen, facilitaire diensten, wagenpark en mobiliteit te optimaliseren.

â&#x2020;&#x2019;

COMPANY PROFILE

COLLIERS INTERNATIONAL BELGIUM NV Terhulpsesteenweg 166 BE-1170 Brussel TEL +32 (2) 775 95 11 FAX +32 (2) 775 96 00 belgium@colliers.com www.colliers.be www.facebook.com/colliersglobal @ColliersIntl

CONTACT Annick Van den Bulcke Director Operations TEL +32 (2) 775 95 11

News, realisaties & meer informatie www.profacility.be/colliersbelgium

WHO’S WHO AT COLLIERS?

Annick Vandenbulcke Director Design & Build

Pierre-Gilles Solvit General Manager

“A culture of service excellence”

Jean Vandezande Director Real Estate Services

John van Paassen Head of Capital Markets

Colliers Belgium is een advies- en dienstenonderneming die gespecialiseerd is in zakelijk vastgoed. Colliers Belgium adviseert eindgebruikers bij elke fase van de vastgoedcyclus gaande van selectie en ontwerp tot realisatie en beheer. Colliers Belgium maakt deel uit van de groep Colliers International. De groep stelt meer dan 16.000 consultants te werk, waaronder veertig in België. Dit multidisciplinaire team, samengesteld uit complementaire profielen (ingenieurs, architecten, vastgoed experten, economisten, binnenhuisarchitecten, enz.), biedt innovatieve oplossingen aan voor uw kantoorinrichting en voor de optimalisatie van uw werkomgeving, voor het beheer van uw facilities en van uw vastgoedpatrimonium.

Onze visie Uw partner bij uitstek worden in het kader van het ontwerpen en implementeren van diensten en oplossingen voor uw vastgoed.

Onze opdracht Het optimaliseren van het vastgoed en de werkomgeving van eindgebruikers dankzij hoogstaand advies en geïntegreerde oplossingen.

Yves Mestdagh Director Building Services

Stefan Olefs Director Workplace Strategy

Wat brengt onze knowhow u ? • Strategisch Vastgoedadvies • Begeleiden van vastgoedtransacties • Advies Werkomgeving (Workplace Concept - interieurarchitectuur - space planning) • Definitie en implementatie NWOW • Beheer van bouwen inrichtingsprojecten (Project Management - Design & Build - constructiemanagement)

Nieuwigheden Capital Markets 92

COMPANY PROFILE

FACILICOM GROUP BELGIUM NV Avenue Building - Noorderplaats 7 BE-2000 Antwerpen TEL +32 (0) 3 224 38 00 FAX +32 (0) 3 226 56 34 info@facilicom.be www.facilicom.be www.facebook.com/FacilicomBE @FacilicomBE

CONTACT Claudine Decorte Algemeen directeur Facilicom Facility Solutions TEL +32 (0) 3 224 38 00 claudine.decorte@facilicom.be

News, realisaties & meer informatie www.profacility.be/facilicom

WHO’S WHO AT FACILICOM?

Patricia Ghering CEO ad interim

Claudine Decorte Algemeen directeur Facilicom Facility Solutions

Welkom in onze klantgerichte wereld Wie al meer dan 40 jaar bestaat, heeft zo langzamerhand zijn eigen geschiedenis. Zo ook Facilicom Group. In 1974 startten we in België als schoonmaakbedrijf en groeiden we in de loop der jaren uit tot een specialist in facilitaire dienstverlening die alle activiteiten onder één dak heeft. Onze medewerkers maken het verschil. We investeren in hen en organiseren intensieve opleidingen rond klantgerichtheid en hostmanship. Ze leren om goed te luisteren naar uw wensen en behoeften en om te communiceren op een eerlijke en proactieve manier. Enkel door stil te staan bij wat u denkt en wilt, zijn wij in staat het meest klantgerichte, facilitaire bedrijf van België te worden.

Luc Van Sande Bedrijfsmanager Prorest

Frank Erkens Commercieel directeur Gom

Bart Baré Bedrijfsmanager Trigion

Arvin Willemse Operationeel directeur Gom

Alles onder één dak Facilicom Group bestaat uit verschillende bedrijven die elk onder hun eigen naam opereren: • Axxicom (Selection & Recruitment) • Axxi@home (Dienstencheques) • Facilicom (Facility Solutions & Reception Services) • Gom (Cleaning) • One (Building Maintenance) • Prorest (Catering) • Trigion (Security)

praktijkgericht advies, begeleiden u bij een aanbesteding, regelen uw verhuis of integreren hard en soft services. Met slechts één doel voor ogen: de ideale facilitaire organisatie!

Onze know-how Facilitaire diensten • Facility management • Facility scan • Verhuisprojecten • Receptiediensten

Catering • Bedrijfscatering

Schoonmaak • Schoonmaak van kantoren, ziekenhuizen, scholen… • Specialistische reiniging • Glas- en gevelreiniging • Industriële reiniging • Reiniging na brand en waterschade • Reinigen van voertuigen

Technisch onderhoud • Handyman services • Automatische deuren • HVAC • Elektriciteitswerken • Preventief onderhoud

Bewaking • Bewaking • Security audits

Facilicom Facility Solutions & Reception Services Oplossingen op maat, toegespitst op uw wensen. En dat is precies waar Facilicom voor staat. Een ruimdenkend en vernieuwend bedrijf dat meedenkt met de klant om te komen tot integrale, facilitaire oplossingen. We beheren en coördineren uw facilitaire contracten en gaan achter de schermen aan de slag. Maar ook voor de schermen, met ons team van receptionistes die uw klanten en medewerkers gastvrij onthalen. Onze mensen zijn stuk voor stuk energiek, positief en daadkrachtig. Zij voeren projecten uit en geven

COMPANY PROFILE

PAN-ALL NV Industriezone Diebeke 13 BE-9500 Geraardsbergen TEL +32 (0) 54 41 24 71 FAX +32 (0) 54 41 85 06 info@pan-all.be www.pan-all.be

CONTACT Geoffrey HOOGHUYS Gedelegeerd Bestuurder TEL +32 (0) 54 41 24 71 geoffrey.hooghuys@pan-all.be

News, realisaties & meer informatie www.profacility.be/panall

Dynamische en innovatieve specialist in verplaatsbare scheidingswanden Pan-All, the Flush Partition Factory, ontwerpt, vervaardigt en plaatst Flush systeemwanden. Daarnaast vervaardigt Pan-All eveneens kasten en maatwerk en is het bedrijf ook actief als aannemer voor de volledige binnenafwerking van kantoren.

Systeemwanden op maat In ons gamma Flush systeemwanden hebt u de keuze uit een ruim assortiment kleuren en afwerkingen en dit aan de scherpste prijzen. Pan-All is ermee vertrouwd om te springen met zeer korte leveringstermijnen en staat borg voor een onberispelijke montage.

Grote verscheidenheid aan systeemwanden Flush-Line: De standaard binnen ons gamma systeemwanden (Rf-00, Rf-30, Rf-60) akoestische waarde van 47 tot 54 dB Rw. Rechte hoeken. Strakke lijnen. Terugliggende voegen. Flush-Design: Deze systeemwand bezorgt uw kantoren niet alleen een zakelijke elegantie maar garandeert u tevens de nodige privacy dankzij zeer hoge akoestische prestaties (beglaasd tot 49dB Rw). Gekleefd glas. Verborgen scharnieren. Deuren met dubbel gekleefd glas. Flush-One, Flush-Two en Flush-Air: Systeemwand op basis van naadloos glas. Een bijna onzichtbaar profiel zorgt voor vrijwel naadloze voegen tussen de onderlinge glaspanelen. Minimalisme en transparantie. Flush-Clips: een budgetvriendelijke wand voor zeer korte leveringstermijnen. Flush-Creation: Kasten, balies en kwalitatief maatwerk.

Nieuwigheden Assortiment Flush whiteboards en absorberende wandelementen.

Referenties Het klantenbestand van Pan-All gaat van nationale overheidsinstellingen, over diverse Europese instanties, tot KMO’s en multinationals, dit zowel in binnen- als buitenland: AG Insurance I AG Real Estate I BNP Paribas Fortis I L’Oréal Parijs I ING I KBC Belgacom I Microsoft I Arcelor Mittal I Finance Tower Europese Commissie I Euroblok II I Ikea I Colruyt Delta Lloyd I VRT I RTBF I NMBS I LCM I B-POST I KU Leuven I UZ Leuven I Eandis, Veritas Kinepolis I Nestlé, Evian...

COMPANY PROFILE

KINNARPS NV Heide 15 - BE-1780 Wemmel TEL +32 (0) 2 456 0 456 FAX +32 (0) 2 456 0 444 info@kinnarps.be www.kinnarps.be www.facebook.com/kinnarpsbelux @KinnarpsGroup

CONTACT Isabelle d’Haene Country Manager

News, realisaties & meer informatie www.profacility.be/kinnarps

Kinnarps, better at work Kinnarps is één van de grootste fabrikanten en leveranciers van workspace solutions in Europa, en biedt ergonomisch meubilair en complete, duurzame oplossingen voor hedendaagse kantooromgevingen. De Kinnarps groep omvat ook de merken Materia, Skandiform en NC Nordic Care. Voor België en het Groothertogdom Luxemburg zijn we eveneens exclusief verdeler van hoogwaardige merken als Casala, Incradible en Twinform.

Kinnarps’ knowhow Als totaalleverancier vinden we het vanzelfsprekend dat u tijdens het aankoopproces van onze kwalitatieve diensten gebruik kan maken. Stap voor stap bespreken we alle elementen van ons aanbod. Daarna maken we samen met u een grondige analyse van uw behoeften en creëren we efficiënte en inspirerende werkomgevingen. We verliezen daarbij ook het duurzame aspect niet uit het oog.

Een verhaal van continue verandering De manier waarop we werken verandert continu. Een gewone werkdag bestaat uit tal van verschillende taken. Moderne technologie maakt het mogelijk om die op verschillende locaties uit te voeren, zowel op kantoor als daarbuiten. Terwijl we vroeger naar ons werk gingen, nemen we ons werk tegenwoordig overal mee naartoe. Kinnarps wilt hierop inspelen. Daarom lanceerden we het Next Office Concept, een handige tool waarbij we onderzoeken wat u nodig heeft om de perfecte werkplek te creëren. Kom het Next Office Concept en ons volledig gamma aan kantoormeubilair dus zeker ontdekken in onze showroom of op onze website.

COMPANY PROFILE

K-ONCEPT BVBA Mgr. Eugeen Laridonstraat 47 BE-8800 Roeselare TEL +32 (0) 51 43 66 81 info@K-ONCEPT.com www.K-ONCEPT.com www.facebook.com/KONCEPTbvba

CONTACT Kris Cottenier CEO / Sr. Interieurarchitect TEL +32 (0) 51 43 66 81 kris.cottenier@K-ONCEPT.com

News, realisaties & meer informatie www.profacility.be/K-ONCEPT

De one stop shop voor uw creatief project Wij zijn een onafhankelijk bureau, gespecialiseerd in het ontwerpen consultancyproces voor uw leefwereld. Elke klant is uniek en heeft eigen – vaak snel wijzigende – specifieke noden: daarom moet een concept steeds afgestemd worden op de organisatie en tegelijkertijd maximaal anticiperen op de toekomst. Daarom maken wij alleen projecten op maat. Onze creativiteit en originaliteit zijn onze grote troeven bij het uitwerken van uw project. Deze troeven beperken zich niet enkel tot het domein van vorm, kleur of materiaal, maar behelzen ook het praktische, ruimtelijke, technische en financiële luik van het project. Daarmee zijn wij uitgegroeid tot DE referentie op het vlak van ontwerp, uitvoering en optimalisatie van ruimtes.

