SOONG-SYSTUR
Reyndu að sameina Kínverja í baráttunni við Japani 1937
TÚPAC AMARU II
Stjórnaði uppreisn indíána í Perú
SAGAN ÖLL
SPURNINGAR OG SVÖR Egiftaland l Hvenær var
víðfeðmast? tíma tók l Hve langan að reisa Eiffelturninn? dreki var l Hvaða skrið algengastur á árunum 1939-1945?
7
mjög umdeildar sálarrannsóknir MIÐALDIR
SIGURGANGA
NR 9/2016 1.895 kr.
NORMANA Afkomendur víkinga lögðu Evrópu að fótum sér
Löður er með á Löður allanLöður bílinn er Löður með Löður er með er er m Löður Löður er Löður með Löður er með er Löður Löður Löður er með er með er með er Löður með er Löður með er Löður er með á með er Löður allan á er með allan á með bílinn er allan á bílinn með allan á bílin alla á b áaem Löður Löður Löður erLöður Löður með erLöður Löður með erLöður Löður með er Löður með er Löður með er Löður er með á með er Löður allan á er með allan á með bílinn er allan á Löður bílinn með allan á bílin alla á Löður er með Löður er með Löður er með Löður er með Löður er me
Rain-X býður uppá fullkomna yfirborðsvörn • Rain-X verndar bílinn, eykur útsýni og öryggi Rain-X býður Rain-X uppá býður Rain-X fullkomna uppá býður yfirborðsvörn fullkomna býður uppá fullko uppá yfi Hreinn bíll eyðir allt aðRain-X 7% minna eldsneyti Rain-X býður uppá Rain-X fullkomna uppá Rain-X býður fullkomna býður uppá full up Rain-X býður Rain-X uppá býður Rain-X fullkomna uppá býður Rain-X fullkomna uppá yfirborðsvörn býður Rain-X fullkomna uppá yfirborðsvörn Rain-X býður fullkomna uppá býður •fullkomna yfirborðsvörn Rain-X býður Rain-X fullkomna uppá •verndar yfirborðsvörn Rain-X Rain-X býður fullkomna •verndar yfirborðsvörn fullkomna Rain-X bílinn, býður uppá Rain-X yfirborðsvörn •eykur verndar fullkomna uppá bílinn, Rain-X yfirborðsvörn Rain-X býður útsýni fullkomna •Rain-X eykur verndar Rain-X bílinn, yfirborðsvörn uppá býður Rain-X og útsýni •býður eykur Rain-X verndar öryggi bílinn, fullkomna yfirborðsvörn uppá •Rain-X Rain-X býður Rain-X og útsýni verndar eykur fullkomna öryggi bílinn, býður uppá •yfirborðsvö verndar Rain-X yfirborðs og útsýni eykur bílinn, fullko örygg uppá • eyku Rain ver yfi Rain-X býður Rain-X uppá býður Rain-X fullkomna uppá býður Rain-X fullkomna uppá yfirborðsvörn býður Rain-X fullkomna uppá yfirborðsvörn Rain-X býður Rain-X uppá býður •yfirborðsvörn Rain-X býður Rain-X fullkomna uppá •uppá verndar yfirborðsvörn Rain-X uppá Rain-X býður fullkomna • verndar yfirborðsvörn fullkomna Rain-X bílinn, býður uppá Rain-X yfirborðsvörn • eykur verndar fullkomna uppá bílinn, Rain-X yfirborðsvörn Rain-X býður útsýni fullkomna • eykur verndar Rain-X bílinn, yfirborðsvörn uppá býður Rain-X og útsýni • eykur Rain-X verndar öryggi bílinn, fullkomna yfirborðsvörn uppá • býður Rain-X Rain-X og útsýni verndar eykur fullkomna öryggi bílinn, uppá • verndar Rain-X býður yfirbor og útsýn bílin full öry •bíl R uo•v Rain-X býður uppá fullkomna yfirborðsvörn • Ra Hreinn bíll eyðir Hreinn allt bí H Rain-X býður uppá fullkomna yfirborðsvörn Rain-X býður uppá fullkomna yfirborðs Rain-X býður uppá fullkomna yfirb Hreinn bíll eyðir Hreinn a Hreinn bíll Hreinn eyðir bíll Hreinn allt eyðir að bíll