Bio Actief 36

Bio Actief 36 Jouw ontmoeting met een dynamische sector

“Open communicatie is essentieel” D E Z ONNEKOU TER

driemaandelijks tijdschrift verschijnt in maart

- juni - september - december

Bio Actief

Jouw ontmoeting met een dynamische sector J U N I 2 0 1 7 , EDI T I E 3 6 Bio Actief is een uitgave van BioForum Vlaanderen vzw.

Bio Actief vind je vier keer per jaar in je brievenbus.

BI O FOR U M V L AANDE R EN V Z W Quellinstraat 42 2018 Antwerpen T 03 286 92 78 E info@bioforumvl.be www.bioforumvlaanderen.be V.U .

Kurt Sannen, Asdonkstraat 49, 3294 Molenstede HO O FDR EDAC T I E Tom Wouters

VOORWOORD

Op koers Beste lezer,

E I N D R E DAC T I E Petra Tas RE D A C T I ER AAD E N I NHOUD ELI JKE EXPERT ISE An Jamart (Landbouw), Marijke Van Ranst (Verkooppunten & foodservices), Esmeralda Borgo (Beleid), Paul Verbeke (Ketenmanager), Patricia De Laet (Communicatie consument), Lieve Vercauteren (Directeur), Annick Cnudde (Coördinator wetgeving), Raf Van den Bruel (Adviseur biologische verwerking) FO T O G R AF I E Kobe Van Looveren, Sophie Nuytten, Anne Deknock CO VE R F OT O Kobe Van Looveren VO RM G EV I NG We make.

ME T DANK AAN An Verboven, Arne Vastershaeghe, Simon Clissold, Olivier Marescaux, Philip Sinnaeve, Jos Declercq, Jo Vicca, Johan Devreese, Renaat Devreese, Koen D’Hoore.

D RU K Zwart op wit VE RZ E NDI NG De Brug vzw A BO N NER EN Belgische marktspelers krijgen een gratis abonnement. Ben je geen marktspeler, maar wel geïnteresseerd in een jaarabonnement? Maak dan 25 euro over op bovenstaand rekeningnummer met de vermelding 'Abonnement Bio Actief'. Buitenlandse abonnees betalen 30 euro (BIC: TRIOBEBB, IBAN: BE30 5230 8012 5311).

A D VE R T ER EN Wil je graag de publicitaire mogelijkheden van Bio Actief k ­ ennen?

Neem contact op met Sabrina Proserpio, E sabrina.proserpio@bioforumvl.be, T 03 286 92 70.

Deze publicatie kwam tot stand met de steun van het Departement Landbouw en Visserij.

H

et is opvallend hoe vaak bio de laatste maanden in het oog van de storm heeft gestaan. Bio zou niet milieuvriendelijk(er) zijn, we zouden te afhankelijk zijn van subsidies, we zouden de wereld niet kunnen voeden, ...

Omdat onze sector blijft groeien, lopen we ook meer in de kijker. En sommigen zijn sceptisch, niet alleen omdat we de dingen anders aanpakken maar bovenal omdat we de gevestigde waarden in vraag durven stellen. Gelukkig tonen steeds meer onderzoeksrapporten de meerwaarde van bio en agro-ecologie aan voor mens, natuur, klimaat en milieu.

Zo zegt het nieuwste rapport van de landbouw- en voedsel­ organisatie van de VN dat het huidige landbouwmodel op zijn laatste benen loopt. Er is volgens hen nood aan een landbouw die ook oog heeft voor zijn milieu-impact.­ Dichter bij huis schreef de Vlaamse Milieumaatschappij min of meer hetzelfde in haar jaarlijkse Milieurapport. Zij gaven agro-ecologie en biolandbouw aan als te volgen ­voorbeelden.

Ook het Vlaamse Natuurrapport zette biolandbouw in de ­kijker als pioniers voor een meer duurzame landbouw.

Laten we duidelijk zijn: we halen er geen plezier uit om telkens in het oog van de storm te staan. Ik houd niet van polarisatie. De problemen van de landbouw, het klimaat en het milieu belangen ons allemaal aan. Gangbare en ­bioboeren, burgers en consumenten, ... we zitten allemaal in hetzelfde schuitje.

Liefst van al trekken we iedereen mee aan boord en tonen we hen waar de biologische principes voor staan. Bioboeren, biologische verwerkers en winkeliers bewijzen immers elke dag dat het op een andere manier kan.

En al hebben we nog veel werk voor de boeg, we voelen dat ons schip sterk genoeg is om die mediastormpjes te ­doorstaan. Wij blijven wat ons betreft op koers.

KURT SANNEN

Voorzitter BioForum Vlaanderen kurt.sannen@bioforumvl.be 02

Bio Actief

36

BIO ACTIEF 36

Inhoudstafel 12

Jong geleerd, oud gedaan

22

Vooruit met de geit

13

Jaarverslag

25

Zeg het met bio

17

Baanbrekend Bio Natlandhoeve

06 LEVENDE SECTOR

Samen aan het werk

SECTOR IN CIJFERS

10

Voet aan de grond

18 BIO IN DE KETEN

Biologisch vlees

Bio Actief

36

03

Bio Flash Neem deel aan de Biobedrijfsnetwerken!

Wil je als bioboer je kennis delen met collega’s en ­onderzoekers? Deze zomer vinden er weer heel wat Biobedrijfsnetwerken plaats in verschillende sectorgroepen. Een biobedrijfsnetwerk vindt plaats op een gastbedrijf en het is een uitgelezen kans om je collega­-boeren te ontmoeten.

Algemene informatie over de Biobedrijfsnetwerken vind je op www.bfvl.be/biobedrijfsnetwerken. Praktische informatie over de netwerken delen we via de sectornieuwsbrief

BioXpo Vitasana Op 15 en 16 oktober vindt de volgende editie plaats van BioXpo VitaSana, de vakbeurs van en voor de biosector.

BioXpo VitaSana wordt georganiseerd in ­samenwerking met Naredi, BioForum Vlaanderen, Biowallonie, ­Probila-Unitrab, VLAM, Horeca Vlaanderen en tal van andere organisaties uit de sector. Ze vindt plaats in Paleis 1 op de Heizel.

Voor meer info over deze beurs neem je contact op met Marijke van Ranst marijke.vanranst@bioforumvl.be.

Bijleren over communicatie?

Laat het ons weten!

Dag van de klant 2017 BioForum ondersteunt opnieuw de biowinkels met een actie voor de Dag van de Klant. Die vindt dit jaar plaats op 30 ­september. We kiezen ervoor om de klanten in de bloemetjes te zetten en voorzien een zakje met 5 ­bloembollen die jaar na jaar de lente zullen ­aankondigen.

Een ­duurzaam bloemetje dus.

Meer informatie en intekenen doe je via www.bfvl.be/dagvandeklant2017.

04

Bio Actief

36

BioForum wil biologische ondernemers bijstaan in hun communicatie. Website, folder, nieuwsbrief... Heb jij s ­ pecifieke noden? Zou jij graag deelnemen aan een studiedag over communicatie? Welke onderwerpen interesseren jou het meest? Laat het ons weten en we bedenken een programma op maat!

Stuur al je suggesties en opmerkingen naar Tom Wouters, onze medewerker sectorcommunicatie via tom.wouters@bioforumvl.be.

Nieuwe bestuurders BioForum Vlaanderen Op 25 april vond onze Algemene Vergadering plaats.

We namen afscheid van twee bestuurders: Bart Van Parijs (PurFruit) en Pieter Ceuleers (Bio-Planet). Zij worden vervangen door biologisch melkveehouder Philip Sinnaeve (’t Vier Uyterstenhof) en Niels Van Couter (Bio-Planet).

We bedanken Bart en Pieter voor hun inzet de afgelopen jaren en heten Philip en Niels van harte welkom!

De volledige samenstelling van de Raad van Beheer vind je op www.bfvl.be/bestuur.

Agro-ecologie voedt de wereld Esmeralda Borgo, beleidsmedewerker van BioForum Vlaanderen, schreef voor het mondiaal magazine Mo*.be een paper rond agro-ecologie. Zij dook in de wetenschappelijke literatuur en toonde dat de wereld in 2050 ook met agro-ecologie te voeden valt.

De lijvige paper kan je terugvinden via www.bfvl.be/mopaper_agroecologie.

fotografie

Kobe Van Looveren

Bio Actief

36

05

LEVENDE SECTOR

Werk aan de winkel Coรถperatief werken zit in de lift. We stellen drie biobedrijven aan je voor die deze manier van werken doortrekken in hun dagelijkse werking.

LANGE INTERVIEWS ONLINE Je vindt een uitgebreidere versie van deze interviews op onze website. www.bfvl.be/bedrijfindekijker

fotografie

Kobe Van Looveren

06

Bio Actief

36

De Zonnekouter WIE?

An Verboven, Arne Vastershaeghe en Lien Mennes WAT ?

Biodynamische boerderij WAAR?

Machelen aan de Leie H O E V E E L H E C TA R E ?

7 BIO SINDS?

2002

B

iodynamische boerderij De Zonnekouter werd in 2000 opgericht door Walter Coens en An Verboven. An: "We hadden daarvoor al 10 jaar geboerd op de coöperatieve bioboerderij De Wassende Maan. We leerden er de voor- en nadelen van coöperatief werken kennen. De samenwerking liep mis, en we besloten om zelf een nieuw bedrijf op te starten."