Door onze opleidingen en multidisciplinaire ervaring in de wereld van zowel consultancy, architectuur, bouw, FM en visual merchandising, zijn wij de geschikte partij om vanuit onze verschillende achtergronden uw project als 1 geheel uit te werken en facilitair te onderbouwen. Wij beschikken tevens over een netwerk van onafhankelijke professionele experts die tot een perfect team kunnen worden gegroepeerd voor elke fase van uw project. Daarmee bieden wij een all-in oplossing aan op maat van uw speci-fieke noden, waarbij wij alle loten opnemen en als enige aanspreekpunt fungeren voor alle betrokken partijen. Zo kunt u verder focussen op uw core business, terwijl wij uw project succesvol afronden binnen de vooropgestelde timing en het beschikbare budget!

Onze know-how Met het aloude principe “een woord is een woord” staan wij onze klanten – in alle confidentialiteit & vertrouwen – met raad en daad bij tijdens en na(ast) hun projecten.

Waarom? Wij zijn enkel dienstverlenend en 100% merken marktonafhankelijk. Hierdoor kunnen wij steeds de oplossing met de beste prijs/kwaliteitverhouding voor uw specifieke eisen/ noden uitwerken. Wij werken nooit op procent van de werken en nemen – in tegenstelling tot “turnkey” en “design & build” – nooit commissie. Bekomen kortingen gaan dan ook integraal naar u als klant! Wij werken steeds in alle transparantie (open boek) en met rechtstreekse facturatie tussen leveranciers en u.

COMPANY PROFILE

L.O.G BVBA Gerijstraat 21-23 BE-1190 Brussel - Vorst TEL +32 (0) 2 512 21 10 FAX +32 (0) 2 503 34 16 contact@log.be www.log.be

CONTACT Marie-Caroline Engel Sales Development TEL +32 (0) 2 512 21 10

News, realisaties & meer informatie www.profacility.be/log

WHO’S WHO AT L.O.G?

Patrick Dubois CEO - Afgevaardigd Bestuurder Benoît Detroz CFO - Afgevaardigd Bestuurder

We make your workspace work better Sinds 2000 past LOG een geïntegreerde aanpak toe waarmee wij u oplossingen kunnen aanreiken die op het specifieke karakter en de behoeften van uw bedrijf inspelen. Onze diensten zijn ontworpen om een volledig, stabiel en economisch beheer van de ruimte en de werkposten mogelijk te maken. Van de documentatie en de analyse van de bestaande toestand, de uitwerking van business cases tot het volledige beheer van de inrichtingen en de verhuisbewegingen, komt LOG aan uw behoeften van flexibiliteit en ontwikkeling tegemoet. Onze dienst “WOPIMS” (Workplace Information & Management Services), ondersteund door een welbekend programmapakket, helpt u uw plannen efficiënt te beheren en verstrekt u op elk moment de nodige informatie betreffende het gebruik van uw ruimtes. De klant staat centraal in ons beleid! Wij begeleiden u bij de studie en de uitvoering van de veranderingen waarbij de inrichting en bezetting van de werkplek betrokken zijn. Wij dragen bij tot de verwezenlijking van uw doelstellingen op vlak van concurrentievermogen en imago, met de ambitie om van het beheer van uw ruimtes een opportuniteit voor u te maken. 6 dimensies om uw doelstellingen te bereiken: • Kosten en doeltreffendheid. • Welzijn. • Flexibiliteit. • Duurzaamheid. • Imago. • Reglementering. WOPIMS Als een echte wervelkolom voor de diensten van LOG, is Workplace Information & Management Services een veelzijdig en krachtig tool waarmee u op elk moment de belangrijkste elementen van een efficiënt beheer van uw ruimtes onder controle hebt. Ontwerp van de ruimte & toezicht op de inrichtingswerken Steunend op de resultaten van de WOPIMS, ontwerpen

wij de (kantoor) ruimtes, zien toe op de coördinatie van de inrichtingswerken en houden toezicht op de bouwplaats of het herstel in oorspronkelijke toestand in volstrekte overeenstemming met de ontwerpen uitvoeringsdossiers. Deze dienst omvat: • Het toezicht op de werken, met inbegrip van de bouwplaats- en projectvergaderingen. • De oplevering van de werken, met inbegrip van de opstelling van de As-Built-dossiers. Planning & toezicht op de verhuiswerken Wij zorgen voor de planning, het in uitvoering brengen, de coördinatie van en het toezicht op de verhuiswerken met inachtname van de ontwerpen uitvoeringsdossiers. Deze dienst omvat: • Het toezicht op de werken, met inbegrip van de coördinatie van de verschillende betrokken partijen en de controles na de verhuizing. • De oplevering van de werken, met inbegrip van de opstelling van de As-Built-dossiers. Verkennende Studie Met een korte en bondige analyse van uw situatie, getoetst aan de grote lijnen van uw doelstellingen, kunt u voor elk project de verwachtingen, de hypothesen, de winsten, de kosten en de risico’s afwegen van het al dan niet uitvoeren. De studie betreft de inrichting van de ruimtes, of hun bezetting, of beide. Hoewel de vermelde budgetten en de ROI voor zichzelf spreken, blijven ze indicatief. De resultaten laten u echter toe om een project te kiezen dat aan uw verwachtingen voldoet. U hebt een project? contact@log.be www.log.be

COMPANY PROFILE

MCS NV/SA CONTACT Sneeuwbeslaan 20b3 Koen Matthijs BE-2610 Antwerpen (Wilrijk) CEO TEL +32 (0)3 829 04 95 TEL +32 (0) 478 99 22 26 FAX +32 (0)3 830 54 95 koen.matthijs@MCSsolutions.com info@MCSsolutions.com www.MCSsolutions.com www.facebook.com/MCSrealestateandfacilitymanagement/ Twitter: @MCS_nv

News, realisaties & meer informatie www.profacility.be/mcs

WHO’S WHO AT MCS?

Koen Matthijs CEO

Steven Lambert COO MCS is een Belgisch softwarebedrijf en kenniscentrum en werd in 2016 – voor de derde keer op rij – door de Deloitte Technology Fast 50 erkend als een van de vijftig snelst groeiende technologiebedrijven met hoofdzetel in België. MCS is al ruim 25 jaar actief in adviesverlening en softwareoplossingen voor vastgoedbeheer, werkplekorganisatie en facilitaire diensten. MCS werkt samen met zijn klanten om innovatieve oplossingen aan te bieden en beoogt een strategische impact te hebben op de performantie van de portfolio met betrekking tot kosten, risicobeheersing, tevredenheid van de werknemers, merkperceptie en duurzaamheid.

myMCS software Door de synergie tussen onafhankelijk advies en innovatieve myMCS software is MCS in staat een geïntegreerde oplossing te bieden in volgende domeinen: • Vastgoedbeheer – beheer van assets en leasecontracten; toewijzen en doorberekenen van kosten; beheer van leverancierscontracten • Facilitair beheer – technisch onderhoud; helpdesk en werkorderbeheer; integrated facility management (IFM); kwaliteitsopvolging; schoonmaak; catering; groenonder houd. • Werkplekbeheer – Het Nieuwe Werken; activiteits- meting; effectiviteitsmeting; optimaal ruimtegebruik; project management • Energiebeheer – meten, analyseren, vergelijken en optimaliseren van de energieperformantie van gebouwen; reduceren van afval • Maintenance – planning en uitvoering van preventief onderhoud; inspecties en conditiemeting • Meetings en zaalreservering – reservatiemanage ment; service voor vergaderzalen; optimaliseren bezet- tingsgraden, receptie en bezoekersbeheer • Business Intelligence & Analytics – data-analyse en visualisatie, flexibele rapportering; KPI-monitoring; big data analyse • Smart Buildings – sensors, indoor positioning, Internet of Things (IoT), big data 98

De myMCS software is een softwareplatform bestaande uit verschillende “solutions” die al deze domeinen afdekken. De software is modulair, web-enabled en geïntegreerd. Aanpassen van de configuratie en rapportering gebeurt door de eindgebruikers zelf teneinde de flexibiliteit te verhogen en kosten te verlagen. Het platform omvat een waaier van mobiele apps die de efficiëntie van technische teams verhogen. Door BIMintegratie kunt u assets localiseren en beheren in een 3D-omgeving. Dankzij op IoT sensorgegevens gebaseerde toepassingen tenslotte kunt u een flexibele, digitale werkomgeving creëren.

Onze knowhow Het MCS Advisory Team brengt diepgaande domeinkennis op het vlak van vastgoed- en werkplekbeheer, smart buildings, smart working, change management, beveiliging en risicobeheer, schoonmaak, catering, technisch onderhoud en energiebeheer. Advisory diensten raken aan verschillende aspecten zoals strategie, aanbesteding, middelen, organisatie, informatiebeheer, rapportering en kwaliteitscontrole. Het MCS Project Engineering team doet de implementatie van de FMIS-software myMCS bij klanten wereldwijd. Door een sterk partnership met SAP brengt de Amista afdeling van MCS gerichte implementatiediensten voor de integratie van SAP-oplossingen in Finance, HR, CRM, eLearning en analytics.

COMPANY PROFILE

PROCOS GROUP Jan Blockxstraat 1 BE-2018 Antwerpen TEL +32 (3)242 94 60 procos.belgium@procosgroup.com www.procosgroup.com

News, realisaties & meer informatie www.profacility.be/procos

CONTACT Jos Duchamps Gedelegeerd Bestuurder TEL +32 (3)242 94 60 procos.belgium@procosgroup.com

WHO’S WHO AT PROCOS? Jos Duchamps Gedelegeerd Bestuurder Wim Van Hove Gedelegeerd Bestuurder Katrien Smans Finance & Administration Manager Members of Management team Jo Van Baelen Ine Schaeps

Teamwork makes the dreamwork PROCOS Group is een onafhankelijk consultant in bedrijfshuisvesting die in de domeinen “Space” en “Software” diensten en producten aanbiedt.

Space

Software tools

PROCOS adviseert haar klanten bij het maximaal afstemmen van de huisvesting op de behoeften van de medewerkers en de noden van de organisatie. De werkomgeving integreert zich in de visie van de organisatie, zowel voor het individu als voor de volledige groep. De PROCOS teams zijn experts in het creëren van ideale oplossingen voor complexe projecten tijdens de planningsen inrichtingsfase en de exploitatiefase.

• Project Library (PL5): beheer van alle project communicatie • Multi Project Manager (MP2): proces & project management van grote aantallen gelijktijdige projecten • Move Manager: planning van verhuisbewegingen • ARCHIBUS: Facilities Management Informatie Systeem

Software De software tools en systemen die PROCOS ontwikkelt en implementeert, bieden ondersteuning bij grote en complexe projecten. Hierbij wordt gericht op het managen van de processen en de documentenstromen. Web- en mobiele toepassingen zijn hierbij de norm. PROCOS Group is business partner van ARCHIBUS, wereldwijd marktleider in IWMS. Deze softwaretool helpt de facility manager en de volledige organisatie bij het beheer van alle facilitaire processen en informatie.

Space diensten • Advies bij strategische huisvestingsplanning • Opmaken van een programma van eisen • Ontwikkelen en implementeren van de “New World of Work” • Space Planning • Interior Design • Relocation Management • Project Management • Advies in Facilities & Asset Management

COMPANY PROFILE

MAARS JANSEN PARTITIONING SYSTEMS Generaal De Wittelaan 17 C bus 22 BE-2800 Mechelen TEL +32 (0)15 29 48 30 FAX +32 (0)15 29 48 39 info@maarsjansen.be www.maarsjansen.be

CONTACT Gert Walravens COO TEL +32 (0)15 29 48 30 info@maarsjansen.be

News, realisaties & meer informatie www.profacility.be/maars-jansen

One-stop-shop voor gepersonaliseerd comfort Maars Jansen Partitioning Systems is sinds 1999 actief op de Belgische en Luxemburgse markt. Als toonaangevende leverancier staan wij voor vernieuwing, duurzaamheid en de allerbeste service. Ons studiebureau maakt voor u een concept dat perfect aan uw functionele en design-technische behoeften beantwoordt. Geruggensteund door een moderne productieafdeling, wordt uw concept op zeer korte termijn uitgewerkt tot een kant-en-klaar systeem dat snel en efficiënt op de bouwplaats gemonteerd wordt.