Hreinn 7% allt eyðir minna að bíll Hreinn 7% allt eyðir eldsneyti minna að Hreinn bíll 7% allt eyðir eldsneyti Hreinn minna að bíll 7% allt eyðir bíll Hreinn eldsneyti minna að eyðir 7% allt Hreinn bíll eldsneyti að minna allt eyðir 7% að bíll eldsneyti minna 7% allt Hreinn eyðir minna aðeldsneyti allt 7% Hreinn bíll eldsn að minn eyðir 7% bí H Rain-X býður uppá fullkomna Hreinn bíll Hreinn eyðir bíll Hreinn allt eyðir að bíll Hreinn 7% allt eyðir minna að bíll Hreinn 7% allt eyðir eldsneyti minna að Hreinn bíll 7% allt eyðir eldsneyti Hreinn minna að bíll 7% allt eyðir bíll Hreinn eldsneyti minna að eyðir 7% allt Hreinn bíll eldsneyti að minna allt eyðir 7% að bíll eldsneyti minna 7% allt Hreinn eyðir minna að eldsney allt 7% Hreinn bíll eld að mi ey Hreinn bíll eyðir allt að 7 Hreinn bíll eyðir allt Hreinn bíll eyðir Hreinn bílla Hrein
Við stöðum--www.lodur.is www.lodur.is- -5680000 5680000 Viðerum erumááfimmtán sextán stöðum Við erum Við á-erum Við fimmtán Við erum fimmtán erum stöðu á fimm á Við erum Við á fimmtán erum á fimmtá erum á fim Við Við Við áerum erum Við áerum erum Við áerum fimmtán erum Við áerum stöðum Við erum á-erum Við stöðum fimmtán www.lodur.is á-Við erum stöðum www.lodur.is á fimmtán erum -fimmtán stöðum á www.lodur.is Við fimmtán -á stöðum erum Við www.lodur.is -áá fimmtán 5680000 stöðum erum Við www.lodur.is -erum áVið 5680000 stöðum fimmtán -5680000 Við erum www.lodur -á áVið -stöðum 5680000 fimmtán www.lod erum á-erum -stöð 568 fimm ww stö á--á Viðerum erum Viðerum Við áfimmtán fimmtán Við áfimmtán fimmtán Við ástöðum stöðum fimmtán Við áfimmtán stöðum Við fimmtán erum á -erum Við stöðum fimmtán www.lodur.is áfimmtán -Við erum fimmtán stöðum www.lodur.is á erum stöðum á www.lodur.is Við fimmtán stöðum erum Við www.lodur.is fimmtán 5680000 stöðum erum Við www.lodur.is á stöðum fimmtán erum www.lod Við á stöðum 568000 fimmtá www.l á 56 fim ww st Við erum fimmtán stöðum Við Við erum áVið fimmtán stöðum erum áerum fimmtán stö Við erum á fimmtán á fimmt
SAGAN ÖLL Efnisyfirlit 4 SÖGUTÍÐINDI Sitt lítið af hverju.
Nr 9/2016
Finndu okkur á facebook!
20
Normanar
6 ALBÚMIÐ Gröf seiðkonu við botn Miðjarðarhafs. 10 MYNDIN
Svikakoss Gorbatsjovs.
12 DAGATALIÐ 14 SPURNINGAR OG SVÖR Hver var algengasti skriðdrekinn í síðari heimsstyrjöldinni? Hvers vegna voru fyrstu flugvélarnar flestar tvíþekjur? Hver var Sacajawea? 20 Normanar ráðandi á vígvöllum miðalda Afkomendur víkinga mynduðu úrvalssveitir evrópskra bardagamanna og lögðu Evrópu að fótum sér.
29 7 sálartilraunir sem voru í meira lagi umdeildar Grimmilegar rannsóknaraðferðir við bandaríska háskóla hneyksluðu menn.
34 Skammtanir útheimtu nýja fatahönnun Úrlausnirnar höfðu áhrif á tískuheiminn í síðari heimsstyrjöldinni.
38 Hefnd Túpacs Amaru II
Afkomandi síðasta Inkans fór fyrir uppreisn í Perú á 18. öld.
28
42 Ógnarstjórn Þjóðverja í Noregi Þjóðverjar sendu gyðinga, andspyrnumenn og fleiri í útrýmingarbúðir.
50 Soong-systur reyndu að sameina stríðshrjáða Kínverja 1937 Þær stóðu þó ekki með sömu sveitum í borgarastyrjöldinni í Kína. 54 ÁRIÐ Fyrsta þorskastríðið við Breta og friðarmerkið fræga árið 1958.