Met de hulp van sympathisanten kochten ze een stuk land in de buurt met vzw Land-in-Zicht, een vzw die was opgericht om landbouwgrond vrij te kopen voor biolandbouw. De boerderij groeide jaar na jaar en langzaam groeide het idee om ook van de Zonnekouter een coöperatie te maken.

"Febecoop, een organisatie die bedrijven begeleidt naar een coöperatieve structuur, hielp ons een structuur uit te denken zodat

we niet dezelfde fouten zouden maken als in het verleden: het bestuur moest in handen blijven van de mensen die dagelijks met hart en ziel aan het project werken: de boeren! De Vlaamse overheid gaf op dat moment ook subsidies aan bedrijven die coöperatief wilden werken."

Intussen bestaat de coöperatie iets langer dan twee jaar, met naast de medewerkers (B-vennoten, die in het bestuur zetelen) ook 100 consumenten als coöperant (C-vennoten, die sympathiseren en jaarlijks meedenken op de Algemene Vergadering). Katrien besliste om in september andere oorden op te zoeken.

Arne, Lien en An laten nu met zijn drieën de Op dezelfde dag dat hun dossier goed­– boel draaien. Arne: "Open communicatie is gekeurd werd, kregen An en Walter te horen essentieel. Elke dinsdagavond hebben we een dat de kanker waarvoor Walter al een jaar overlegmoment, waarin we alles bespreken. in behandeling was, niet meer te genezen ’s Ochtends is er een gezamenlijk koffieviel. An: "Dat was zwaar, maar we wisten moment voor de dagelijkse terugblik en dat we nu zeker moesten doorzetten wilden werkafspraken met alle medewerkers en we de Zonnekouter een toekomst geven." vrijdagavond sluiten we samen de week af met een maaltijd. Dat Er moest niet lang woris belangrijk, want het den gezocht naar de kan dan ook eens over juiste mensen. Lien, andere dingen gaan: dat m o m e n t e e l v e r a n twerkt verbindend." woordelijk voor de winkel, werkte al op de An is blij met de situZonnekouter. En ook atie zoals ze nu is: "Op Katrien was al actief als boerin. Met Arne bepaalde vlakken voelt deze structuur vrijer als vervanger van Walter viel de puzzel hele- aan dan een familiebedrijf. Daar had ik bijmaal op zijn plaats. voorbeeld nooit het gevoel dat ik een loon had, want al ons geld ging in het bedrijf. En Toch begon het toen pas. De overgang van ik kan nu ook eens een paar dagen weg, wat familiebedrijf naar coöperatie nam onge- vroeger niet gemakkelijk kon." veer een jaar in beslag. An: "Je moet aan alles denken: taakverdeling, goede communicatie, Arne: "Mensen vragen zich soms af of ik niet goede overdracht van oud naar jong, een huis- liever een eigen boerderij wil hebben. Maar houdelijk reglement, ... We lieten ons daarin ik boer hier gewoon met dezelfde ingesteldbegeleiden. Zeker bij onderwerpen als lonen heid: in alle vrijheid. Alleen zo kan je dit of uitstapmogelijkheden is zo’n onafhanke- project doen slagen." lijk iemand onmisbaar. Ik ben ook blij dat Walter die overgang nog heeft mogen mee- M E E R W E T E N ? maken en helpen begeleiden." www.dezonnekouter.be

“Open communicatie is essentieel.”

Bio Actief

36

07

Food Hub WIE?

Simon Clissold WAT ?

Coöperatieve biowinkel WAAR?

Leuven BIO SINDS?

2015

S

inds eind vorig jaar kan iedereen in Leuven voor zijn biologische aan­kopen terecht in de Food Hub. Maar noem de Food Hub geen gewone biowinkel: Simon Clissold wil met dit initiatief in de eerste plaats de kleinschalige biologische landbouw ondersteunen.

Simon: "Ik heb zelf lang biologisch geboerd in het buitenland. Toen ik dankzij de liefde in Leuven belandde, vond ik hier niet de voeding die ik wilde eten. Ik was gewend aan de Zuid-Europese boerenmarkten waar je rechtstreeks van de producent koopt. Daarom besliste ik om zelf iets op poten te zetten."

Zonder ervaring als winkelier koos Simon voor een vernieuwend winkelconcept: "In de Food Hub verkopen we geen producten, maar werken we samen met producenten.

Ik kies voor een relatie-economie, waarbij afnemer en leverancier op gelijke voet staan en transparant zijn tegenover elkaar."

Simon heeft meer dan 40 leveranciers, waar hij dus rechtstreeks contacten mee onderhoudt. 99 procent van het aanbod is biologisch gecertificeerd. In de winkelruimte krijgen klanten de verhalen van de producenten te lezen en op de prijskaartjes staat hoeveel de boer krijgt voor zijn product, hoeveel er naar transport gaat en hoeveel Simon zelf overhoudt. Daarnaast komen producenten een aantal keer per jaar naar de winkelruimte.

In de winkel vind je verschillende producten van kleinschalige Zuid-Europese bioboeren, zoals sinaasappelen en avocado’s. De Food Hub is naast winkel ook verdeler en importeur van bioproducten uit onder meer Spanje en Italië. Met zijn groothandel werkt Simon samen met verkooppunten die dezelfde filosofie hanteren. "In de praktijk liggen die vooral in Wallonië en Brussel. In Vlaanderen bestaat er meer koudwatervrees. Heel wat ­biowinkels zijn geïnteresseerd in ons ­concept, 08

Bio Actief

36

maar ze vinden het te moeilijk om het zelf te implementeren."

De Food Hub is bewust een kleine coöperatie: "Naast mij zijn nog 2 Belgische bioboeren en een Italiaanse coöperatie lid. Daardoor ­kunnen we sneller vooruit. Kijk naar een grote consumentencoöperatie als Bees Coop in Brussel. Zij zijn net als ons in 2015 opgericht en kregen zelfs een aantal subsidies, maar toch gaat hun winkel pas in s ­ eptember 2017 definitief open."

Voorlopig bestaat de Food Hub uit één winkel, maar Simon ziet wel dat groei nodig zal zijn: "Door onze rechtstreekse aanpak rijden we nu heel België rond om producten op te halen bij producenten. Die logistiek neemt een hele grote hap uit ons budget die met meer winkels efficiënter zou kunnen verlopen."

Toch droomt Simon niet van een keten met tientallen winkels over het hele land. Dat zou immers haaks staan op het idee achter de Food Hub: "Ik wil blijven werken met dezelfde leveranciers, en dat betekent dus dat er een plafond staat op het aantal winkels. Ik vind mijn leveranciers vertrouwen kunnen schenken belangrijker dan er zelf rijk van worden.

Ik zou veel liever hebben dat er in andere steden gelijkaardige projecten opgericht worden, waarmee ik dan kan samenwerken.

Daar wordt iedereen beter van."

MEER WETEN?

www.thefoodhub.be

fotografie

Sophie Nuytten

“In de Food Hub verkopen we geen producten, maar werken we samen met producenten.”

Stadsboerderij Kortrijk WIE?

Olivier Marescaux WAT ?

Coöperatieve biowinkel WAAR?

Heule BIO SINDS?

2014

I

n 2014 richtten een aantal Kortrijkzanen de coöperatie Stadsboerderij Kortrijk op. Doel?

Duurzame en ecologische voedsel­productie stimuleren en lokale boeren steunen. Een jaar later kwam daar ook een vzw bij.

Olivier Marescaux neemt bij Stadsboerderij Kortrijk vooral de zakelijke kant voor zijn rekening: "In het begin vertaalde de Stadsboerderij haar visie naar groentepakketten en een webshop. Alleen rendeerde dat niet zoals verhoopt. In 2015 vroegen de oprichters of ik mijn zakelijke kennis niet voor hen wilde inzetten. Ik was op dat moment vrijwilliger bij de vzw. Ik had geen professionele ­ervaring in de voedingsindustrie, maar heb me er met veel passie op gegooid."

De verwerking van de pakketten werd ­ itbesteed aan een van onze boeren, en de u

Stadsboerderij legde zich meer toe op de winkel. Die verhuisde in april 2017 naar een nieuwe, ruimere locatie in Heule. "Meer dan 95 procent van het aanbod is biologisch gecertificeerd, al ligt de focus vooral op lokale producten. We betalen de boeren daarvoor een eerlijke prijs. Niet altijd vanzelfsprekend, want daardoor liggen onze marges lager."

leuke dynamiek: je krijgt van al die mensen input vanuit hun specifieke situatie."

Maar coöperatief denken gaat verder dan één keer per jaar een Algemene vergadering organiseren: "Ook met het dagelijkse team beslissen we alles in overleg. Dat zorgt soms voor felle discussies omdat iedereen andere invalshoeken heeft, maar we komen wel tot een consensus."

“Wij plaatsen onze ­maatschappelijke rol altijd op de voorgrond.”

Bovendien ondervinden ze ook dat er steeds meer winkels in dezelfde klantenpoel vissen. "Ook supermarkten en grote biologische ketens springen op de kar. Maar ik kan me toch niet van de indruk ontdoen dat het bij hen vooral om winst­cijfers draait, terwijl wij onze ­maatschappelijke functie altijd op de voorgrond plaatsen.

Tijdens lezingen geven we dat verhaal ook altijd mee."

Als coöperatie verzamelde Stadsboerderij Kortrijk een groot deel van zijn kapitaal door de verkoop van aandelen. Die kosten 125 euro per stuk. "We zitten nu aan zo’n 130 coöperanten en de overgrote meerderheid steunt ons vooral omdat men in het project gelooft."

Het leuke aan een coöperatie? Dat je ­mensen uit verschillende milieus samenbrengt.