Producten String2: vorm en functie tot de macht twee. Met dit systeem wordt de perfectie van morgen vandaag al werkelijkheid. Dit met een eindeloze keuze aan materialen en combinaties: glas, staal, hout, kunststof, textiel. De geluidsisolatie en brandwerendheid zijn evident bij een wand van dit niveau. lalinea: nog niet eerder was een systeemwand zo verfijnd ontworpen en toch zo prominent aanwezig. lalinea is samen met ‘s werelds beste architecten ontworpen met een minimalistisch design als uitgangspunt. lalinea maakt elke ruimte onwaarschijnlijk esthetisch, open en transparant. Dit wandtype is natuurlijk uitermate geschikt om de lineaCube tot leven te roepen, met subtiel geïntegreerd plafond en LED verlichting.

100

Panorama: met dit systeem introduceert Maars Jansen de eerste volledige glaswand die maximale transparantie combineert met de flexibiliteit van een echte verplaatsbare systeemwand. Dus geen verticale profielen of zichtbare verbindingen. Tevens is dit systeem volledig compatibel met het String² gamma. Horizon: ultieme combi van design, toegankelijkheid en privacy. Horizon is niet enkel een stijlvolle glazen scheidingswand, het is ook een praktische en economische oplossing voor uw werkomgeving. De geringe profielhoogte en de naadloze “onzichtbare” aansluiting met andere Maars systemen zorgen voor hoogwaardige transparante esthetiek. StyleLine: veelzijdige en flexibele wand met een breed gamma aan moduulbreedtes, glas- en deurelementen, hoekoplossingen, kleuren, isolatiewaarden.

Nieuwigheden Glassline Dubbel: nieuwe glaswand met hoge akoestische waarden tot Rw = 52 dB. Door de minimalistische profielen behoudt deze wand zijn voortreffelijke transparantie. Brandwerende glaswanden EI60: de string² glaswanden werden zo ontwikkeld dat er geen esthetisch verschil meer

ontstaat tussen de brandwerende en niet-brandwerende glaswanden, natuurlijk met de bijhorende EI1 deuren. Air2 ventilatie stijlen: door gebruik te maken van speciaal geperforeerde stijlen, kan de ventilatie vrijwel onzichtbaar gebeuren en hoeft men geen esthetische toegevingen te doen. Gebogen glazen wanden: de systeemwanden van Maars zijn uitermate flexibel en zijn aan te passen aan iedere vorm. Ze zijn snel te monteren, resulterend in een flexibel en duurzaam systeem.

Referenties AZ Groeninge I AZMM Gent I BIM Tour & Taxis I DHL I Europese Commissie I Federale Politie I ING I Janssen Pharmaceutica I Johnson & Johnson I KBC I NAC Houthalen I NMBS I Randstad I Rode Kruis I Solvay I UZ Antwerpen I UZ Gent I Corda Campus I The Loop I Bpost I AZ SintMaarten I AZ Zeno I Proximus I Colruyt I SBB I IKEA

COMPANY PROFILE

SEDUS STOLL Clintonpark, Ninovesteenweg 198 BE-9320 Erembodegem - Aalst TEL +32 (0) 9 369 96 14 FAX +32 (0) 9 368 19 82 info.be@sedus.com www.sedus.com

CONTACT Erik De keersmaecker General Manager TEL +32 (0) 9 369 96 14 erikdekeersmaecker@sedus.be

News, realisaties & meer informatie www.profacility.be/sedus-stoll

WHO’S WHO AT SEDUS STOLL? Erik De keersmaecker Country Manager Els Vanderhaegen Sales Advisor Brabant en Antwerpen Claudine Seutin Sales Advisor Wallonië en Luxemburg Guy Rubbrecht Sales Advisor West- en Oost-Vlaanderen Michel Wenmaekers Sales Advisor Limburg en Antwerpen

Focus op welzijn Al sinds de jaren 30 is Sedus een specialist in ergonomische kantoorstoelen. Met een gamma van niet minder dan negen actuele stoelenfamilies is Sedus één van de breedste aanbieders in dit materiaal. Kwaliteit, ergonomie en esthetiek zijn de drie pijlers van onze filosofie. Stoelen die er goed uitzien, voortreffelijk zitten en die dat ook binnen vijftien jaar nog doen. In 2002 nam Sedus ook Gesika over, een producent van kantoormeubelen. Vanaf januari 2005 verdeelt Sedus België ook deze producten en ondertussen werden hele nieuwe families en toepassingen ontwikkeld. De Place 2.5 filosofie biedt een leidraad voor verdere productontwikkeling en voor advies bij kantoorinrichting.

Een uitgebreid gamma • Ergonomische kantoorstoelen • Vergaderstoelen • Baliestoelen • Flexibele vergadertafels • Meubilair voor ontvangstruimtes, cafetaria enz. • Kantoortafels, containers en kasten • Ontvangstbalies • Akoestische panelen • High desks en high benches • Monitor caddies

Een sterk netwerk tot uw dienst Sedus heeft een dertigtal voortverkopers in België en Luxemburg die ons actief vertegenwoordigen. Voor specifieke technische vragen rond onze producten kunt u terecht bij onze diensten in Wetteren. Adressen van voortverkopers kunt u op hetzelfde adres bekomen.

Referenties ANMBS/SNCB, Brussel I InBev (Interbrew), Leuven Jupille I VT4, Diegem I TMVW, Gent / Fortis Lease, Brussel I Rode Kruis, Mechelen I Selor, Brussel Komatsu Europe, Vilvoorde I Boerenbond, Leuven Stad Gent I SN Brussels Airways I Delta Lloyd I Truvo, Antwerpen I Le Soir, Brussel I Umicore, Brussel I Arcelor, Luxemburg en Flémalle I Vedior, Brussel I Group S, Brussel I C Zoersel I AC Putte AC Herent I Gemeente Wanze I Deloitte Luxemburg Université de Luxembourg I CAW De Mandel, Roeselare I BMW Belgium I Facilicom, Antwerpen Galloo, Menen I Moore Stephens Verschelden, Antwerpen I UZ Gent I Vlaamse Gemeenschap Federaal Aankoopbureau I Gates Europe, Aalst Quick Restaurants, Antwerpen I Vodafone Procurement, Luxemburg I Visser Smit Hanab, Gent I Doosan, Sint-Niklaas I In the Pocket, Gent I Delaware, Gent AZ Groeninge, Kortrijk I Argenta, Antwerpen I Cockerill, Luik I Gemeente Kuurne I SADEF, Gent BDO Luxemburg I Stad Moeskroen I De Stroomlijn, Mechelen I Cronos, Kontich I Recticel, Wetteren

101

LEVERANCIERSGIDS

→

SECTORALE TOP

Dit deel van de Profacility Guide bevat een overzicht van de belangrijkste leveranciers en dienstverleners die u in België van dienst kunnen zijn met hun bijkomende expertise, hun kennis en ervaring, voor het optimaliseren van het beheer van uw vastgoed, gebouwen, werkomgevingen en ontvangstruimten, facilitaire diensten, wagenpark en mobiliteit. De leveranciers zijn geklasseerd volgens de aard van de aangeboden diensten of de voorgestelde product- of uitrustingscategorie. Hun gegevens, en voor sommigen ook een uitgebreider bedrijfsprofiel, kunnen geraadpleegd worden op www.profacility.be/guide. Meer dan 1.270 leveranciers zijn er opgenomen. De gepubliceerde informatie wordt regelmatig geactualiseerd door de Profacility-redactie.

COMPANY PROFILE

FACILICOM GROUP BELGIUM NV/SA Avenue Building - Noorderplaats 7 BE-2000 Antwerpen TEL +32 (0) 3 224 38 00 FAX +32 (0) 3 226 56 34 info@facilicom.be www.facilicom.be www.facebook.com/FacilicomBE @FacilicomBE

CONTACT Claudine Decorte Algemeen directeur Facilicom Facility Solutions TEL +32 (0) 3 224 38 00 claudine.decorte@facilicom.be

KINNARPS NV CONTACT WHO’S WHO AT FACILICOM? Heide 15 - BE-1780 Wemmel Isabelle d’Haene TEL +32 (0) 2 456 0 456 Country Manager FAX +32 (0) 2 456 0 444 info@kinnarps.be www.kinnarps.be www.facebook.com/kinnarpsbelux @KinnarpsGroup MAARS JANSEN PARTITIONING SYSTEMS Generaal De Wittelaan 17 C bus 22 BE-2800 Mechelen TEL 0032 (0)15 29 48 30 FAX 0032 (0)15 29 48 39 info@maarsjansen.be www.maarsjansen.be

CONTACT Gert Walravens Patricia Ghering COO CEO ad interim TEL 0032 (0)15 29 48 30 info@maarsjansen.be

News, realisaties & meer informatie www.profacility.be/kinnarps

News, realisaties & meer informatie www.profacility.be/maars-jansen PROFILE ClaudineCOMPANY Decorte Algemeen directeur Facilicom Facility Solutions

Welkom in onze klantgerichte wereld

MCS NV/SA Sneeuwbeslaan

CONTACT 20b3 Koen Matthijs BE-2610 Antwerpen (Wilrijk) CEO TEL +32 (0)3 829 04 95 TEL +32 (0) 478 99 22 26 FAX +32 (0)3 830 54 95 koen.matthijs@MCSsolutions.com info@MCSsolutions.com www.MCSsolutions.com www.facebook.com/MCSrealestateandfacilitymanagement/ Twitter: @MCS_nv PAN-ALL NV/SA CONTACT Industriezone Diebeke 13 Geoffrey HOOGHUYS WHO’S WHO AT MCS? BE-9500 Geraardsbergen Gedelegeerd Bestuurder TEL +32 (0) 54 41 24 71 TEL +32 (0) 54 41 24 71 FAX +32 (0) 54 41 85 06 geoffrey.hooghuys@pan-all.be info@pan-all.be www.pan-all.be

COMPANY PROFILE

News, realisaties & meer informatie www.profacility.be/facilicom COMPANY PROFILE

News, realisaties & meer informatie Wie al meer dan 40 jaar bestaat, heeft zo langzamerhand zijn eigen geschiedenis. Zo ook Facilicom Group. In 1974 www.profacility.be/mcs startten we in België als schoonmaakbedrijf en groeiden we in de loop der jaren uit tot een specialist in facilitaire COMPANY PROFILE dienstverlening

Luc Van Sande Bedrijfsmanager Prorest

die alle activiteiten onder één dak heeft. Onze medewerkers maken het verschil. We investeren in hen en organiseren intensieve opleidingen rond klantgerichtheid en hostmanship. Ze leren om goed te luisteren naar uw wensen en behoeften en om te communiceren op een eerlijke en proactieve manier. Enkel door stil te staan bij wat u denkt en wilt, zijn wij in staat het meest klantgerichte, facilitaire bedrijf van België te worden.