"Zo’n kwart van onze coöperanten is actief betrokken bij onze werking. Vooral tijdens de Algemene Vergadering zorgt dat voor een

Ook externe samen­ wer­kingen vindt Olivier broodnodig: "ik wil niet per se klanten afsnoepen van andere duurzame initiatieven. Zo begint een van onze coöperanten met een verpakkingsvrije winkel en dat zorgt voor ons beiden voor opportuniteiten. Uiteindelijk hebben we dezelfde beweegredenen en dat is de consument weer bewust maken van wat hij eet en koopt. Dat kennis vaak tekortschiet, merken we tijdens onze infosessies."

Olivier wil tot slot nog een oproep doen tot samenwerking: "Als er producenten uit Westen Oost-Vlaanderen zijn die met ons willen samenwerken, mogen ze gerust ­contact opnemen."

MEER WETEN?

www.stadsboerderijkortrijk.be

fotografie

Anne Deknock Bio Actief

36

09

SECTOR IN CIJFERS

Voet aan de grond VOOR WIE?

Bio is zowat overal te vinden, en dat zien we ook aan de cijfers uit het biojaarrapport.

Bio krijgt steeds meer voet aan de grond.

Iedereen in de biosector WAT ?

Cijfers uit het biojaarrapport WAAROM?

Omdat steeds meer mensen kiezen voor bio, ontstaan er ook kansen fotografie

Kobe Van Looveren

lk voorjaar publiceert het Vlaams Departement voor Landbouw en Visserij het biojaarrapport. Daarin staat een 足overzicht van de meest recente cijfers over de 足biologische sector in Vlaanderen, zowel voor productie als voor consumptie.

De consumptiecijfers worden verzameld door onderzoeksbureau GfK, in opdracht van VLAM. GfK analyseert daarvoor de bestedingen van 5.000 gezinnen. Op basis daarvan worden marktanalyses gemaakt voor verschillende producten en verkoopskanalen.

De productiecijfers zijn afkomstig van het studie足bureau van de Vlaamse Overheid, AMS, die zich baseert op de gegevens van de controleorganisaties. Zowel de plantaardige als de dierlijke landbouwproductie passeert de revue; ook verwerking en handel komen aan bod.

van het biologisch areaal in handen, terwijl de helft van de bedrijven amper 6% van het bio-areaal bewerken. Dat weerspiegelt het contrast tussen een grondgebonden dierlijke productie en de kleinschaligheid van de biologische groente- en fruitteelt.

Ook de rest van de keten groeit verder, met ongeveer 10%. Eind 2016 stonden er 906 marktdeelnemers (exclusief producenten) onder controle. De verwerking en distributie van bioproducten neemt een steeds prominentere plaats in in de keten.

Evolutie van de oppervlakte bio, in omschakeling, aantal producenten en andere marktdeelnemers 1000

7.000

900

6.000

800 5.000

700

4.000

600 500

3.000 We lichten enkele opvallende feiten uit het biojaarrapport.

2.000

Productie groeit sterk

1.000

De 32 grootste biobedrijven hebben de helft 10

Bio Actief

36

300 200 100

16 20

15 20

14 20

12

13 20

11

Biologisch landbouwareaal (hectare) In omschakeling

20

20

20 08 20 09 20 10

07 20

06 20

05

aantal bedrijven

20

04

aantal hectare

20

Het aantal gecertificeerde biologische landbouwbedrijven groeide in 2016 van 370 tot 430 bedrijven. Het areaal nam met 30% toe, van 5.343 hectare naar 6.960 hectare. Die forse stijging valt in grote mate toe te schrijven aan een groep omschakelende melkvee足houders.

Vanaf eind 2017 wordt een verdubbeling van de biomelkproductie verwacht.

400

Aantal biologische productiebedrijven Aantal andere marktdeelnemers

Bron: Departement Landbouw en Visserij op basis van Certisys, Integra, Quality Partner

E

Consumptie stijgt ook

Wat kopen mensen bio?

De Belgische biomarkt groeide vorig jaar opnieuw met dubbele cijfers. De totale besteding aan ­biologische producten steeg in 2016 met 12%, voor de verse bioproducten was dat zelfs met 13%.

In België is nu 3 procent van de verse voeding ­biologisch. De groei is wel vooral toe te schrijven aan Wallonië (+18%) en Brussel (+20%).

Vlaanderen bleef met een stijging van 7% iets achter op het marktgemiddelde. Toch kocht 93% van alle consumenten in 2016 wel eens een bioproduct.

Gemiddeld geven mensen 37,23 euro per persoon uit aan biovoeding per jaar.

Die bestedingen zijn gespreid over een divers assortiment. Groenten, fruit en zuivel blijven de voornaamste productgroepen. De belangrijke groeiers in 2016 ten opzichte van 2015 waren: fruit- en groenteconserven, verse zuiveldesserts, stokbrood, pizza, aardappelen, wijn, roomijs en sorbet, voorgebakken broodjes, kant-en-klare maaltijden, taart en banket, eieren, bloem en boter. Bij de grootste dalers behoorden: rund- en kalfsvlees, vis, week- en schaaldieren, broodjes, bakmixen en melksubstituten (zoals sojadrinks). Opgelet: omdat het om erg specifieke productcategorieën gaat, zit er een grote foutenmarge op deze cijfers.

41%

Overige kruidenierswaren en dranken

Zuivel (excl substituut)

Eieren

Zuivelsubstituten

Vleeswaar

Aardappelen

Besteding vers per regio 18%

14%

20%

5% 3% 2%

41%

BIOBESTEDINGEN

2%

€ 37,23

6%

P.P. PER JAAR

13%

4%

14% 17%

Vlaanderen Wallonië Brussel

Brood/gebak Bron: GfK Panelservices Benelux in opdracht van VLAM

Fruit

Vleesvervangers Vlees/gevogelte

Groenten

Bron: GfK Panelservices Benelux in opdracht van VLAM

Waar kopen mensen bio?

De groei in consumptie is onder meer te d ­ anken aan een ruimere beschikbaarheid van bio in meer verkoopkanalen. Voor de meeste verkoopkanalen blijven de cijfers vrij stabiel. De grafiek toont waar mensen hun biologische voeding en dranken kopen. De staafdiagram geeft de groei per distributiekanaal aan. De percentages die vermeld staan in de staven vermelden het aandeel van dat distributiekanaal op basis van de bestedingen in dat jaar. Zo zien we dat de hard discount de laatste jaren sterk gegroeid is en intussen goed is voor 9,4% procent van de bio-aankopen. In 2016 werd in totaal voor 586 miljoen euro verkocht aan bioproducten.

Dis 1

Openbare markt

Hard discount

Speciaalzaak

Buurtsupermarkt

Hoeve en boerenmarkt

Distributiekanalen biologische voeding en dranken €586 600

€525

500

€387 400

4,5%

€437

€419

31,1% 4,3%

4,5%

4,6%

32,9%

4,2%

300

31,7%

200

4,5% 11,4% 2,4%

100

45,7%

3,2% 10,2%

30,7%

30,9%

4,4%

4,4% 13,1% 3,8%

5,1%

10,9%

11,2%

5,5%

43,4%

45,4%

9,4%

3,2% 41,5%

41,8%

0 in mio €

2012

2013

2014

2015

2016

Bron: GfK Panelservices Benelux in opdracht van VLAM

Bio Actief

36

11

VERANDERENDE SECTOR

Jong geleerd, oud gedaan fotografie

Kobe Van Looveren

grond na jou? - in de biosector een belangrijk thema. Een thema dat vandaag nog niet genoeg aandacht krijgt.

WIE?

Bioboeren WAT ?

De toekomst van je bedrijf na jou WAAROM?

Door op tijd na te denken over opvolging, gaat je levenswerk niet verloren

V

olgens de cijfers uit het laatste landbouwrapport komen er alsmaar meer biologische boerderijen bij. In 2016 steeg het aantal bioboerderijen van 370 tot 430.

Goed nieuws voor de sector, maar de ­ ijfers vertellen maar een deel van het verc haal. Hoewel het biologisch areaal elk jaar stijgt, stoppen er jaarlijks ook heel wat ­biologische boeren. De eerste generatie biologische boeren bereikt stilaan de pensioen­– gerechtigde leeftijd. De boeren vinden vaak geen overnemer. Dat is jammer, want zo gaat de biologische bodem, die vaak jarenlang zorgvuldig is opgebouwd en onderhouden, verloren voor de biosector.

Niemand ziet zijn levenswerk graag verdwijnen. Vanwege het belang dat de biologische landbouw hecht aan de bodem, is bedrijfscontinuïteit – wat gebeurt er met jouw bedrijf en 12

Bio Actief

36

Opvolger of niet?

De voortzetting van jouw bedrijf kan een ver-van-je-bed-show lijken, maar je begint er beter vroeg dan laat aan te denken. Er zijn namelijk heel wat vragen waar je een antwoord op moet vinden.

Staat er tussen jouw kinderen een opvolger klaar? Hoe regel je de eigendommen? Waar ga je zelf wonen? Hoe zorg je ervoor dat de overgang niet leidt tot een familieruzie?

Hoe draag je je kennis van al die jaren over?

Het zijn maar enkele voorbeelden.

In veel gevallen staat er geen opvolger klaar. Dan moet je daar eerst naar op zoek.

Vaak is het voor een jonge boer of boerin onmogelijk om je boerderij in één keer over te nemen. Dus moet je gaan kijken welke bedrijfsstructuur het meest geschikt is en hoe je ook emotioneel je boerderij leert overlaten.