Kinnarps, better work Alles onder éénat dak Bart Baré Bedrijfsmanager Trigion

Facilicom Group bestaat uit verschillende bedrijven die elk

praktijkgericht advies, begeleiden u bij een aanbesteding, regelen uw verhuis of integreren hard en soft services. Met

Kinnarps is één van de grootste fabrikanten en leveranciers onder hun eigen naam opereren:Een verhaal van continue verandering slechts één doel voor ogen: de ideale facilitaire organisatie! News, realisaties meer informatie van&workspace solutions in Europa, en biedt(Selection ergonomisch De manier waarop we werken verandert continu. Een gewone • Axxicom & Recruitment) www.profacility.be/panall meubilair en complete, duurzame oplossingen voor werkdag bestaat uit tal van verschillende • Axxi@home (Dienstencheques) taken. Moderne Onze know-how COMPANY PROFILEhedendaagse kantooromgevingen. De Kinnarps groep technologie

maakt het mogelijk Facilitaire om die opdiensten • Facilicom (Facility Solutions & Reception Services) verschillende Catering omvat ook de merken Materia, Skandiform en NC Nordic locaties uit te voeren, zowel op kantoor • Gom (Cleaning) als daarbuiten. • Facility management • Bedrijfscatering Care. Voor België en het Groothertogdom Luxemburg • One (Building Maintenance) Terwijl we vroeger naar ons werk• gingen, nemen we ons Facility scan zijn we eveneens exclusief verdeler van hoogwaardige werk tegenwoordig overal mee naartoe. • Prorest (Catering) Kinnarps wilt hierop Bewaking • Verhuisprojecten merken als Casala, Incradible en Twinform. inspelen. Daarom lanceerden we het • Trigion (Security) Office Concept, een • Bewaking • Next Receptiediensten handige tool waarbij we onderzoeken wat u nodig heeft om de • Security audits Kinnarps’ knowhow werkplek Services te creëren. Facilicom Facility Solutionsperfecte & Reception Frank Erkens Arvin Willemse Als totaalleverancier vinden we het vanzelfsprekend dat u tijdens Oplossingen op maat, toegespitst op uw wensen. En dat Commercieel directeur Operationeel directeur Schoonmaak PROCOS GROUP Technisch onderhoud CONTACT het aankoopproces van onze kwalitatieve diensten News, realisaties kan voorKom & meer informatie het Een Next ruimdenkend Office Concept en•ons is precies waargebruik volledig gamma Facilicom aan staat. Gom Schoonmaak Gom van kantoren, • Handyman services Jan Blockxstraat 1 Jos Duchamps alle elementenbedrijf van ons www.profacility.be/procosmaken. Stap voor stap besprekenenwevernieuwend kantoormeubilair dus zeker ontdekken in onze showroom of dat meedenkt met de klant om te ziekenhuizen, scholen… • Automatische deuren Koen Matthijs Gedelegeerd Bestuurder Steven Lambert aanbod. Daarna maken we samen met u een grondige analyse BE-2018 Antwerpen onze website.We beheren COMPANY PROFILE komen tot integrale, facilitaire opoplossingen. Maars Jansen Partitioning Systems • Specialistische reiniging is sinds 1999 • HVAC CEO actief Panorama: met dit systeem introduceert Maars Jansen van COO de uw ontstaat tussen de brandwerende behoeften en creëren en niet-brandwerende weenefficiënte en inspirerende glasTEL 0032 (3)242 94 60 TELop0032 (3)242 en 94 Luxemburgse 60 coördineren uw facilitaire contracten en gaan achter de de Belgische • Glas- en gevelreiniging markt. Als toonaan• Elektriciteitswerken eerste volledige glaswand die maximale transparantie combiwanden, natuurlijk werkomgevingen. met de bijhorende We verliezen EI1 deuren. daarbij ook het duurzame procos.belgium@procosgroup.com schermen aan de slag. Maar ook Referenties procos.belgium@procosgroup.com voor de schermen, met gevende leverancier staan wij voor vernieuwing, duur• Industriële reiniging • Preventief onderhoud neert met de flexibiliteit van een echte verplaatsbare aspect niet uit het oog. ons team van receptionistes MCS Irisnet die is uw | een Havenbedrijf klanten Belgisch en medewerkers Gent | Ici•Paris www.procosgroup.com XL | na en kenniscentrum zaamheid en de allerbeste service. Ons studiebureau softwarebedrijf CDKbrand Global Reiniging werd in of 2016 en – voor de derde keer op rijstijlen: systeemwand. Dus – doordoor de Deloitte geen verticale enprofielen zichtbare Air2 ventilatie gebruik te maken speciaal gastvrij onthalen. Onze van mensen Technology zijnVAB Selexion stuk |voor Fast 50 erkend | Vandelanotte | waterschade stuk energiek, als eenTevens Belga van de News maakt voor u een concept dat perfect aan Agency vijftig snelstvolledig groeiende technologiebedrijven uw functionele met verbindingen. hoofdzetel in België. is dit systeem compatibel met geperforeerde stijlen, kan de ventilatie vrijwel onzichtbaar positief en daadkrachtig. Zij voerenWit-Gele MCS is al ruim 25 jaarhet Kruis projecten uit |enVolvo actief geven| Aurelium in adviesverlening | Kappavan en design-technische behoeften beantwoordt. Datavoertuigen en softwareoplossingen voor vastgoedbeheer, • Reinigen werkplekorganisatie String² gamma. gebeuren en hoeft men geen esthetische toegevingen te WHO’S WHO AT PROCOS? en facilitaire diensten. MCS werkt samen met zijn klanten om innovatieve oplossingen aan te bieden en Sanders Parts | CNH Geruggensteund door een moderne productieafdeling, beoogt doen. een strategische impact te hebben op decombi wordt uw concept op zeer korte termijn uitgewerkt tot performantie van toegankelijkheid de portfolio metenbetrekking tot kosten, risicobeheersing, Horizon: ultieme van design, SEDUS STOLL de werknemers, een kant-en-klaar systeem dat snel entevredenheid JosCONTACT enstijlvolle Duchamps duurzaamheid. realisaties &ismeer efficiënt op van informatie de News, privacy. Horizonmerkperceptie niet enkel een glazen scheidingsGebogen glazen wanden: de systeemwanden van Maars Clintonpark, Ninovesteenweg 198 ErikBestuurder De keersmaecker bouwplaats gemonteerd wordt. Gedelegeerd www.profacility.be/sedus-stoll wand, het is ook een praktische en economische oplossing zijn uitermate flexibel en zijn aan te passen aan iedere vorm. BE-9320 Erembodegem - Aalst myMCS software voor uw werkomgeving. De geringe profielhoogte General Manager De myMCS software isZeeen en de naadzijnsoftwareplatform uit in een flexibel en duursnel te monteren,bestaande resulterend PROFILE Wim Door COMPANY Hove de synergie tussen TEL 0032 (0)9 369 96 14 onafhankelijk advies loze “onzichtbare” en innovatieve aansluiting “solutions”zaam met andereverschillende die systeem. al deze domeinen afdekken. TELVan 0032 Maars systemen (0)9 369 Producten 96 142 String : vorm en functie tot de macht twee.myMCS Gedelegeerd Bestuurder software is MCS in Met staat dit systeem een geïntegreerde zorgen De software is modulair, web-enabled en geïntegreerd. voor hoogwaardige oplostransparante FAX 0032 (0)9 368 19 82 esthetiek. erikdekeersmaecker@sedus.be wordt de perfectie van morgen vandaagsing bieden in volgende domeinen: al tewerkelijkheid. Aanpassen van de configuratie en rapportering gebeurt door info.be@sedus.com Dit met een eindeloze keuze aan materialen en combinaties: Katrien Smans StyleLine: veelzijdige en flexibele wanddemet eindgebruikers een breed zelf teneinde de flexibiliteit te verhogen en • Vastgoedbeheer www.sedus.com van assets en leasecontracFinance & Administration Manager glas, staal, hout, kunststof, textiel. De geluidsisolatie en brand- – beheer gamma aan moduulbreedtes, glas- en deurelementen, kosten te verlagen. hoekReferenties ten; toewijzen en doorberekenen van kosten; beheer van werendheid zijn evident bij een wand van dit niveau. oplossingen, kleuren, isolatiewaarden. AZ Groeninge leverancierscontracten I AZMMapps GentdieI BIM Het platform omvat een waaier van mobiele de Tour & Taxis I Members of Management team DHL I • Facilitair WHO’S WHO AT SEDUS STOLL? beheer Commissie – technisch I Federale Politie I onderhoud;Systeemwanden Pan-All, helpdesk en efficiëntie Partition Factory, ontwerpt, verhogen. vervaardigt Door BIMlalinea: nog niet eerder op Jo Van Baelen maat van technische teamsEuropese wasthe eenFlush systeemwand zo verfijnd Nieuwigheden werkorderbeheer; I Janssen Pharmaceutica I Johnson & Johnson I integrated COLLIERS INTERNATIONAL BELGIUM NV/SA facility management enprominent plaatst Flush systeemwanden. integratie kunt u assetsINGlocaliseren Daarnaast vervaardigt 95 In ons (IFM); CONTACT gamma Flush ontworpen en toch zo systeemwanden Ine Schaeps aanwezig. keuze uit en beheren in een lalinea is samen Glassline News, realisaties Dubbel: nieuwe & meer schoonmaak; glaswand informatie met hoge akoestischehebt u de KBC kwaliteitsopvolging; I NAC Houthalen gebaseerde I NMBS I Randstad I catering;een Pan-All Erik De keersmaecker groenondereveneens kasten 3D-omgeving. Dankzij open maatwerk IoTditsensorgegevens is het bedrijf Terhulpsesteenweg 166 ruim assortiment met ‘s werelds beste kleuren enprofielen afwerkingen architecten ontworpenen met aan de Annick Van den Bulcke een enwaarden www.profacility.be/colliersbelgium tot Rw = 52 dB. Door de minimalistische Rode Kruis houd.voor de volledige binnenafI Solvay digitale I UZ Antwerpen Country Manager toepassingen als aannemer tenslotte kunt een flexibele, werk- I UZ Gent I scherpste prijzen.transparantie. minimalistisch designook Pan-All is ermee vertrouwd BE-1170 Brussel als actief uitgangspunt. om teu springen lalinea maakt elke behoudt deze wand zijn voortreffelijke Director Operations Corda • Werkplekbeheer Campus I The Loop – Het I Nieuwe Bpost I AZ SintWerken; werking activiteitsvanopen omgeving creëren. kantoren. met zeer “Space” korte leveringstermijnen ruimte onwaarschijnlijk PROCOS Group is een esthetisch, en staat borg voor een onafhankelijk en transparant. consultant in bedrijfshuisvesting die in de domeinen TEL +32 (2) 775 95 11 en +32 (2) 775 95 11 Maarten I AZ Zeno I Proximus I Colruyt I SBB I meting; effectiviteitsmeting; optimaal ruimtegebruik; ElsTEL Vanderhaegen onberispelijke montage. Dit wandtype “Software” is natuurlijk diensten uitermate en productengeschikt aanbiedt. om de lineaCube Brandwerende glaswanden EI60: de string² glaswanden FAX +32 (2) 775 96 00 IKEA project management Sales Advisor Brabant en Antwerpen Grote verscheidenheid Onze knowhow aan systeemwanden tot leven te roepen, met subtiel geïntegreerd plafond en LED werden zo ontwikkeld dat er geen esthetisch verschil meer belgium@colliers.com • Energiebeheer – meten, analyseren, vergelijken Flush-Line: De standaard Het MCS Advisory Team brengt diepgaande domeinkennis en binnen ons gamma systeemwanden Space verlichting. Software tools Nieuwigheden optimaliseren van de energieperformantie Claudine Seutin op het vlakenvanabsorberende gebouwen; www.colliers.be akoestische vastgoed- en waarde van werkplekbeheer, smart 47 tot Library 54 dB (PL5):van PROCOS adviseert haar(Rf-00, Assortiment klantenRf-30, bij hetRf-60) maximaal whiteboards afstemmen • Project wandbeheer van Flush alle project reduceren van afval Rw.behoeften Rechte hoeken. buildings, smart working, change management, beveiliging lijnen. Terugliggende voegen. van de huisvesting op de elementen. www.facebook.com/colliersglobal Sales Advisor Wallonië en Luxemburg van de Strakke medewerkers en communicatie • Maintenance – planning en uitvoering van preventief en risicobeheer, schoonmaak, catering, technisch onderhoud de noden van de organisatie. De werkomgeving integreert • Multi Project Manager (MP2): proces & project @ColliersIntl 100 onderhoud; inspecties en Flush-Design: en energiebeheer. Advisory diensten raken aan verschillende Guy Rubbrecht systeemwand uwconditiemeting kantorenvan grote aantallen gelijktijdige zich in de visie van de organisatie, zowelDeze voor het individu als bezorgt management projecten • Meetings en zaalreservering Sales Advisor West- en Oost-Vlaanderen – reservatiemanageaspecten zoals strategie, aanbesteding, middelen, organisatie, elegantie maar garandeert tevens voor de volledige groep.niet alleen een zakelijke • Move uManager: planning van verhuisbewegingen ment; vergaderzalen; optimaliseren bezetnodige inprivacy informatiebeheer, rapportering en kwaliteitscontrole. dankzij zeerservice hoge voor akoestische prestaties De PROCOS teams zijnde experts het creëren WHO’S WHO AT COLLIERS? van ideale • ARCHIBUS: Facilities Management Informatie Systeem tingsgraden, en scharnieren. bezoekersbeheer (beglaasd Michel Wenmaekers tot 49dB Rw).de Gekleefd glas.receptie Verborgen oplossingen voor complexe projecten tijdens planningsReferenties Het MCS Project Engineering team doet de implementatie • Business Sales Advisor Limburg en Antwerpen met dubbel gekleefd glas. Intelligence & Analytics – data-analyse en inrichtingsfase en deDeuren exploitatiefase. Het klantenbestand van van de Pan-All gaat van nationale FMIS-software myMCS bij klanten wereldwijd. en visualisatie, flexibele rapportering; KPI-monitoring; overheidsinstellingen, over diverse Europese instanties, Referenties bigFlush-Air: data analyse Flush-One, Flush-Two en Systeemwand op basis Door een sterk partnership met SAP brengt de Amista Al sinds de jaren 30Software is Sedus een specialist in ergonomische tot| KMO’s en multinationals, Acerta kantoorstoelen. Met AG Insurance AXA een |indoor Real gamma Estate | Baindit zowel in binnen- als van niet minder • Smart Buildings –profiel sensors, van naadloos Internet glas. Een bijna onzichtbaar afdeling van MCS gerichte implementatiediensten voor de zorgt voor positioning, De software toolsisen systemen die de PROCOS ontwikkelt dan negen actuele stoelenfamilies en in dit&materiaal. Sedus buitenland: één van breedste Cy | BNP aanbieders Paribas Fortis | bPostAG| Insurance CBRE | I AG Real Estate I Kwaliteit, ergonomie of Thingsde(IoT), big data glaspanelen. vrijwel naadlozebijvoegen onderlinge integratie van SAP-oplossingen in Finance, HR, CRM, bieden ondersteuning grote die entussen en esthetiek zijn deimplementeert, complexe drie pijlers van onze BNP filosofie. Stoelen Paribas I L’Oréal| Parijs I ING I KBC er goed uitzien,Clearstream/Deutsche voortreffelijk zittenBörse | CM | Concentra en die datFortis Minimalisme en transparantie. eLearning en analytics. Hierbij Inwordt 98 binnen vijftien projecten. het ook managen ook vanover, de een producent jaar nog doen. 2002gericht Belgacom nam op Sedus Microsoft I Arcelor Corda Campus Gesika | DEXIA |I EDF-Luminus van Hasselt kantoormeubelen. | Mittal I Finance Tower en de België documentenstromen. Web- enenmobiele Vanaf januari 2005 processen verdeelt Sedus ook deze producten Commissie Ernst&Young I Euroblok ondertussen werden Etion |Europese FOD Economie hele |nieuwe | Generali families | II I Ikea I Colruyt en Flush-Clips: een budgetvriendelijke wand voor zeer korte toepassingen zijn 2.5 hierbij de norm. toepassingen ontwikkeld. De Place filosofie biedt een leidraad voor verdere productontwikkeling VRTReal Gimv | Gemeenschapsonderwijs I RTBF | I ING EstateI |NMBS I LCM I en Delta voor Lloyd advies business partner van ARCHIBUS, bij kantoorinrichting.PROCOS Group is leveringstermijnen. B-POST I KU Leuven IPG | Jan De Nul | Johnson&Johnson I UZ| Leuven I Eandis, Veritas | KBC Annick Vandenbulcke wereldwijd marktleider in IWMS. Deze softwaretool helpt de Pierre-Gilles Solvit Kinepolis| I Liberty Nestlé,Global KMDA | KPMG | Leasinvest Evian...| Kasten, en kwalitatief maatwerk. Director facility manager en deFlush-Creation: General Manager volledige organisatie bij balies het beheer Een uitgebreid gamma LRM | Manpower | Master Blenders | Mediafin | Design & Build van alle facilitaire processen en informatie. Referenties • Ergonomische kantoorstoelen Mediahuis | Melixis | Merck Sharp & Dohme | ANMBS/SNCB, Brussel Microsoft • Vergaderstoelen I InBev (Interbrew), | Millenium Bank | MS Centrum | Nestlé | Leuven Space diensten Jupille I VT4, Diegem NMBS • Baliestoelen I TMVW,| Gent Philip/ Morris Fortis Lease, International | Philips België, • Advies bij strategische huisvestingsplanningBrussel I Rode Kruis, Mechelen • Flexibele vergadertafels Nederland,I Portugal, Selor, Brussel Duitsland, Israël | Portugal • Opmaken van een programma van eisen Komatsu Europe, Vilvoorde • Meubilair voor ontvangstruimtes, Telecom I Boerenbond, | Project²Leuven | Regie der gebouwen | cafetaria enz. 94 • Ontwikkelen en implementeren van de Stad Gent I SN Brussels • Kantoortafels, containers Rijksgebouwendienst Airways I Delta Lloyd| Sabam en kasten I | SAP | Scholen “New World of Work” Truvo, Antwerpen I Le Soir, • Ontvangstbalies van Morgen Brussel I| Umicore, Seco | Securitas | Stad Antwerpen | • Colliers Belgium is een •adviesBrussel I Arcelor, Akoestische Luxemburg SUN Microsystems panelen Space Planning en dienstenonderneming en Flémalle |Vedior, Telenet | Telindus Belgacom I die gespecialiseerd is in zakelijk vastgoed. Colliers Belgium • Interior Design adviseert eindgebruikers• bij Brussel tot I Group High S, Brussel desks ICTbeheer. elke | I TPVision high faseenvan C Zoersel| I Turk debenches vastgoedcyclus gaande van selectie en ontwerp Telekom | UPC | Verizon | AC Putte realisatie en • Relocation Management Colliers Belgium maakt•deel AC Herent I Gemeente Monitor Van caddies de Velde Wanze uit van IteDeloitte de groep Colliers International. | Vlaamse Luxemburg Overheid | Volker Wessels | De groep stelt meer dan 16.000 consultants • Project Management werk, waaronder veertig in België. Dit multidisciplinaire team, samengesteld uit complementaire Université deprofielen Luxembourg VRTI CAW De Mandel, (ingenieurs, Advies in Facilities & Asset Management Roeselare I BMW Belgium architecten, vastgoed experten, Jean Vandezande Een sterkeconomisten, netwerk• tot Facilicom, Antwerpen John van Paassen uw dienst binnenhuisarchitecten, enz.), biedt innovatieve oplossingen aanI voor uw kantoorinrichting enSedus Galloo, Director I MooreenStephens heeft voor de een dertigtal optimalisatie van voortverkopers Head of uw werkomgeving, in België voor en het beheer vanMenen uw facilities van uwVerschelden, vastgoedpatrimonium. Luxemburg die ons actief vertegenwoordigen. Voor specifieke Antwerpen I UZ Gent I Vlaamse Gemeenschap Real Estate Services Capital Markets Federaal Aankoopbureau I Gates Europe, Aalst technische vragen rond onze producten kunt u terecht bij Onze visie Quick Restaurants, Antwerpen I Vodafone Procurement, onze diensten in Wetteren. Adressen van voortverkopers 99 Uw partner bij uitstek worden Referenties kader vanadres het ontwerpen Luxemburg I Visser Smit Hanab, Gent I Doosan, kuntinu het op hetzelfde bekomen. AB INBEV | ACCENTURE |Sint-Niklaas ACERTA | AIR en implementeren van diensten en oplossingen voor uw PRODUCTS I In the Pocket, Gent I Delaware, Gent ALCATEL | ALCON | ALLIANZ GROUP | AKD ADVOCATEN vastgoed. AZ Groeninge, Kortrijk I Argenta, Antwerpen I ALPRO | AON BELGIUM | ARCELOR MITTAL | ATOS Cockerill, Luik | I BIOCODEX Gemeente Kuurne I SADEF, Gent AVIA PARTNER | AXA BELGIUM | BEUC Onze opdracht BDOFORTIS Luxemburg BIRD & BIRD | BNP PARIBAS I Stad Moeskroen I De Stroomlijn, | BRUEGEL CARGILL Het optimaliseren van het vastgoed en de werkomgeving van CARL ZEISS | CLAEYS & ENGELS | CODIC | CONTINENTAL Mechelen I Cronos, Kontich I Recticel, Wetteren CLUB MED | CNA VERZEKERINGEN | DANONE eindgebruikers dankzij hoogstaand advies en geïntegreerde DELAWARE | DKV | ERICSSON | ELIA | EUROCLEAR oplossingen.