Jong en oud Antwoorden op deze vragen vergen vaak veel denkwerk en tijd om te bezinnen. Gun je zelf meerdere jaren tijd om alles uit te klaren.

Tegelijkertijd is deze vraag niet alleen relevant voor oudere boeren. Ook als dertiger is het belangrijk om deze denkoefening te maken. Hoe zorg je ervoor als jonge boer dat je het boeren tot je pensioenleeftijd volhoudt? En heb je al nagedacht over wat er moet gebeuren als jij stopt met boeren?

Enquête Om inzicht te krijgen in hoeverre het thema leeft bij bioboeren, organiseren we in samenwerking met Landwijzer en de Landgenoten hierover een enquête. Je vindt ze op www.bfvl.be/bedrijfscontinuiteit. Deze enquête kan je anoniem invullen, maar je mag ons ook je naam doorgeven.

In een van de volgende nummers van Bio Actief maken we onze bevindingen bekend.

Volgend jaar zullen we met deze gegevens aan de slag gaan om jou tips en ­voorbeelden te geven van hoe je de opvolging op je eigen bedrijf kan aanpakken.

MEER WETEN?

Wil je meer weten over dit onderwerp of je bevindingen delen? Neem contact op met onze coördinator landbouw An Jamart an.jamart@bioforumvl.be.

Liefde voor bio

BIOFORUM VLAANDEREN VZW

Jaarverslag 2016

In 2016 was het al liefde voor bio wat de klok sloeg. De consument vindt steeds meer zijn weg naar biologische producten en alsmaar meer bedrijven zetten de stap naar bio. Wij hielden als sector–­­­­­­­ or­­­­­ganisatie de vinger aan de pols en probeerden ook in 2016 jou zoveel mogelijk te ondersteunen. Een overzicht.

1

Heldere informatie voor het brede publiek Wij informeren consumenten over de meerwaarde van bio, ook samen met ondernemers.

Liefde voor de consument

Liefde voor bioproducten

Liefde voor de media

Onze consumentenwerking kreeg in 2016 een nieuw jasje. De website ­­­­­­www.­biomijnnatuur.­be werd vernieuwd en bevat naast nieuws­berichten nu ook uitgebreide productinformatie en een receptenrubriek. Inhoudelijk werd de website bijgewerkt met geactualiseerde veelgestelde vragen. We vernieuwden de databank met bio-adresjes en integreerden deze ‘biopunten’ in onze site. Ook de bijhorende nieuwsbrief kreeg een aangepaste look.

Die vernieuwing paste ook in de lancering van onze nieuwe driejarige campagne, waarbij we in verschillende periodes van het jaar telkens een ander bioproduct in de kijker zetten. Dat product is dan ambassadeur voor het hele biologisch assortiment. In juni 2016 zetten we zo zuivel en eieren in het voetlicht, in september gingen groenten en aardappelen met de aandacht lopen. BV Wim Lybaert ondersteunde beide campagnes. Tijdens de groentegolf deelden 79 winkels samen bijna 10.000 exemplaren van een groentegids uit voor Dag van de Klant.

Een groot deel van onze perswerking gebeurt tijdens de campagnegolven. Zo kwam Wim Lybaert in het één-programma van Gils & Gasten zijn liefde voor bio verkondigen.

Er verschenen 80 artikels in de media over de campagne. Ook buiten campagnetijd brachten we bio in de media en hielpen we journalisten verder met het brengen van correcte informatie.

D E B I O C A M PA G N E I N C I J F E R S

2

22%

400

Productgolven

van de biopunten organiseerde een activiteit

nieuwe fans voor onze Facebook-pagina Lekker Bio tijdens de campagnes

7.880

13.710

1.530

Gemiddeld aantal bezoekers per maand

mensen die de Facebookpagina Lekker Bio volgen

biopunten in onze databank

BIO MIJN NATUUR IN CIJFERS

Bio Actief

36

13

2

Advies en ondersteuning aan bio-ondernemers Wij helpen ondernemers met hun vragen en organiseren studiedagen.

Informatie is alles, en dus proberen we je zoveel mogelijk op de hoogte te houden van het reilen en zeilen in de biosector. Vier keer per jaar verschijnt ons vakblad Bio Actief, elke twee weken zenden we sectornieuwsbrieven uit en het belangrijkste nieuws vind je op de website van BioForum Vlaanderen.

Liefde voor communicatie

Liefde voor bijleren

Als biologisch ondernemer is communicatie een van de belangrijkste troeven, en we helpen je daarbij. Elk jaar kan je bij ons promomateriaal bestellen of je krijgt het gratis opgestuurd, zodat onze sector een duidelijk gezicht krijgt. Zo ontvingen alle winkels receptkaarten en posters voor de biocampagne. In september verscheen de handleiding om zelf je eigen website op te zetten. En via de Biobedrijvengids vinden andere bedrijven jou snel terug.

Bio-ondernemers willen steeds bijleren.

Ondernemers met vragen kunnen altijd bij ons terecht voor advies. Naast de Biobedrijfsnetwerken, organiseerden we ook studiedagen en infomomenten waar we bepaalde thema's dieper uitspitten met de sector. BioForum stimuleert ook onderzoek op maat van de noden van de sector en volgt die nauw op, zowel op Vlaams als Europees niveau. We gingen ook op

BIOSECTOR INFORMEREN IN CIJFERS

LIEFDE VOOR BIJLEREN IN CIJFERS

4.260

760

2

3

Elke maand gaan zo’n 4260 ondernemers op zoek naar informatie op de website van BioForum Vlaanderen.

Onze databank Biobedrijvengids wordt elke maand door zo'n 760 mensen geraadpleegd.

Nieuwe biobedrijfsnet­werken voor omschakeling melkvee en gemengde bedrijven

studie- of netwerkdagen voor producenten met in totaal een 60-tal deelnemers

1.300

40

21

30

De populairste pagina blijft Vraag en aanbod, met 1.300 pagina­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­weer­ gaves per maand.

bedrijven bestelden promomateriaal als vlaggen, T-shirts, pijlen enzovoort.

Biobedrijfsnetwerken over 5 sectoren

verwerkers namen deel aan een studiedag over de biomarkt

15

80

winkeliers namen deel aan een vorming over het FAVV

medewerkers van een bedrijf kregen een opleiding over biowetgeving

14

Bio Actief

36

3

Op de bres voor de ­belangen van de biosector Wij laten van ons horen bij het beleid.

Liefde voor de biosector BioForum wil dat de stem van de biosector gehoord wordt bij het beleid en zetelt in verschillende overlegorganen en adviesraden.

Dat is absoluut nodig, willen we als kleine sector de ruimte krijgen om te groeien. We gaan verder ook in gesprek met politici en zetten waar nodig ook onze perswerking in om onze beleidseisen kracht bij te zetten. We gooiden ons in 2016 op volgende dossiers:

• We vroegen om de mogelijkheid om melkvee en geiten gefaseerd om te schakelen, zodat de financiële kosten draaglijk ­blijven. Sinds 2017 is dit effectief mogelijk • We volgden de ontwikkeling rond de nieuwe Europese biowetgeving op de voet, via onze koepelorganisatie IFOAM EU • We presenteerden onze visie over schaalverandering in de landbouw voor de Commissie Landbouw van het Vlaamse parlement

• We verdedigden de toegang tot VLIF-steun voor consumentencoöperaties • Verdere opvolging MAP: zoeken naar een oplossing voor gebruik mest op klasse 3 en 4 bodems • We gaven input voor nieuwe Europese regels over duurzame openbare aanbestedingen • Toekomstig Europese landbouwbeleid: we werkten mee aan de visie van IFOAM, ontwikkelden een eigen standpunt en bedachten een campagne met Voedsel Anders

ACHTER DE SCHERMEN

COLOFON —

7% BioForum verenigt als sectororganisatie alle schakels in de keten. We tellen 455 bedrijven die lid zijn: boeren, verwerkers, winkeliers en foodservices. Daarnaast zijn er nog 8 lidorganisaties, waaronder de controleorganisaties en onderzoeksinstellingen.

Onze Raad van Bestuur is samengesteld uit ondernemers met een biologische productie en lidorganisaties. Voorzitter is Kurt Sannen van bioboerderij het Bolhuis.

andere

2%

67%

advertising

subsidies inkomsten

24%

Verantwoordelijke uitgever Kurt Sannen Asdonkstraat 49 2360 Molenstede Fotografie Sophie Nuytten Swa De Heel

bijdragen biosector

6%

overhead

71%

personeel

De dagelijkse werking is in handen van 13 personeelsleden (11 VTE) onder leiding van directeur Lieve Vercauteren. In 2016 gingen twee medewerkers weg (-1,8 VTE). Zij werden vervangen door 3 mensen (+ 1,9 VTE).

uitgaven

23%

werking

Bio Actief

36

15

4

Stimulansen en ­ondersteuning voor marktontwikkeling en onderzoek Wij stimuleren mensen tot samenwerking, innovaties, onderzoek en kennisuitwisseling

Liefde voor Biogarantie

Liefde voor onderzoek

BioForum Vlaanderen beheert het Belgische Biogarantie-label voor alle bedrijven in Vlaanderen, de nationale retailers en Brusselse bedrijven die voor Vlaanderen kiezen. 194 Vlaamse ondernemers kozen in 2016 voor het Biogarantie-label.

BioForum Vlaanderen is coördinator, sleutel– partner en uitvoerder in het Vlaamse biokennisnetwerk. We vinden ook steeds meer aansluiting bij de kennis op Europees niveau en werken samen met organisaties en onderzoekers uit andere landen. Een goed voorbeeld is het OK-Net Arable-project, waarvoor we de kennis uit biologische akkerbouw uit heel Europa samenbrengen.