One-stop-shop voor gepersonaliseerd comfort

Dynamische en innovatieve specialist in verplaatsbare scheidingswanden

Teamwork makes the dreamwork

Focus op welzijn

“A culture of service excellence”

Yves Mestdagh Director Building Services

Stefan Olefs Director Workplace Strategy

Wat brengt onze knowhow u ? • Strategisch Vastgoedadvies • Begeleiden van vastgoedtransacties • Advies Werkomgeving (Workplace Concept - interieurarchitectuur - space planning) • Definitie en implementatie NWOW • Beheer van bouwen inrichtingsprojecten (Project Management - Design & Build - constructiemanagement)

Nieuwigheden Capital Markets 92

102 PROFACILITY GUIDE 2012

101

WWW.PROFACILITY.BE/GUIDE

LEVERANCIERSGIDS SECTORALE TOP

Facility Management FACILITY MANAGEMENT, BESTUUR, CONTROLE

CONSULTING – AANKOOPSTRATEGIE AYMING

ADVIESVERLENING IN FACILITY MANAGEMENT

EXPENSE REDUCTION ANALYST

COLLIERS INTERNATIONAL www.profacility.be/colliersbelgium Advertentie pagina 59 en bedrijfsprofiel pagina 92

EUROPEAN & BELGIAN PUBLIC PROCUREMENT

CRESA AREMIS

www.profacility.be/mcs

www.profacility.be/aremis OPLEIDINGEN IN FACILITY MANAGEMENT

FACORG FREESTONE FACILITY

MCS Bedrijfsprofiel pagina 98

www.profacility.be/freestone

FREESTONE LAB

www.profacility.be/freestone

ERASMUS HOGESCHOOL - CAMPUS DANSAERT

IRIS FACILITY K-ONCEPT Bedrijfsprofiel pagina 96

www.profacility.be/k-oncept

L.O.G Bedrijfsprofiel pagina 97

www.profacility.be/log

MCS Bedrijfsprofiel pagina 98

www.profacility.be/mcs

PROCOS GROUP Bedrijfsprofiel pagina 99

www.profacility.be/procos

HAUTE ECOLE DE LA PROVINCE DE LIEGE IFMA BELGIAN CHAPTER ODISEE WOLTERS KLUWER HR SOURCING & INTERIM MANAGEMENT ADECCO AREMIS

QUARES PROPERTY & FACILITY MANAGEMENT

DAOUST INTERIM

VINCI FACILITIES

FREESTONE PEOPLE

www.profacility.be/aremis www.profacility.be/freestone

INTERLABOR MANPOWER BUSINESS SOLUTIONS

INTEGRATED FACILITY MANAGEMENT CBRE GLOBAL WORKPLACES FACILICOM FACILITY SOLUTIONS Advertentie pagina 6 en bedrijfsprofiel pagina 93

www.profacility.be/facilicom

MCS Bedrijfsprofiel pagina 98

www.profacility.be/mcs

RANDSTAD

ISS

RECEPTEL

JOHNSON CONTROLS

ROBERT HALF

SODEXO

SERVICE A

VINCI FACILITIES

START PEOPLE TEMPO-TEAM USG ENGINEERING PROFESSIONALS

FMIS-SOFTWARE EN APPS ARCHIBUS c/o AREMIS

www.profacility.be/aremis

ARCHIBUS c/o PROCOS GROUP Bedrijfsprofiel pagina 99

www.profacility.be/procos

USG PEOPLE BEROEPSVERENIGINGEN

AXXERION

EUROFM

FACILITY APPS

HDFV (Hoofden Facilitaire Dienst van Verzorgingsinstellingen) IFMA BELGIAN CHAPTER VIB (Vereniging voor Inkoop en Bedrijfslogistiek)