Liefde voor agro-ecologie

Liefde voor duurzaamheid

In 2016 werd de Voedsel Anders-beweging boven de doopvont gehouden. Dit overkoepelend netwerk van 18 organisaties wil agro-ecologie op de kaart zetten. Elke organisatie legt daarbij accenten vanuit zijn eigen werking. Ook vond er voor de tweede keer de conferentie Agroecology in Action plaats, met meer dan 500 deelnemers.

Achter de schermen waren we druk bezig met een nieuw project dat de biosector nog verder wil helpen verduurzamen. In 2017 k ­ rijgt dit project een duidelijk gezicht!

Liefde voor de keten

Bio is marktkansen zien

Bio zoekt Keten en Bio zoekt Boer zijn een gezamenlijk initiatief van ABS, Boerenbond en BioForum Vlaanderen. Bio zoekt Keten brengt de marktvraag in beeld, Bio zoekt Boer maakt deze marktvraag bekend bij gangbare landbouwers. In 2016 werkte Bio Zoekt Keten op:

Onder de noemer Your Choice brengt BioForum samen met Vredeseilanden en Fair Trade Belgium al enkele jaren duurzame voeding onder de aandacht van grootkeukens en catering. In 2016 organiseerden we een Your Choice groepsstand en route tijdens Horeca Expo. 14 bioleveranciers kwamen hier hun producten voorstellen op de groepsstand, een twintigtal op de route.

• Varkensvlees: tweemaandelijks marktoverzicht.

• Sierteelt: marktstudie

• Industriefruit: marktvraag, expertenopdracht rendabiliteit voor boer

• Zuivel: marktoverzicht voor omschakelaars

• 80 marktgerelateerde vragen beantwoord

• Granen: lokale granen voor biobakkers

• Bio zoekt Boer adviseerde 64 bedrijven en organiseerde 17 vormingsmomenten

• Vlees: slachthuisprobleem, soepkippen en kalveren

16

Bio Actief

36

"Ik heb op 10 jaar tijd nog maar één keer een dier moeten behandelen tegen wormen."

JO S D E C L ERC Q , NAT L A ND HO EV E

BAANBREKEND BIO

Natlandhoeve Duurzaamheid is een proces. Veel biologische ondernemers hebben dat begrepen en gaan verder dan wat de biowetgeving oplegt. In elk nummer tonen we een bedrijf dat zich engageert voor meer en ook jou wil inspireren.

Deze keer: rundveehouderij de Natlandhoeve.

Kringlopen en grondstoffen: Sluit overeenkomsten met ­natuurbeheerorganisaties voor ­ de begrazing van natuurgronden "Natuurgronden lijken voor boeren op het eerste gezicht minder waardevol, maar dat hoeft niet zo te zijn. Door mijn koeien er op te laten grazen, neem ik deze gronden op in de kringloop van mijn ­bedrijf. Zo zet ik ‘afval’ – een mens kan immers gras niet opeten - om in voedsel dat ook geschikt is voor de mens. De mest van de koeien gebruik ik dan weer voor de akkers. Zo worden de mineralen van de­ natuurgronden gerecupereerd."

Dierenwelzijn: Voorkom wormen door de natuurlijke weerstand van dieren te versterken "In plaats van preventief antiwormmiddelen te gebruiken, moet je dieren weerstand laten opbouwen. Anders krijg je alsnog problemen als het middel uitgewerkt is. Natuurlijke weerstand bouw je op door kalveren voortdurend onder een lichte wormdruk te brengen. Ze hebben toegang tot ruwvoer, maar kunnen ook steeds terecht bij de moeder voor moeder­ melk. Die geeft veel antistoffen. Ik hou mijn kalveren dus zo lang mogelijk bij het moederdier. Resultaat? Ik heb op 10 jaar tijd nog maar één keer een dier moeten behandelen tegen wormen."

Leefbaar bedrijf: Blijf financieel onafhankelijk MEER WETEN?

Zelf ook geïnteresseerd om meer te doen dan de wetgeving voorschrijft? Doe i­nspiratie op op www.bfvl.be/baanbrekendbio of neem contact op met projectverantwoordelijke Esmeralda Borgo esmeralda.borgo@­bioforumvl. be. Geef ook je eigen goede praktijken aan ons door!

"Landbouw is erg kapitaalintensief en maar al te veel boeren worden mettertijd werkkrachten van de bank. Ik kies daarom ­­ bewust voor een deeltijdse baan als boer. Ik combineer dat met een vast loon als leerkracht. Ik heb altijd met eigen kapitaal geïnvesteerd in het bedrijf. Vervolgens is dat k ­ apitaal op zichzelf beginnen te groeien. Geld lenen om te kunnen ­boeren heb ik nooit gedaan. Omdat ik les geef over biolandbouw zijn beide beroepen complementair. Andere boeren doen aan verbreding, ik geef les."

Bio Actief

36

17

BIO IN DE KETEN

De biologische vleesketen in beeld Elk nummer tonen we hoe een bepaald product zich door de biologische keten beweegt en laten we ons licht schijnen over een bijhorend actueel thema.

Deze keer kijken we naar vlees.

We gaan iets dieper in op de productie van elke soort.

WIE?

De hele biosector

Varkens

W AT ?

De keten van biologisch vlees uitgetekend WAAROM?

Biologisch vee heeft specifieke rol in een biologisch landbouwbedrijf

1. Landbouw Biologische veehouders vind je in België vooral ten zuiden van de taalgrens. Logisch, want in Wallonië is het net iets makkelijker om het extensieve karakter van de biologische veehouderij in praktijk om te zetten.

Een vleesveehouder heeft veel land nodig om enerzijds de uitloop te kunnen organiseren en anderzijds de mest af te zetten à rato van maximaal twee GVE (grootvee-eenheden) of 170 kg stikstof per hectare biologisch land.

Die hoeveelheid land is in Vlaanderen vaak onvoldoende aanwezig of relatief duur.

Van de bijna 80.000 biorunderen in ons land zijn er dan ook minder dan 5.000 in Vlaanderen te vinden. Eenzelfde trend zien we bij biovleeskippen. Voor biologische varkens is het verschil tussen Vlaanderen en Wallonië minder groot. Je vindt meer uitgebreide statistieken op www.bfvl.be/ cijfers_vleesvee.

18

Bio Actief

36

Er bestaat in België al jaren een algemeen tekort aan biologische varkens. Er schakelen maar weinig bedrijven om, ook al is er best wel wat belangstelling.

Dat komt omdat een aantal factoren omschakeling bijzonder moeilijk maken. Een van de belangrijkste knelpunten blijkt de grondgebondenheid. De meeste geïnteresseerde bedrijven kunnen niet voldoen aan de vereiste om biologische varkensmest op biologische percelen af te zetten, à rato van maximaal 170kg stikstof/ha. Ze beschikken zelf niet over voldoende grond en collega-akker­bouwers en -tuinders hebben zelden interesse in varkensmest omdat die relatief rijk is aan fosfaat en veel minder aan stikstof.

Omdat het laatste Mestactieplan verstrengde normen heeft op het vlak van fosfaat, zijn de meeste bioboeren vooral op zoek naar mestsoorten met een een hoge stikstoffosfaatverhouding. Vanaf 2018 zal het gebruik van gangbare zeugenmest op biologische percelen verboden worden en wordt een verplichting opgelegd dat 20% van de extern aangevoerde mest van biologische oorsprong zal zijn. Op die manier wil de overheid tegemoet komen aan deze knelpunten. Voor kleine bedrijven een hele uitdaging en een grote (transport)kost als zij zich in gebieden bevinden zonder biologisch vee.

Een ander heikel punt bij de productie van biologische varkens is de castratie van de beren (mannelijke varkens), zeker voor de kleinere telers. Dat wordt traditioneel gedaan om de kans op berengeur te vermijden, een onaangename geur die soms vrijkomt als varkensvlees van niet-gecastreerde varkens verhit wordt. Alleen strookt het castreren van varkens niet met de biologische principes. Daarom zijn er steeds meer Vlaamse en Nederlandse biologische varkenshouders die hun varkens niet meer castreren.

Ze verminderen de kans op berengeur door een aangepaste huisvesting, specifieke rassenkeuze en een laag slachtgewicht.

Bovendien worden de karkassen aan de slachtlijn specifiek hierop getest.

Vleeskippen De sector van biologische slachtkippen is een goed georganiseerde keten. Verschillende ketenschakels werken nauw samen om de continue aanvoer van biologische kippen te verzekeren. De schakels zijn het moederdierenbedrijf, de broeierij voor de productie van eendagskuikens, minimaal veertien pluimveehouders, de voederlever­ ancier en het slachthuis.

Het moederdierenbedrijf selecteert rassen die aangepast zijn aan de biologische productie. Deze rassen groeien traag en zijn pas op de leeftijd van 70 dagen slachtrijp, conform het biologische lastenboek. In de gangbare landbouw ligt dat op 42 dagen.

1

2

3

Landbouw

Verwerking

Verkoop

Ook voor oude leghennen bestaan er (beperkte) afzetmogelijkheden. Een Vlaams slachthuis startte vorige jaar met het slachten van deze biologische hennen en het vermarkten van het vlees. Mogelijke eindproducten zijn soepkippen, vol-au-vent, biologische kippenburgers, schnitzels en nuggets. Ook Velt organiseert een actie die biologische legkippen bij hobbyboeren een mooi tweede leven bezorgt.

Runderen Biologische vleesveehouders houden hoofdzakelijk de Franse vleeskoerassen Blonde d’Aquitaine en Limousin. Ook rassen als Hereford, Rouge dès Pres, Black Angus, Kempens Rood Bont en Maas-Rijn-IJsselvee worden voor het vlees gekweekt. Het vlees wordt in vele gevallen rechtstreeks aan de consumenten verkocht. Een aantal gecertificeerde beenhouwers versnijden het vlees centraal en verpakken het in porties. Consumenten kunnen daarna op een vooraf afgesproken tijdstip hun vleespakket gaan afhalen bij de vleesveehouder (zie ook Verkoop).

Reforme (of oudmelkte) koeien worden in eerste instantie gehouden voor de productie van melk en pas in tweede instantie voor de vleesproductie. Aangezien het vaak gaat om typische melkrassen, is de vleesaanzet eerder beperkt. Deze dieren worden in belangrijk mate gangbaar afgezet. Toch is er op dit ogenblik een toegenomen vraag naar reforme koeien voor biologische verwerking. Een belangrijk deel van dit vlees wordt gebruikt voor worst en vleesbereidingen.

2. Verwerking Wat verwerking betreft is er vooral een tekort aan biologisch gecertificeerde slachthuizen.

Hun aantal is beperkt en de afstand van de boerderij tot het slachthuis is vaak groot.

Bovendien zijn grote slachthuizen vaak niet geïnteresseerd om kleine aantallen biodieren te slachten, omdat ze gangbaar en biovlees van elkaar gescheiden moeten houden, in tijd of ruimte. Dat is een groot probleem voor biologische veehouders. Daarom wordt al langer nagedacht over alternatieven om biologische dieren te slachten, zoals mobiele slachthuizen (zie ook pagina 20). In Vlaanderen zijn meerdere verwerkers van biologisch vlees actief. Naast de slachthuizen, vleesgroothandels en slagers, zijn er bedrijven gespecialiseerd in de productie van vleeswaren zoals ham, hespenworst, paté, kalkoen, kip, spek, salami of bereide maaltijden met vlees.

3. Verkoop Groothandel

Enkele Vlaamse bedrijven leggen zich toe op groothandelsactiviteiten voor biologisch vlees.

Daarnaast heb je slagerijen die ook biologisch vlees distribueren. De groothandelsactiviteit omvat het uitsnijden en/of verwerken en verpakken van karkassen tot verkoopklare delen.

Het verhandelde vlees dient zowel voor verdere verwerking als voor verkoop aan consumenten. Deze groothandelsbedrijven distribueren meestal ook gangbaar vlees.

Korte keten Een aantal veehouders verkopen het vlees

van hun dieren in de korte keten. Ze werken hiervoor samen met een (lokale) biologisch erkende slagerij, die het karkas versnijdt, verwerkt en verpakt. Klanten krijgen op voorhand een bericht dat er een dier wordt geslacht en versneden. Zij kunnen dan een vleespakket bestellen. Het vlees wordt op een afgesproken tijdstip vers aangeleverd op het bedrijf en meteen verdeeld aan de klanten die een pakket bestelden. In de praktijk blijkt deze vorm van verkoop vlot te werken.

Consumptie Van alle bioproducten wordt vlees het ­minste geconsumeerd. Hier zijn meerdere verklaringen voor. Bewuste (bio-)consumenten eten doorgaans minder vlees. Biologisch vlees is daarnaast niet overal even gemakkelijk beschikbaar en relatief duur. Tot slot zijn er slechts weinig gespecialiseerde beenhouwers en verkopen de meeste biowinkels of supermarkten geen of beperkt biovlees. Biowinkels bieden soms een niet-biologisch alternatief aan omdat biovlees maar beperkt beschikbaar is en ze problemen ondervinden met aanvoer en logistiek. Ook het prijsverschil speelt een rol bij die keuze. Biologische vleesveehouders ervaren dit vaak als oneerlijke concurrentie. Hier schuilen zeker nog kansen om de lokale biosector te ondersteunen.

MEER WETEN?

In 2016 verscheen in het kader van Bio zoekt Keten een marktstudie over ­biologisch vlees. Je vindt ze op www.bfvl.be/cijfers_vlees.

Bio Actief

36

19

Uitgelicht:

Mobiele slachthuizen Het beperkte aanbod aan biologisch gecertificeerde slachthuizen en de vaak kleine aantallen vee zijn een probleem in de sector.

Misschien zijn mobiele slachthuizen wel de oplossing.

I

n 2014 verscheen in opdracht van Bio zoekt Keten de studie "Haalbaarheid van een mobiele slachteenheid in Vlaanderen" (W. Vandenberghe en M. Pauwels). Uit deze studie bleek dat een mobiele slachteenheid praktisch haalbaar is. Volgens de auteurs biedt het slachten op de boerderij bovendien bewezen voordelen naar dierenwelzijn en vleeskwaliteit.

De wetgeving met betrekking tot voedselveiligheid, milieuvergunning en afvalbeheer maakt het opzetten van een mobiele slachteenheid ongetwijfeld ingewikkeld, maar hoogstwaarschijnlijk niet onmogelijk.

Een belangrijke kanttekening uit de studie is dat een mobiele slachteenheid alleen economisch leefbaar is als een grote groep veehouders zich voor langere tijd wil engageren. En een marktonderzoek blijft wenselijk om na te gaan of ‘lokaal slachten’ ook in een meerprijs vertaald kan worden.

Intussen zijn een aantal nieuwe elementen opgedoken, waardoor BioForum dit thema verder wil uitdiepen:

··

In de omgeving van Keulen is een mobiele slachteenheid actief. De meeste dier­ soorten kunnen er geslacht worden.

20

Bio Actief

36

··

··

Een toenemend aantal bedrijven (waaronder ook CSA-boerderijen) heeft aangegeven interesse te hebben in het kweken en vermarkten van onder andere kleinere loten pluimvee. Voor hen is een mobiele slachteenheid een interessante oplossing.

De schokkende beelden van dieren­ mishandeling in het slachthuis van Tielt maken het zoeken naar alternatieve methoden relevant.

Concreet wil BioForum een bezoek regelen aan de bestaande mobiele slachteenheid in de buurt van Keulen en wil het de economische haalbaarheid analyseren door offertes op te vragen en een businessplan op te stellen.

Daarnaast zullen we ook met instanties als het FAVV overleggen over de mogelijkheden.

MEER WETEN?

De studie uit 2014 vind je op www.bfvl.be/ mobieleslachthuizen. Je kan bij interesse ook contact opnemen met An Jamart an.jamart@bioforumvl.be of Paul Verbeke paul.verbeke@bioforumvl.be.

DE ROL VAN VEEHOUDERIJ IN DE BIOLOGISCHE LANDBOUW Hoewel de veehouderij de laatste tijd ­negatief in het nieuws komt, zijn er een aantal goede redenen om op een bio­ boerderij ook dieren te houden. Dieren leveren ons niet alleen verschillende voedingsmiddelen, ze vormen ook een belangrijke schakel in het sluiten van de kringloop op een bedrijf.

Zo zetten ze gewasresten of resten van de voedingsindustrie (vb. broodafval, bierdraf, ...) om in voedsel. Daarnaast produceert vee hoogwaardige mest voor de plantenteelt. Vee geeft de boer de mogelijkheid om de vruchtwisseling met voedergewassen uit te breiden, wat bijdraagt tot minder ­ziekten en plagen in de plantenteelt.

Herkauwers eten van nature voornamelijk gras. Ze kunnen dus prima ingezet worden om gebieden die niet geschikt zijn voor voedselproductie (vb natte broeklanden en natuurgebieden) toch voor voedsel­ productie te laten renderen.

TÜV NORD INTEGRA

Certificatie in landbouw en voeding Dé vakbeurs voor bio-, eco-, natuurlijke en duurzame producten.

Voor en door de sector.

Zondag 15 en maandag 16 oktober 2017 Brussels Expo - Paleis 1

Corporate Branding Guidelines Document for BRC Trading

BRC Certification Body Logo

BE-BIO-02

Below are examples of the Certification Body logo.

Pantone 2592

Pantone 2592

en vele andere...

Black

Black

www.bio-xpo.be BioXpoVitaSana_ADV_198_276.indd 1

Statiestraat 164 2600 Berchem - Antwerpen T + 32 3 287 37 60 F + 32 3 287 37 61 www.tuv-nord-integra.com

17/05/17 07:38 White

White

adv_96x136mm_03_2016.indd 1

16/11/16 1

Project: BRC Corporate Branding Guidelines Date: July 2011

Geïnteresseerd in : - Bio-landbouw?

- Bio-productie?

- Gecombineerde audits*? *BIO, GLOBALG.A.P., IKM, Belplume, Certus, Codiplan, CodiplanPLUS, Vegaplan, privé lastenboek, autocontrole systemen, ...

• info@quality-partner.be • • Tel.: +32 (0) 4 240 75 00 • • www.quality-partner.be •

BE-BIO-03

EERLIJKE SECTOR

Vooruit met de geit!

Dierenwelzijn gaat veel verder dan zieke dieren genezen.

Veehouders nemen best hun hele bedrijfsvoering onder de loep, als het kan samen met collega’s. Met deze holistische benadering gingen de biologische geitenhouders aan de slag.

fotografie

Lisa Develtere

22

Bio Actief

36

VOOR WIE?

Biologische veehouders

gedrag van het dier. Wat heeft een dier nodig om zijn eigenheid ten volle te ­kunnen beoefenen?

wil vermijden, maar vooral de positieve maatregelen te benadrukken, krijgt dierenwelzijn een positieve benadering.