NETIKA BUSINESS SOLUTIONS www.helpsites.be Serge HENKENS serge.henkens@netika.com TEL. +32(0)10 83 25 00

VVAV(Vlaamse Vereniging Aankoopmanagers in Verzorgingsinstellingen)

ONDERSTEUNENDE DIENSTEN CONCIËRGEDIENSTEN

MCS Bedrijfsprofiel pagina 98 PLANON

www.profacility.be/mcs

EASYDAY EKIVITA

PROXYCLICK

FACILICOM Advertentie pagina 6 en bedrijfsprofiel pagina 93

TOPDESK

SODEXO

www.profacility.be/facilicom

ULTIMO

PROFACILITY GUIDE 2017 103

LEVERANCIERSGIDS SECTORALE TOP

CATERING – DIENSTEN ARAMARK

GOM Advertentie pagina 6 en bedrijfsprofiel pagina 93

BELGOCATERING

HECTAS

COMPASS GROUP

IRIS CLEANING

DUOCATERING

ISS

HORESERVI CATERING

JETTE CLEAN

ISS

LAURENTY

PROREST Advertentie pagina 6 en bedrijfsprofiel pagina 93

www.profacility.be/facilicom

www.profacility.be/facilicom SCHOONMAAK - ADVIESVERLENING EN KWALITEITSCONTROLES

SODEXO

ATIR IPSO

CATERING – ADVIESVERLENING & CONTROLE MCS Bedrijfsprofiel pagina 98

INTEXSO www.profacility.be/mcs

MCS Profil de l'entreprise page 98

INTEXSO

VSR

EVENT CATERING – TRAITEURS

INDUSTRIËLE WASSERIJ

BELGOCATERING

HADES-ELIS

BIORGANIC FACTORY

INITIAL

DEBEKKER FRERES TRAITEUR

MEWA SERVIBEL

EXÔST

MIREILLE

GOURMET INVENT

MALYSSE - STERIMA

www.profacility.be/mcs

GRAINS NOIRS LORIERS TRAITEUR

PEST CONTROL

RESTAURATION NOUVELLE

ANTICIMEX

PAULUS PIERRE TRAITEUR

ELIS PESTWATCHERS

VERKOOPAUTOMATEN -DIENSTVERLENINGEN

RENTOKIL

COCA-COLA ENTREPRISES

SGS

COFEO-SERVICES MIKO COFFEE SERVICE

ONDERHOUD VAN TUINEN EN GROENRUIMTEN

PELICAN ROUGE

IRIS GREENCARE

UNILEVER BELGIUM

KRINKELS

SCHOONMAAK

ONE BUILDING MAINTENANCE Advertentie pagina 6 en bedrijfsprofiel pagina 93

ALLIANCE GROUP

SODEXO

ATALIAN GROUP

ISS

www.profacility.be/facilicom

CARE VERHUISDIENSTEN CLEANING MASTERS A division of the Multi Masters Group www.mm-group.eu Dirk DE CROOCK d.decroock@mm-group.eu TEL. +32(0)3 644 55 55

COCQUIBUS DOCKX MOVERS GOSSELIN GROUP MOZER GROUP POTIEZ-DEMAN SERVAES SERVICES

COMPOSIL EUROPE

YOUR MOVER

EUROCLEAN

ZIEGLER

EW FACILITY SERVICES

104 PROFACILITY GUIDE 2017

www.profacility.be/mozer

WWW.PROFACILITY.BE/GUIDE

VERHUIZINGEN – ORGANISATIE & ADVIESVERLENING

AFVALBEHEER

AREMIS

BEBAT

L.O.G Bedrijfsprofiel pagina 97

www.profacility.be/aremis www.profacility.be/log

FOST PLUS MCA RECYCLING RECUPEL Advertentie pagina 19

TOEZICHT- EN BEWAKINGSDIENSTEN CAMELOT PROTECTION IMMOBILIERE

SHANKS

CITIZEN GUARD

SITA

DMG GUARDS

VAN GANSEWINKEL GROEP

FACT SECURITY G4S SECURITY SERVICES NEDAP SECURITY MANAGEMENT

AANKOOP BENODIGDHEDEN EN VERBRUIKSGOEDEREN

SECURITAS

KANTOORBENODIGDHEDEN

SERIS SECURITY TRIGION Advertentie pagina 6 en bedrijfsprofiel pagina 93

BURO MARKET www.profacility.be/facilicom

DEROANNE DURABLE LYRECO

DIENSTEN VOOR DIGITALISERING & ARCHIVERING VAN DOCUMENTEN

OFFICE DEPOT

IRON MOUNTAIN

MANUTAN

MERAK

STAPLES

OASIS GROUP RICOH

SCHOONMAAK - UITRUSTING EN MATERIAAL

XEROX

ALPHEIOS BOMAC

POSTDIENST - MAILROOM

DIVERSEY

BPOST

DYSON

CMG EXPRESS

HAKO

CORPCO EXPRESS ROAD

KÄRCHER

EASY POST GAS COURIER SERVICES

MOTRAC HANDLING & CLEANING www.motrac.be Robin ROSSEEL robin.rosseel@motrac.be TEL. +32 (0)3 360 11 21

NEOPOST INTERNATIONALE KOERIERS DHL EXPRESS FEDEX EXPRESS GLS

NILFISK ADVANCE

TNT EXPRESS

TENNANT

UPS SCHOONMAAK – BENODIGDHEDEN EN VERBRUIKSGOEDEREN ONTHAALDIENSTEN

ANECA SERVICES

EASYDAY

BOMA

EW FACILITY SERVICES FACILICOM Advertentie pagina 6 en bedrijfsprofiel pagina 93

CWS / BOCO www.profacility.be/facilicom

ELIS FHP VILEDA PROFESSIONAL

PROXYCLICK

TORK > SCA HYGIENE PRODUCT

RECEPTEL

VENDOR TOILETHYGIENE

ISS

WERNER & MERTZ

SODEXO

PROFACILITY GUIDE 2017 105

LEVERANCIERSGIDS SECTORALE TOP

WATERFONTEINEN

NESPRESSO BUSINESS SOLUTIONS

CULLIGAN KÄRCHER

BUREAUTICA (KOPIEERAPPARATEN, SCANNERS, FAXTOESTELLEN, PRINTERS, PROJECTORS)

SIP WELL

BROTHER CASIO

KOFFIEMACHINES

KYOCERA MITA

CAFE LIEGOIS

OCE

COFEO SERVICES

RICOH

CAFE EQUITALBLE / OBN VENDING

SHARP

CHAQWA

XEROX

DOUWE EGBERTS PROFESSIONAL KOFFIE ROMBOUTS

BESCHERMING & VEILIGHEIDSKLEDING

MIKO COFFEE SERVICE

MEWA

PELICAN ROUGE

UNICORN IMPORTS

NESTLE PROFESSIONAL

NEW

Doorblader en download dit e-magazine via www.profacility.be/best-workplaces/2017/nl/ → Deze editie belicht de mooiste en meest vernieuwende realisaties op het vlak van het ontwerp en de inrichting van kantoren, onthaal-, vergader- en receptieruimten. → Om deze digitale publicatie vlot te kunnen raadplegen m.b.v. een tablet, bevat dit e-magazine een beknopte beschrijving van elke realisatie, geïllustreerd met een groot aantal foto’s. De hyperlink geeft direct toegang tot de volledige reportage, zoals gepubliceerd in de Profacility onlinebibliotheek www.profacility.be/workplace. Elke online-presentatie omvat een galerij met foto’s/filmpjes en de lijst met de voornaamste leveranciers, consultants en dienstverleners die meewerkten aan het project.

106 PROFACILITY GUIDE 2017

© De ‘Best Workplaces’ is een publicatie van Business Interactive Media (Bimedia) www.profacility.be I info@bimedia.be I TEL. +32(0)2 669 77 65 Advertising: Uw aanwezigheid in deze speciale editie: voor alle advertisingmogelijkheden, het publiceren van een bedrijfsprofiel en case study’s m.b.t. interieurinrichting, contacteer ons via advertising@bimedia.be. Advertentietarieven zijn beschikbaar via www.profacility.be/advertising

WWW.PROFACILITY.BE/GUIDE

Workplace WORKPLACE DESIGN - CONCEPT & PROJECTBEHEER ADMOS

KINNARPS Bedrijfsprofiel pagina page 95

ALL CONCEPT

KNOLL

ALTERNATIV WORKSPACE SOLUTIONS

KUSCH + KO

ART NIVO

MARKANT

COLLIERS INTERNATIONAL www.profacility.be/colliersbelgium Advertentie pagina 59 en bedrijfsprofiel pagina 92

NNOF

BUROCONCEPT

PAMI

BURO PROJECT

SEDUS STOLL Bedrijfsprofiel pagina page 101

DE CORT & DERVICHIAN GLOBAL DESIGN, PROJECT & FM

www.profacility.be/global

K-ONCEPT Bedrijfsprofiel pagina page 96

www.profacility.be/k-oncept

KINNARPS Bedrijfsprofiel pagina page 95

www.profacility.be/kinnarps

L.O.G Bedrijfsprofiel pagina page 97

www.profacility.be/log

MCS Bedrijfsprofiel pagina page 98

www.profacility.be/mcs

www.profacility.be/kinnarps

NOWY STYL GROUP

www.profacility.be/sedus-stoll

STEELCASE SV VITRA WILKHAHN LOCKERS â&#x20AC;&#x201C; OPBERGKASTJES BRINGME FACILITY LOCKERS NEDAP SECURITY MANAGEMENT

NC & BAHM KUNST & DECORATIE IN BEDRIJVEN

NNOF PROCOS GROUP Bedrijfsprofiel pagina page 99

www.profacility.be/procos

BERNICE BUSINESS ART SERVICE GREEN CONCEPT & SERVICES

WORKPLACE OCCUPANCY & QUALITY AUDIT

KUNST EN BEDRIJF

COLLIERS INTERNATIONAL www.profacility.be/colliersbelgium Advertentie pagina 59 en bedrijfsprofiel pagina 92

KUNST IN HUIS

GREAT PLACE TO WORK INSTITUTE

ZEBRA GRAPHICS

LITTLE VAN GOGH

LEESMAN ICT, AUDIOVISUEEL EN VIDEOCONFERENTIE - INTEGRATORS

MEASUREMEN MCS Bedrijfsprofiel pagina page 98

www.profacility.be/mcs

AUDIOVISUAL LINE AVEX BIS

KANTOORMEUBELEN - FABRIKANTEN

CEGEKA

AHREND FURNITURE

DIALOG

BENE

DIMENSION DATA

BEDDELEEM

MEDIATONE

BRUYNZEEL STORAGE SYSTEMS BULO

SCHEIDINGSWANDEN

BUZZISPACE

ALTERNATIV WORKSPACE SOLUTIONS

CASALA

BEDDELEEM

DRISAG

DORMAKABA

GIROFLEX

LINDNER

GIRSBERGER

MAARS JANSEN PARTITIONING SYSTEMS Bedrijfsprofiel pagina page 100

GISPEN FOSCARINI FRITZ HANSEN

PAN-ALL Bedrijfsprofiel pagina page 94

HERMAN MILLER

TECNIBO

JORI

TECNOSPACE

www.profacility.be/maars-jansen www.profacility.be/panall

PROFACILITY GUIDE 2017 107

LEVERANCIERSGIDS SECTORALE TOP

WAND & RAAMFOLIES

WWW.PROFACILITY.BE/GUIDE

AKOESTIEK – UITRUSTING ABV

MEDIA NOORD RAAMFOLIES www.zandstraalfolies.be Peter VAN DIJCK info@medianoord.be TEL. +32 (0)3 314 59 85

ZEBRA GRAPHICSS

DOX ACOUSTICS BUZZISPACE

INCATRO ROOM ACOUSTICS www.incatro.be Sophie VANDEKERCKHOVE info@incatro.be TEL. +32 (0)9 296 46 10

JALOEZIEËN EN ZONWERINGEN HAROL PROJECTS

NORDIC SILENCE

HUNTER DOUGLAS

SEDUS STOLL Bedrijfsprofiel pagina 101

ORTALDRAPE

www.profacility.be/sedus-stoll

REPROSOL SOMFY

GROENVOORZIENING VOOR KANTOOR EN INTERIEUR AMBIUS

UMISOL GROUP www.umisol.be Luc MICHIELS luc@umisol.be TEL. +32 (0)3 766 18 40

VERLAAGDE PLAFONDS ANBICO BEDDELEEM

ANYGREEN AQUARELLA DE KLERK

GREEN CONCEPT & SERVICES www.greenconcept.be Erik MONSIEUR emonsieur@greenconcept.be TEL. +32 (0)2 461 10 71

BUILDING GROUP JANSEN HUNTER DOUGLAS

KRINKELS

INTERALU

PLANT DESIGN

LINDNER TECNOSPACE

DEUREN – FABRIKANTEN & INSTALLATEURS ASSA ABLOY

VLOERBEKLEDING

BEDDELEEM

DESSO FORBO IDEAL FLOORCOVERINGS INTERFACEFLOR IVC

MODULYSS www.modulyss.com Isabelle DEGREEF info@modulyss.com TEL. +32 (0)468 24 18 86

STO TARKETT

DORMAKABA Belgium www.dormakaba.be Antony VANDEPLAS antony.vandeplas@dormakaba.com TEL. +32 (0)50 45 15 94

ERIBEL HORMANN

MEYVAERT www.meyvaertfire.be Roeland VANAELST roeland.vanaelst@meyvaert.be TEL. +32 (0)486 12 19 27 Voir publicité page 46 BRANDWERENDE GLASSYSTEMEN

TECNIBO

Meyvaert Fire & Security is de eerste geweest om brandcompartimentering transparant te maken. Hiervoor hebben wij unieke profielsystemen ontwikkeld die de hoogste flexibiliteit brengen inzake maatwerk en design.