Onder druk van dierenwelzijnsorganisaties zien we dat biologische veehouders in het buitenland steeds meer de focus leggen op één of meer aspecten van dierenwelzijn.

Zo willen zij zich ook verder onderscheiden van duurzame maar gangbare veehouderij. We denken daarbij bv. aan vastleggen van minimale oppervlakte voor weide­­­­­­­­­gang,­­ ­... Ook distributie en afnemers zijn vragende partij, omdat hun klanten verwachten dat de biologische veehouderij beter scoort op dieren­welzijn. Soil Association en Bioland nemen dan ook bijkomende eisen wat betreft dierenwelzijn op in hun privélastenboeken. Ook in Biogarantie zouden extra normen voor dierenwelzijn kunnen worden toegevoegd, indien daarvoor voldoende interesse is bij de Belgische veehouders..

Zulke protocols bestonden al voor ­rundvee, varkens en pluimvee. Voor geiten is het gloednieuw.

WAT ?

Ontwikkeling van een dierenwelzijns­ protocol in de biologische geitenhouderij WAAROM?

Een holistische aanpak via objectieve ­criteria zorgt voor gezondere dieren, een gelukkige boer en een gezonder bedrijf

D

e biowetgeving lijst een aantal basisprincipes op over diergezondheid en dierenwelzijn. Het dier moet de ruimte krijgen om zijn natuurlijke gedrag te kunnen uiten en de veehouder moet met verschillende maatregelen zijn dieren preventief gezond houden. Wordt een dier toch ziek, dan gaat de voorkeur naar fytotherapeutische producten, homeopathie of supplementen met mineralen, spoorelementen of vitaminen.

Alleen als het echt niet anders kan, gebruikt hij een regulier geneesmiddel onder de verantwoordelijkheid van een dierenarts.

Rond diergezondheid is de biologische wetgeving duidelijk, maar de dierenwelzijnsaspecten blijken eerder richtlijnen te zijn en zijn vaak weinig concreet. Toch zijn biologische veehouders geen vragende partij voor strengere regels, liever gaan ze zelf aan de slag.

Dierenwelzijn en de rol van de boer Een belangrijk vertrekpunt is de houding die de veehouder heeft ten opzichte van dieren­ welzijn. Er zijn grofweg drie houdingen te onderscheiden:

··

··

··

De niet-chemische benadering: een bioveehouder denkt net als een gangbare veehouder en vervangt chemische geneesmiddelen door natuurlijke medicijnen.

De agro-ecologische benadering: een biologisch veehouder zet meer in op ­preventie en kijkt hoe hij zijn bedrijfsvoering zo kan aanpassen dat de dieren er bij te winnen hebben.

De integriteitsbenadering: een biolo­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­gisch veehouder bekijkt zijn hele bedrijfs­ voering vanuit de behoeften en het

DE VIJF VRIJHEDEN VA N H E T D I E R

·· ·· ·· ·· ··

Een dier moet: vrij zijn van pijn, ziektes en verwondingen: door preventie, snelle dia­gnose en behandeling vrij zijn van honger, dorst, onjuiste voeding en ondervoeding: continue beschikbaarheid voeder en vers water vrij zijn van ongemak: geschikte leefomstandigheden met een schuilplaats en onderdak met een rustzone vrij zijn van angst, leed en ­chronische stress: mentaal leed vermijden in alle omstandigheden vrij zijn om het natuurlijk (normaal) gedrag te vertonen: zorgen voor ­gezelschap, voldoende ruimte en speelbenodigdheden.

Wat is dierenwelzijn?

Voorheen waren verschillende benaderingen in omloop om dierenwelzijn op een bedrijf te bepalen. Dat maakte het moeilijk om ­bedrijven met elkaar te vergelijken. Uniforme, breed gedragen criteria waren nodig om ­dierenwelzijn te definiëren. Daarvoor is het Welfare Quality®-protocol ontwikkeld.

Dit Europese protocol dat bestemd is voor alle veehouderijen, gangbaar en biologisch, is gebaseerd op de vijf vrijheden van het dier (zie kaderstukje). Door niet alleen te ­kijken naar de negatieve effecten die men

In de praktijk De Vlaamse biologische geitenhouders namen zelf initiatief en probeerden inzicht te krijgen in het dierenwelzijn op hun b ­ edrijven.

Dat gebeurde in het Biobedrijfsnetwerk melkgeiten, dat al verschillende jaren bestaat en regelmatig samenkomt onder coördinatie van onafhankelijk adviseur Johan Devreese.

Die continuïteit zorgt voor onderling ver­ trouwen, waardoor de geitenhouders heel open hun ervaringen en gegevens met elkaar delen. Regelmatig doen ze een beroep op externe adviseurs en onderzoekers zoals bedrijfsadviseur Wim Govaerts.

Voor de ontwikkeling van een dierenwelzijns­ protocol werkten ze samen met docent en dierenarts Jo Vicca van de hogeschool Odisee. De financiering kwam ook vanuit de Hogeschool.

Het protocol werd opgesteld tussen 2013 en 2016 en begon met het ontwikkelen van een objectief meetinstrument door de dieren, hun omgeving en hun gedrag nauwlettend te observeren. Per bedrijf kregen de geiten daarna een score voor onder meer gedrag, huidcontact, hoorngroei, poten en klauwen.

Er werd ook gekeken naar de aanwezigheid van luizen, hoest, horens en kale plekken.

Door naast welzijnsnormen ook economische parameters te onderzoeken en die achteraf aan elkaar te koppelen, wordt het voor een biologisch veehouder meteen duidelijk wat de economische impact kan zijn van een bepaalde wijziging. Dankzij het protocol kan een biologisch geitenhouder nu zien hoe zijn manier van werken invloed heeft op zijn ­dieren, zijn bedrijf en zijn kostenstructuur.

Resultaten In de praktijk bleken de verschillen tussen de bedrijven groot. Logisch, want ze zijn ook erg divers. Een aantal bedrijven sprongen er in positieve en negatieve zin uit. Om dat nauwkeurig te analyseren en te kijken waar verbetering mogelijk was, konden ze een beroep doen op de adviseurs en onderzoekers. Op sommige punten, zoals uierwelzijn, scoorde iedereen goed. Opvallend was de Bio Actief

36

23

bevinding dat als de interactie tussen boer en geit goed zit, geiten zich positiever gedragen en meer soorteigen gedrag vertonen. Dat leidde tot een hogere productiviteit én een boer die meer voldoening haalt uit zijn werk.

We geven een aantal voorbeelden uit de analyse, om te tonen hoe gedetailleerd zo’n dierenwelzijnsprotocol kan zijn.

Huisvesting Voor het criterium huisvesting werd niet alleen gekeken naar de beschikbare oppervlakte per geit, maar ook naar de aanwezigheid van elementen waaraan de geiten zich kunnen bezeren of naar gedragingen die op verveling zouden kunnen wijzen. Uit de analyse bleek dat hoe minder ruimte een dier heeft, hoe negatiever het gedrag is.

De wettelijke norm van 1,5 m2 ligruimte voor een volwassen biologische geit, blijkt onvoldoende als een dier zwaarder wordt. Via een speciaal ontwikkelde app en een lintmeter konden geitenhouders de borstomtrek van hun dieren meten om te zien in hoeverre die van hun dieren afweek van de gemiddelde Saanen-geit. Er bleek ook een verband te bestaan tussen een krappere huisvesting en het ammoniakgehalte in de stal.

Lichaamsbouw De zogenaamde Body Conditie Score (BCS) geeft een inschatting van de hoeveelheid

24

Bio Actief

36

onderhuids vet in de lendenen en het sternum (borstbeen) van de geit. Zowel over- als ondergewicht schaden het welzijn van de geiten. De Vlaamse geitenhouders bleken de gewenste BCS eerder als ondergrens te beschouwen. Bovendien schatten veehouders, adviseurs en voederleveranciers de conditie in door naar hun dieren te kijken en passen ze op basis daarvan het rantsoen aan. Alleen blijkt dat die louter visuele check vaak de BCS van de geiten onderschat.

Een geitenhouder kan natuurlijk meer krachtvoer geven om een maximale p ­ roductie te halen en ook dat speelt mee. Door een link te leggen met de kostprijsberekening bleek dat maximale productie niet noodzakelijk tot een lagere kostprijs leidt. De vraag is hier of een objectieve link mogelijk is tussen rantsoen en BCS en of de visuele check volstaat om die te bepalen.

WAT VIND JIJ? "Investeren in dierenwelzijn en dierengezondheid verdient zich dubbel terug."

Renaat Devreese – ’t Reigershof

oorzaak is de gezondheid van de klauwen.

Geiten worden 1 tot 2,5 keer per jaar gekapt, en uit de analyse bleek dat dit op een aantal bedrijven vaker mag gebeuren. Daarnaast zouden geitenhouders ook op zoek moeten naar meer natuurlijke manieren om de klauwen te laten slijten. Dan kan bijvoorbeeld door klimtoestellen in de stal te zetten of een uitloop op beton met daarop klim­toestellen.

Geitenhouders gaven zelf aan dat het eiwit­ gehalte in het voer ook een invloed heeft op hoe snel klauwen groeien. Op ­bedrijven met een hoger ammoniakgehalte in de stal ­kwamen klauwafwijkingen vaker voor.