108 PROFACILITY GUIDE 2017

OPLOSSINGEN OP MAAT

BE, Anderlecht, Les Tréfles

Het Meyvaertsysteem onderscheidt zich door een slanke en symmetrische opbouw, onzichtbare scharnieren, en verschillende afwerkmogelijkheden in gemoffeld aluminium, staal of inox.

WORKPLACE, EFFICIENCY AUDIT

Revolutie van de workplacestrategie in het vooruitzicht

Hoge scores voor een minderheid van de bedrijven Momenteel haalt slechts 5% van de ondervraagde bedrijven een score van minstens 70 op 100 voor de effectiviteit van hun werkplekken. Bedrijven die zich verbinden aan het uitmuntendheidslabel Leesman+ worden ambassadeurs van een effectieve ‘workplace’. Door hun werkwijze uit de doeken te doen, vormen ze een ware inspiratiebron voor andere bedrijven en tonen ze concreet hoe ze de prestaties van hun werknemers bevorderen, en dus ook die van de organisatie zelf.

98 r Leuven Mail • P3040 EUR • Afgiftekantoo

Van ‘single services model’ naar geïntegreerde diensten over een resultaatgerichte aanpak... de FM-sector is de voorbije jaren enorm veranderd! Door beroep te doen op de diensten van Leesman wilde de organisatie beter begrijpen hoe de werkomgeving in de toekomst zou evolueren en hoe ze daar het maximum uit kon halen. Daarop volgden een heleboel gesprekken over wat de beste manier was om de medewerkers productief te maken en welke werkomgeving dit het best in de hand kon werken. “We wilden een testrit maken, zoals wanneer je een nieuwe wagen gaat kopen”, aldus de Business Analytics Manager. De vroegere kantoren van ISS in Kopenhagen waren verdeeld over vier verschillende gebouwen. Maar de inrichtingen waren niet erg ruim en de medewerkers voelden er zich al gauw geïsoleerd. ISS wilde dus een nieuw kantoor inrichten dat representatief was voor zijn knowhow en een gecentraliseerde ruimte bood voor het welzijn van zijn medewerkers. Ruimte en lineaire activiteit De benauwde kantoren maakten plaats voor een ruime open werkomgeving voor het personeel van ISS in Kopenhagen. Het is tevens een van de succespijlers van de nieuwe kantoren, want nu de werknemers meer ruimte hebben, zijn ze veel productiever en bloeien ze helemaal open. Andere factoren hebben natuurlijk ook bijgedragen tot deze voorbeeldige Lmi-score.

jaar

Showcase ace for workplace

cility.be/workpl

Connect to profa

interior design, build

and management

best practices

lige uitgave • 12,50 • 2017 • Nederlandsta

Is het een toeval dat veel bedrijven met een zeer effectieve werkomgeving een atrium hebben? Geen van die bedrijven heeft meer dan vijf verdiepingen. Wat wil dat zeggen? Zijn die louter architecturale kenmerken dan typisch voor een effectieve werkomgeving? Leesman onderzocht sinds de zomer van 2010 al meer dan 1.250 gebouwen om te achterhalen waarin deze werkomgevingen zich precies onderscheiden. Om dat te weten te komen, ontwikkelde de organisatie begin 2016 het erkenningsprogramma Leesman+. Alle inzichten die dit programma opleverde zouden een aanzienlijke impact kunnen hebben op de vastgoedadviessector en dus ook op bouwpromotoren, architecten, facility managers en interieurarchitecten.

Scandinavische effectiviteit Aan het hoofd van de Leesman+-lijst staat het hoofdkantoor van ISS in Kopenhagen met een knappe score van 81,7. Volgens Simon Svegaard, Business Analytics Manager van ISS, maakt het multinationale bedrijf in facilitaire diensten en outsourcing gebruik van de werkomgeving om nieuwe ideeën en mogelijke innovaties uit te testen. De groep wil zijn hoofdkantoor gebruiken als laboratorium voor deze progressieve aanpak die typerend is voor de Scandinavische cultuur.

LA 2017 / WORKP

Het succes van het hoofdkantoor van ISS in Denemarken is te danken aan het feit dat ISS duidelijk de behoeften van zijn medewerkers wist te bepalen.

8 WORKPLACE SHOWCASE 2016

/BARCO, KORTRIJK

en speciale editie

Media Business Interactive

Marc Detiffe

magazine n°53 bvba - Profacility

BUSINESS CASE

tie • okt. - nov. - dec. • Trimestriële publica

45% van de werknemers vindt dat de effectiviteit van hun werkomgeving niet voldoende is. Leesman, marktleider op het vlak van analyse van de werkplekefficiëntie, maakte deze zomer de resultaten bekend van wat ongetwijfeld zijn meest relevante onderzoeksproject tot nu toe is. Op basis van de vragenlijsten die maar liefst 155.000 werknemers ingevuld hebben, kwamen geleidelijk aan de gemeenschappelijke kenmerken naar voren van de werkomgevingen die het positiefst bevonden worden. Door die tendensen te delen, zou Leesman wel eens aan de basis kunnen liggen van een kleine revolutie op het vlak van werkplekstrategie!

op T jaar 17 IJN 20 H r C e RS tob E V ok 24 6e

van

k Well-being @ wor rvices se g rin te ca also via MAGAZINE 1 PROFACILITY

2012 NR. 35 SEPTEMBER

a itie 2016 online vi Doorblader de ed wcase/2016/nl/ e/workplace-sho www.profacility.b

Workplace Showcase 2017

De waterpartij aan de buitenzijde van het gebouw laat de gevel mooi spiegelen en geleidt de bezoekers naar de hoofdingang van het gebouw.

10 WORKPLACE SHOWCASE 2016

De Elia Hub is een grote coffee corner bestemd voor zowel interne als externe evenementen.

→ Via tal van reportages en case studies is de WORKPLACE SHOWCASE een echt uitstalraam van vernieuwende werkplek-concepten, innovatieve technologietoepassingen, baanbrekende know how in space planning en grensverleggende design inrichtingen van kantoren en werkruimten.

De Hub is uitgerust met een bar, presentatiestanden en dynamische wanden met een blackboard.

Het atrium is als forum ingericht in de rotonde en direct verbonden met de coffee corner.

WORKPLACE SHOWCASE 2016 21

“Arts&Lux als uitstalraam voor bedrijfscultuur”

Een niet te missen ‘collector’s’ editie. Schrijf u in om ze te ontvangen via www.profacility.be/workplace-showcase

Marc Detiffe

Serge Fautré, CEO van AG Real Estate, heet ons welkom in het nieuwe hoofdkantoor van de grootste Belgische vastgoedinvesteerder. Het Arts&Lux-gebouw is gelegen op de hoek van de Kunstlaan en de Luxemburgstraat, vandaar de naam Arts&Lux, en werd grondig gerenoveerd door de creatieve architecten van Admos. Serge Fautré ruilde Cofinimmo vier jaar geleden in voor de functie van CEO bij AG Real Estate. Hij herinnert zich nog heel goed de tijd dat hij het roer overnam van de grootste vastgoedgroep van het land: “Toen ik bij AG Real Estate begon, was onze hoofdzetel nog gevestigd in de Sint-Lazaruslaan. Ik heb me toen al snel de bedenking gemaakt dat dit gebouw de bedrijfscultuur van AG Real Estate onvoldoende uitdroeg. Onze bedrijfscultuur stelt waarden voorop als creativiteit, transparantie, teamwork en verantwoordelijkheid. We hebben dus besloten om ons Arts&Lux-gebouw in die zin te renoveren en er een uitstalraam van te maken voor onze bedrijfscultuur en knowhow.”

→ Deze inrichtingen zijn een weerspiegeling van de veranderingen in de werkorganisatie, van HRbeheer, alsook van de vastgoedstrategieën van de bedrijven en organisaties.

Serge Fautré, CEO AG Real Estate “We hebben dit gebouw ingericht om er een leefbare plek van te maken die de communicatie- en transparantiewaarden van het bedrijf weerspiegelt.“

WORKPLACE SHOWCASE 2016 35

© De PROFACILITY Workplace Showcase is een publicatie van Bimedia www.profacility.be I info@bimedia.be I tel. +32(0)2 669 77 65 Advertising: voor alle advertisingmogelijkheden, het publiceren van een product advertentie of bedrijfsprofiel, of een case study m.b.t. interieurinrichting, contacteer dvandeneynde@bimedia.be. Advertentieformules en tarieven zijn beschikbaar via www.profacility.be/advertising/MediaKitWS2016NL.pdf PROFACILITY GUIDE 2017 109

LEVERANCIERSGIDS SECTORALE TOP

Gebouwen, energie en technieken MULTITECHNISCH BEHEER (MAINCONTRACTING)

BUITENZONWERINGEN DUCO

CEGELEC

HUNTER DOUGLAS

COFELY

RENSON VENTILATION

FABRICOM

SOMFY

IMTECH MAINTENANCE INGENIUM

LIFTEN & ROLTRAPPEN - INSTALLATEURS EN FABRIKANTEN

IRIS BUILDING

AXESS LIFTEN

JOHNSON CONTROLS

COSMOLIFT

ONE BUILDING MAINTENANCE Advertentie pagina 6 en bedrijfsprofiel pagina 93

www.profacility.be/facilicom

KONE OTIS

SODEXO

SCHINDLER

SPIE

THYSSEN KRUPP

T.E.M SIGNALISATIE

VINCI FACILITIES

APL HVAC (HEATING, VENTILATION, AIR CONDITIONING)

BRADY

ABN

ETILUX

AMBRAVA

EVOKO

ATLAS COPCO

PUBLI-COEN SAFETY & SIGN

AXIMA CONTRACTING

SIGNTEC

DAIKIN

ZUMTOBEL LIGHTING

DALKIA EIFFAGE ENERGIE

TOEGANGSCONTROLE - INSTALLATEURS

IMTECH

ADT FIRE & SECURITY

PENTAIR

AMANO ELECTRONICS AUTOMATIC SYSTEMS

ONDERHOUD EN REPARATIE (HANDYMAN)