Conclusie Het is duidelijk: door te werken met een dieren­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­w elzijnsprotocol op biologische ­bedrijven kan een veehouder makkelijker zien op welke vlakken hij nog winst kan maken. Bovendien helpt het om dit te bespreken met collega-veehouders om elkaar te inspireren. Deze oefening zou in elke tak van de veehouderij resultaten kunnen boeken, al is er nood aan extra financiering om dat voor elkaar te krijgen. Daarnaast is onderling v ­ ertrouwen erg belangrijk, want de boer legt zijn bedrijf bloot tegenover zijn collega’s.

Klauwen

MEER WETEN?

Het protocol kende aan elk bedrijf een mankheidsscore toe die inzicht moest geven in waarom een dier mankt. De voornaamste

Neem contact op met An Jamart, coördina­tor landbouw via an.jamart@bioforumvl.be of T03 286 92 65.

COMMUNICERENDE SECTOR

Zeg het met bio Consumenten willen weten hoe hun voeding tot stand komt en wie het produceert. Biologische producenten hebben een sterk verhaal, maar pakken er nog te weinig mee uit. Enkele tips. fotografie

Lisa Develtere

WIE?

De hele biosector WAT ?

Communiceer dat je biologisch werkt en wat dat betekent WAAROM?

Consumenten weten te weinig over de betekenis en meerwaarde van bio

H

eb je als ondernemer of handelszaak nog geen website? Dat is meteen een eerste concrete stap die je kan zetten. Je kan vandaag niet anders dan online actief zijn.

Mensen zoeken openingsuren en contactgegevens online op. Je website is eigenlijk een digitale brochure, zonder dat je daarvoor drukkosten moet betalen. Een eigen website hoeft bovendien niet duur te zijn. Met onze brochure op www.bfvl.be/eigenwebsite leer je hoe je makkelijk zelf aan de slag kan.

Vervolgens leg je uit wat bio precies inhoudt.

Vertel welke principes bio hanteert, dat de verplichte normen in een biologisch lastenboek Europees vastliggen en dat je jaarlijks controle over de vloer krijgt.

Je kan je hiervoor laten inspireren door de teksten op www.biomijnnatuur.be/ vragen-­­over-bio. Deze informatie is gratis over te nemen, al vragen we wel om een bronvermelding en ook een aanklikbare link naar onze website. Dat is een win-winsituatie, want zo worden consumenten die op zoek zijn naar meer informatie over bio op hun wenken bediend.

Vertel over jezelf

Vertel over bio

Afhankelijk van je activiteit ga je ook ­dieper in op wat biologische landbouw of ­bio­logische verwerking inhoudt. Vertel dat je als boer geen ggo’s, kunstmest of chemische pesticiden gebruikt, dat jouw dieren buiten mogen lopen en dat je als biologisch verwerker zo weinig mogelijk je heil zoekt in additieven.

Een website is een unieke kans om consumenten meer te vertellen over wat bio inhoudt en waarom jij ervoor kiest.

Maak dus in de eerste plaats duidelijk dat je biologisch werkt. We zien regelmatig websites van biologische ondernemers waar het woord bio niet of nauwelijks op terug te vinden is.

Dat geldt trouwens ook voor andere kanalen zoals ­folders, nieuwsbrieven enzovoort.

Je vindt op www.biomijnnatuur.be/producten per productgroep uitgebreide fiches met informatie over productiewijze en meerwaarde die je mag gebruiken. Sommige fiches worden pas aangevuld wanneer de campagne rond die productgroep plaatsvindt. Een overzicht van alle campagnes vind je op www.bfvl.be/biocampagne.

MEER WETEN?

Wil je je website inhoudelijk laten screenen door ons en tips op maat krijgen? Stuur een mailtje naar tom.wouters@bioforumvl.be.

Een screening duurt 2 uur en is gratis voor leden, niet-leden betalen 100 euro.

CHECKLIST Vertel jij aan je klanten: dat je biologisch werkt? dat je daarvoor jaarlijks gecontroleerd wordt? dat het lastenboek voor bio Europese wetgeving is? wat bio inhoudt? waar de consument meer info vindt over bio?

·· ·· ·· ·· ··

Bio Actief

36

25

Van horen zeggen “Het viel in mijn gesprekken met onderzoekers – ook met sceptici – op hoe belangrijk de voorbeeldfunctie is van bioboeren.”

DORIEN KN OCKA E RT JOU RNA L IST D E STA N DA A RD 2 2 APRIL 2017, D E STA N DA A RD

“

“Op lange termijn is het opgeven van het industriële landbouwmodel de meest effectieve manier om de blootstelling aan schadelijke chemische stoffen te verminderen.”

H I L A L ELVER VN - R A P P O RTEU R TO EGA N G TOT VO ED S EL 7 M A A RT 2 0 1 7 , TH E GUA R D I A N

“

“Als dieren een tevreden leven hebben, met genoeg ruimte om rond te wandelen en zich natuurlijk te gedragen, als ze toegang hebben tot grond en verse lucht, dan worden ze minder snel ziek en is hun weerstand ook veel sterker.”

HELEN BROWN IN G DIRECTEU R B RIT SE B IO- ORG A N ISAT IE S OIL ASS OCAT ION 2 3 MAART 2 017, N IE U WSB RIE F SOIL A SSOCI ATI O N

“

“Landbouwers eindigen vandaag altijd als de verliezende partij. Een ommekeer naar een manier van aan landbouw doen waarbij weinig input nodig is en die de handel opnieuw naar hier trekt, is in hun voordeel.”

OLIVIER DE SCH U T T E R VOORMALIG V N - RA PPORT E U R EN VOORZIT TE R IPE S FOOD 8 MEI 2 0 1 7 , K N ACKW E E KE N D . B E

26

Bio Actief

36

“

“Hoewel het huidige voedingssysteem succesvol is in termen van voldoende en betaalbare voedselvoorziening, loopt het tegen grenzen aan.”

VL A A M S E M I L I EUM A ATS C H A P P I J M I R A SYS TEEM B A L A N S 2 0 1 7 1 5 M EI 2 0 1 7

Elk jaar publiceert de Vlaamse Milieumaatschappij zijn milieurapport. In hun recentste publicatie ‘Systeembalans’ onderzocht ze onder meer hoe onze voedingsproductie presteert op milieuvlak en welke verbeteringen nodig zijn.

Een van de conclusies was dat we zorgvuldiger moeten gaan produceren. Ook biologische landbouw werd expliciet genoemd als een voorbeeld van zorgvuldig produceren.

Het rapport pleit daarnaast voor het doorrekenen van de milieukosten in de voedingsprijzen. BioForum Vlaanderen voelt zich door dit rapport gesteund.

100% natuurlijk, rechtstreeks uit de oase - honingzoete verse dadels, - zachte ontpitte dadels, - fruitige dadel siroop (geproduceerd in BE)

Heerlijke producten uit de Sahara van Algerije.

Grootverpakkingen mogelijk op maat van horeca en industrie.

Interesse voor uw winkel, groothandel of om te verwerken?

STEM UIT DE SECTOR

Wandeling

Krimo en Slym Azzouza contact@biotamra.com, +32(0)494 730 750 www.biotamra.com

CONTROLE CERTICYS BE-BIO-01

D

e natuur herstelt zichzelf altijd, zeiden boeren ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­vroeger. Dat ondervind ik aan den lijve terwijl ik eind mei door mijn gewassen wandel. Ondanks een droge en te koude aprilmaand zie ik de triticale en ­veldbonen bloeien.

Jouw advertentie naar de biosector?

Dat gebeurt allemaal zonder veel input: een goede bodem, stikstofcaptatie uit de lucht en bemesting met dierlijke mest en compost volstaat. De natuur toont zijn ­veerkracht, wij geven het die kans.

Opvallend is de hoeveelheid leven rond mij. De bijen ­zoemen rond mijn hoofd, de grutto’s vliegen krijsend over omdat ik te dicht in de buurt van hun nesten kom.

Zij zijn mijn collega’s: de bijen bevruchten mijn ­gewassen, de grutto’s eten tot 1.200 schadelijke emelten per dag.

En ik zorg voor een gezonde leefomgeving.

Samenwerken doen we ook met andere boeren. Zo groeien op mijn perceel aardappelen van een omschakelende boer. Hij kan ze dus meteen biologisch vermarkten.

In ruil teelt hij voor ons voedergewassen. Die filosofie vind ik ook terug bij BioForum Vlaanderen, waar ik sinds april bestuurslid ben.

Voor mij is het duidelijk: samenwerking met de natuur en met anderen is het landbouwmodel van de toekomst.

En ik wandel nog wat verder langs mijn velden.

PHILIP SINNAEVE

WWW.BIOFORUMVLAANDEREN.BE TESTIMONIAL OVER UW BEDRIJF: WWW.BFVL.BE/PARTNERS VAKBLAD BIO ACTIEF (4X/JAAR)

15% korting voor leden van BioForum en 5% extra korting voor Biogarantiehouders. www.bfvl.be/adverteren T +32 (0)3 286 92 70

’t Vier Uiterstenhof Bio Actief

36

27

Startdata agrarische opleidingen: www.nacvzw.be

Starterscursus type A (agrarisch bedrijfsbeheer, 100u)

Juli en sept. 2017

Starterscursus type B (specialisatie biolandbouw, 60u)

Januari 2018

Stage op landbouwbedrijf (160u)

Zelf te bepalen

www.nacvzw.be

info@nacvzw.be 051/26 08 36 0477/37 16 42

Ruim aanbod aan agrarische opleidingen op diverse locaties in Vlaanderen: o.a. praktijkopleiding roomijsbereiding, kaas maken, confituur maken, KI, klauwverzorging, ...

Met steun van Vlaamse Overheid en EU