DINEC INTERNATIONAL

CARE ID

DORMAKABA

FACILITEAM

GET

ISS

NEDAP SECURITY MANAGEMENT

IRIS BUILDING

PROTIME RISCO GROUP

JETTE CLEAN ONE BUILDING MAINTENANCE Advertentie pagina 6 en bedrijfsprofiel pagina 93 SODEXO

www.profacility.be/facilicom

SALTO BEWAKINGSSYSTEMEN â&#x20AC;&#x201C; INSTALLATEURS A&E SECURITY

KLIMAATPLAFONDS

ADT FIRE & SECURITY

INTERALU

CUSTOS

BEDDELEEM

ESSC G4S SECURITY SERVICES

IMMOTICA EN AUTOMATISERING

NEDAP SECURITY MANAGEMENT

BECKHOFF AUTOMATION

NISCAYAH

PRIVA BUILDING INTELLIGENCE

SERIS SECURITY

RISCO GROUP SIEMENS BUILDING TECHNOLOGIES

110 PROFACILITY GUIDE 2017

WWW.PROFACILITY.BE/GUIDE

BRANDBEVEILIGING - UITRUSTING ACSES

ENERGY MANAGEMENT

AJAX FIRE PROTECTION

CONSULTANCY MILIEU

ANSUL

ELLYPS

BEMAC

CENERGIE

BRAKEL AERO

GLOBAL ENERGY MANAGEMENT SOLUTIONS

KBS-SYSTEMS

VINCOTTE ENVIRONNEMENT

MEYVAERT Voir Advertentie pagina 46

ENERGIEAUDIT

NISCAYAH

AREMIS

SAVAL

B4F | BUIDING FOR THE FUTURE

SICLI

BRUXELLES ENVIRONNEMENT

SOMATI

BLUE PLANET ACADEMY & CONSULTING

www.profacility.be/aremis

CENERGIE WATERDICHTE DAKEN – PLAATSING & BEHEER

DALKIA

ATAB

DAPESCO

DE BOER WATERPROOFING SOLUTIONS

FIFTH PLAY

IMPERBEL (DERBIGUM)

INGENIUM

RECTICEL INSULATION

STEEL VINCI FACILITIES

REKKEN VOOR OPSLAGPLAATSEN

VK ENGINEERING

ALMASY DEXION

ZONNEPANELEN – INSTALLATEURS

ROTOM

CARBOMAT

SSI SCHAEFER

ENERSOL

STOW INTERNATIONAL

ISSOL IMPERBEL (DERBIGUM)

OPLEIDINGEN

SOLARACCES

LEEFMILIEU BRUSSELS WARMTEKRACHTKOPPELING – INSTALLATEURS

BEMAS FREESTONE

www.profacility.be/freestone

BELPOWER INTERNATIONAL RENOVE ELECTRIC

VERENIGINGEN

SOLTIS

BEMAS VTDV (Vereniging voor Technische Diensthoofden van Verzorgingsinstellingen)

WINDMOLEN – INSTALLATEURS

AFTSH (Association Francophone des Responsables Techniques et de Sécurité des Hôpitaux)

BUILDING ENERGY ENECO

PARKEERSYSTEMEN EN –DIENSTEN

EOLUZ

AUTOMATIC SYSTEMS

TVL

BE PARK

VACON

VELOPA VINCI PARK WPS BELGIUM

PROFACILITY GUIDE 2017 111

LEVERANCIERSGIDS SECTORALE TOP

Vastgoed CONSULTANCY & VASTGOEDDIENSTEN ALLTEN ANIXTON AXIMAS BELTICO BNP PARIBAS REAL ESTATE BEL SQUARE BUSINESS SPACE CAMELOT EUROPE CBRE GLOBAL WORKPLACE SOLUTIONS COLLIERS INTERNATIONAL www.profacility.be/colliersbelgium Advertentie pagina 59 en bedrijfsprofiel pagina 92 CRESA CUSHMAN & WAKEFIELD DE CROMBRUGGHE AND PARTNERS DEVIMO CONSULT GVA BELUX

Connect to www.pro-realestate.be

GROUP HUGO CEUSTERS - SCMS IMMOQUEST JLL KEY ESTATE KNIGHT FRANK MCS Bedrijfsprofiel pagina 98

→ NEWS

news on market trends, projects and transactions

→ PROJECTS LIBRARY

town planning master plans, offices, housing, logistics & retail projects

→ LIBRARY

trends & best practices in asset, property, workplace and facility management

→ NETWORK

coordinates & company profiles of key players

in the Belgian real estate industry, along with suppliers

→ NEWSLETTER

2017 forthcoming issues:

12/09 - 10/10 - 07/11 - 12/12

www.profacility.be/mcs

QUARES PROPERTY & FACILITY MANAGEMENT PROPERTY MANAGEMENT BNP PARIBAS REAL ESTATE CAMELOT PROTECTION IMMOBILIERE COFINIMMO COLLIERS INTERNATIONAL www.profacility.be/colliersbelgium Advertentie pagina 59 en bedrijfsprofiel pagina 92 CONNECTIMMO INTERIM VASTGOEDBEHEER QUARES PROPERTY & FACILITY MANAGEMENT REGIE DER GEBOUWEN SAVILLS SOGESMAINT HERLOKALISERING – CONSULTANCY EN PROJECTBEHEER AREMIS

www.profacility.be/aremis

COLLIERS INTERNATIONAL www.profacility.be/colliersbelgium Advertentie pagina 59 en bedrijfsprofiel pagina 92 CRESA DE CROMBRUGGHE AND PARTNERS

Be the first to be informed: @ProRealestateBE

© Pro-Realestate a trademark of Business Interactive Media (Bimedia) www.pro-realestate.be I info@bimedia.be I TEL. +32 (0)2 669 77 65 www.pro-realestate.be/advertising I advertising@bimedia.be 112 PROFACILITY GUIDE 2017

PROCOS GROUP Bedrijfsprofiel pagina 99

www.profacility.be/procos

WWW.PROFACILITY.BE/GUIDE

ARCHITECTENBUREAUS

INGENIUM

A.D.E. SPRL MARC STRYCKMAN AND PARTNERS

M&R ENINEERING

A2RC ARCHITECTS

TPF ENGINEERING

A2M

TRACTEBEL - ENGIE

ALTIPLANÂ° ARCHITECTS

VK ENGINEERING

ARCHI 2000 ARCHI+I

BOUW - CONSULTANCY EN PROJECTBEHEER

ARCH&TECO ARCHITECTURE

ACMG CONSTRUCTION CONSULTANT

ARCHITECTESASSOC

ARCADIS

ARCHITECTUURBUREAU LOWETTE

AT OSBORNE

ARCHITEKTENBURO STORME VAN RANST

BOPRO REAL ESTATE SERVICES

ART & BUILD

QUARES PROPERTY & FACILITY MANAGEMENT

ASSAR ARCHITECTS

PROBAM

ATELIER D'ARCHITECTURE DE GENVAL

SETESCO

ATELIER DE L'ARBRE D'OR

TRACTEBEL - ENGIE

BURO II

VK ENGINEERING

CONIX ARCHITECTEN

WIDNELL EUROPE

CREPAIN-BINST ARCHITECTURE DDS & PARTNERS ARCHITECTS

CONDITIEMETING VAN GEBOUWEN

DSW ARCHITECTS

FREESTONE

ELD PARTNERSHIP

SOCOTEC

www.profacility.be/freestone

EXODE ARCHITECTURE GROUP SIGMA

MILIEUCERTIFICATIE VAN GEBOUWEN

JASPERS - EYERS ARCHITECTS

K-ONCEPT Bedrijfsprofiel pagina 96

www.profacility.be/k-oncept

B4F | BUILDING FOR THE FUTURE BLUE PLANET ACADEMY & CONSULTING

MONTOIS PARTNERS ARCHITECTS

BUREAU VERITAS CERTIFICATION

MDW ARCHITECTURE

HQE

POLO ARCHITECTS

PROBAM

RYCKAERTS & PARTNERS

SECO

SAMYN AND PARTNERS

VINCOTTE

SVR ARCHITECTS VK STUDIO

STRAATMEUBILAIR KOPPEN

TUINARCHITECTEN

VELOPA

AVANTGARDEN DOLMANS LANDSCAPING

OPLEIDINGEN IN VASTGOEDBEHEER

INTERPLANT

UNIVERSITEIT ANTWERPEN MANAGEMENT SCHOOL (UAMS)

J.N.C

SOLVAY BRUSSELS SCHOOL

KRINKELS

SPRYG

WIRTZ VERENIGINGEN EN BEROEPSFEDERATIES STUDIE- EN ENGINEERINGSBUREAUS

FUP

ABT

RES

AIR CONSULT ENGINEERING

RICS

ARCADIS

URBAN LAND INSTITUTE (ULI)

B SOLUTIONS

UPSI / BVS

INDUSTRIAL PROJECT SERVICES

PROFACILITY GUIDE 2017 113

LEVERANCIERSGIDS SECTORALE TOP

WWW.PROFACILITY.BE/GUIDE

Fleet & Mobility Management FLEET MANAGEMENT - CONSULTANTS

BRANDSTOFFEN EN SMEERMIDDELEN

BDO

BELGIAN SHELL

DRAGINTRA FLEET SERVICES

DATS24

DRIVOLUTION

CASTROL

EUROFLEET CONSULT

ESSO

FLEETEXPERT

Q8 PETROLEUM

FLEET LOGISTICS

LUKOIL

JATO DYNAMICS

OCTA +

MOBILITAS

TEXACO

TECHNOFLEET

TOTAL

LEASING â&#x20AC;&#x201C; CAPTIVES

BIJSTAND EN PECHVERHELPING

BMW FINANCIAL SERVICES

ALLIANZ GLOBAL ASSISTANCE

CITROEN FINANCIAL LEASE

AXA ASSISTANCE

D'IETEREN LEASE

IMA BENELUX

FORD LEASE

TOURING

HYUNDAI LEASE

VAB

MERCEDES-BENZ FINANCIAL SERVICES NISSAN BUSINESS FINANCE

GEDEELD VERVOER

PEUGEOT LEASE

BLABLACAR

OPEL LEASE

CAMBIO

RENAULT BUSINESS FINANCE

CAR2GO DRIVE NOW

MULTIMERKENLEASING

UBER

ALD AUTOMOTIVE

VILLO

ALPHABET BELGIUM LONG TERM RENTAL

ZEN CAR

ARVAL

ZIPCAR

ATHLON CAR LEASE BELFIUS AUTO LEASE

MOBILITEITSKAARTEN

CIAC FLEET

PCARD+

DIRECTLEASE

PLUGIN2DRIVE

KBC AUTOLEASE

XXIMO

J&T AUTOLEASE LEASEPLAN FLEET MANAGEMENT

OPENBAAR VERVOER

MASTERLEASE

DE LIJN

SIXT LEASING

SNCB

VANCIA CARLEASE

SRWT (TEC)

VOLVO CAR FLEET SERVICES

STIB

WESTLEASE BEROEPSFEDERATIE AUTO & BESTELWAGEN - HUUR OP KORTE TERMIJN

AFFM

ALD CAR RENTAL

BFFM

ATHLON RENTAL SERVICES

FEBIAC

AVIS RENT A CAR

FLEETCORNER

BUDGET RENT A CAR

MOBIMIX.BE

EUROPCAR

RENTA

HERTZ

TRAXIO

SIXT

114 PROFACILITY GUIDE 2017

PROFACILITY viert zijn 15e verjaardag

Doorblader en download de vorige edities van PROFACILITY

Business Interactive Media bvba- Profacility Magazine Nr 46 • Driemaandelijkse publicatie • juni - juli - augustus 2015 • Nederlandstalige uitgave • 7,50 EUR • Afgiftekantoor Leuven Mail • P304098

via www.profacility.be/mag

Efficiency in building, workplace, facilities and mobility management

Monique Kallen, Division Manager Facility Management Head of Logistics BNP Paribas Fortis

De klemtoon op

Service Level Agreement

voor het uitbesteden van het beheer van de archieven van de bank BNP Paribas Fortis

B2B SERVICES Showcase Maak in deze gids kennis met de tendensen en best practices voor het beheer van gebouwen, werkplekken, facilitaire diensten en mobiliteit. Ontdek er tevens de consultants en dienstverleners die hun expertise en ervaring aanbieden.