Sálartilraunir
34
Öld tískunnar: fimmti áratugurinn
56 TAPAÐ/FUNDIÐ-SÖGUR 60 REYNDU ÞEKKINGU ÞÍNA 2 SAGAN ÖLL 9/2016
38
Túpac Amaru II
B I RT Í N G U R útgáfufélag ehf.
Lyngás 17, 210 Garðabær, s. 515 5500 Ritstjóri: Ragnheiður Gyða Jónsdóttir Útlitshönnun: Carína Guðmundsdóttir
ÁSKRIFT: 515 5555, ASKRIFT@BIRTINGUR.IS,
Prentun: Oddi umhverfisvottuð prentsmiðja
ERFISME HV R M
KI
U
auglysingar@birtingur.is www.birtingur.is Prentað í Odda. 141
776
PRENTGRIPUR
Sendið spurningar sögulegs eðlis á saganoll@birtingur.is
Öll réttindi áskilin varðandi efni (texta og myndir). Öll notkun efnis, t.d. beinar tilvitnanir og endursagnir. er óheimil án skriflegs leyfis útgefanda. Tilkynna þarf uppsögn á áskrift fyrir 15. hvers mánaðar og tekur hún þá gildi í lok þess mánaðar.
FORSÍÐAN Normanskur bardagamaður búinn dæmigerðum vopnum og verjum 11. aldar (Osprey/akg/ TT). Í bakgrunni er Bauyeuxrefillinn, prýddur útsaumuðum myndum af orrustunni við Hastings 1066 (Bridgeman/IBL).
SOONG-SYSTU
R Reyndu að sameina Kínverja í baráttunni við Japani 1937
TÚPAC AMARU
II
Stjórnaði uppreis n indíána í Perú
SAGAN ÖLL
SPURNINGAR OG SVÖR
l Hvenær var Egiftaland víðfeðmast? l Hve langan tíma tók að reisa Eiffelturninn? l Hvaða skriðdreki var algengastur á árunum 1939-1945?
7
mjög umdeildar sálarrannsóknir MIÐALDIR
SIGURGANGA
NR 9/2016 1.895 kr.
NORMANA
Afkomendur víkin ga lögðu Evrópu að fótum sér Löður er með Löð Löð ur Löð er ur Löð á Löð urLöð me er ur allan bílinn Löð er urLöð me ðer ur Löð me er urLöð Löð me ðer ur Löð me ðer ur me ður er Löð Löð me ur ðLöð er ur me er Löð ðLöð er ur me ður ur er me Löð Löð ðáme ur me er Löð me er ðLöð alla Löð ður ur er áLöð ur me me Löð Löð ður alla áer ur nalla er ur me ur er er Löð áme ur alla Löð Löð ð ðánður ðer bílin Löð er alla áður er n me me ðer er áLöð Löð ð ur nur me Löð áme alla nalla me ðbílin ur er alla ur ner er bílin ððalla áðbílin ð ur n án Löð me er ur er er me ðbílin áalla me áme er nalla me er bílin ð ur me alla ðbílin áme á me ðbílin Löð me ðer bílin áalla alla ðánbílin me n alla bílin me ðn bílin ánalla ur ná n nn ðá áá alla nbílin bílin ðá er áðánbílin alla n n alla bílin alla ánbílin á alla ánn n n me alla alla áalla alla nbílin bílin n á ábílin ðnalla n alla bílin án bílin nnbílin n alla alla nalla n ánalla alla bílin án alla nnnbílin bílin n bílin bílin nn nnn nnbílin n bílin á nnnbílin alla nnbílin n bílin Við Viðerum n bílin erumááfimm sextá Rain-X býður
uppá fullkomn a yfirborðsvörn Rain-X • Rain-X verndar býður Rain-X Rain-X Hreinn uppá býður Rain-X fullkomn býður bílinn, eykur útsýni Rain-X bíll uppá býður Rain-X eyðir uppá fullkomn býður Rain-X auppá allt yfirborð býður Rain-X fullkomn uppá aðRain-X fullkomn býður Rain-X auppá 7% yfirborð Rain-X býður fullkomn og öryggi auppá minna yfirborð fullkomn býður Rain-X auppá býður •yfirborð svörn Rain-X fullkomn eldsneyt asvörn býður uppá Rain-X Rain-X fullkomn yfirborð Rain-X býður svörn uppá aRain-X •verndar yfirborð Rain-X svörn Rain-X fullkomn Hreinn Rain-X a i býður býður uppá fullkomn býður býður •yfirborð svörn Rain-X afullkomn •verndar yfirborð Rain-X fullkomn býður Rain-X svörn bílinn, Rain-X fullkomn bíll Hreinn uppá uppá a•uppá verndar yfirborð aRain-X Rain-X svörn eyðir Hreinn yfirborð uppá býður Rain-X •eykur Rain-X fullkomn býður fullkomn býður svörn uppá bílinn, Rain-X Rain-X bíll a•eykur Hreinn a allt yfirborð •uppá verndar yfirborð býður fullkomn eyðir Rain-X svörn bílinn, uppá bíll útsýni Rain-X fullkomn býður Hreinn uppá býður •Rain-X að eykur svörn verndar býður Rain-X bílinn, auppá bíll averndar averndar eyðir Rain-X Hreinn 7% allt yfirborð uppá yfirborð yfirborð fullkomn býður býður Rain-X Rain-X verndar fullkomn fullkomn svörn eyðir uppá og bílinn, Rain-X býður uppá Rain-X bíll útsýni aRain-X •býður minna Hreinn að uppá eykur Rain-X verndar a allt yfirborð öryggi fullkomn Rain-X býður bíll yfirborð eyðir Hreinn 7% •Rain-X uppá útsýni fullkomn allt fullkomn býður býður •eykur svörn að Rain-X svörn uppá svörn verndar fullkomn Rain-X og eyðir bílinn, eldsneyt asvörn bíll Rain-X útsýni averndar minna Hreinn yfirborð 7% að eykur allt yfirborð uppá fullkomn fullkomn öryggi bílinn, svörn Rain-X Hreinn bíll eyðir fullkomn og býður 7% býður uppá svörn •ayfirborð uppá • Rain-X útsýni •bílinn, minna allt verndar að Rain-X uppá Rain-X verndar yfirborð auppá a• Rain-X eyðir öryggi Rain-X eldsneyt býður Hreinn bílinn, fullkomn bíll útsýni aeykur yfirborð minna Hreinn ibýður yfirborð 7% uppá að •Rain-X eykur svörn bílinn, allt fullkomn yfirborð fullkomn býður bíll öryggi svörn Rain-X svörn uppá •aaeykur uppá Rain-X fullkomn og eyðir eldsneyt Rain-X 7% útsýni allt minna verndar verndar yfirborð að uppá bílinn, eyðir eykur býður bíll fullkomn svörn öryggi Hreinn bílinn, yfirborð og eldsneyt Hreinn Hreinn bíll útsýni iminna eykur fullkomn fullkomn 7% uppá svörn að •Hreinn aog svörn Rain-X allt verndar Rain-X býður öryggi eyðir svörn yfirborð a verndar asvörn eyðir fullkomn og eldsneyt 7% Hreinn allt eykur útsýni aeldsneyt minna i að uppá yfirborð yfirborð •bílinn, Hreinn bílinn, svörn bílinn, bíll fullkomn bíll Rain-X og bíll útsýni eldsneyt •yfirborð svörn að minna aa iallt verndar Rain-X 7% uppá Rain-X •öryggi allt aaöryggi verndar aeykur yfirborð eyðir eyðir Rain-X bílinn, eyðir Rain-X fullkomn 7% bíll útsýni svörn yfirborð Hreinn yfirborð og eldsneyt Hreinn bílinn, að útsýni •• svörn eykur iminna bíll eykur abíll að svörn Rain-X og verndar Rain-X fullkomn yfirborð öryggi eyðir minna svörn 7% Rain-X a verndar allt Hreinn iyfirborð allt verndar 7% allt eyðir öryggi eykur bílinn, yfirborð verndar býður •bílinn, Hreinn bíll og svörn bílinn, eykur bíll útsýni útsýni Rain-X og minna útsýni eldsneyt Hreinn að aeldsneyt svörn ••eykur svörn að að minna iallt verndar verndar öryggi Rain-X Rain-X •verndar eyðir yfirborð eldsneyt allt öryggi eyðir bílinn, verndar eyðir Rain-X 7% Hreinn Hreinn bíll svörn 7% útsýni iallt a eykur uppá bílinn, að Hreinn eykur ••allt bílinn, eykur bíll útsýni yfirborð bíll og svörn og Rain-X og bílinn, verndar ••útsýni •eykur bíll minna eyðir minna eldsneyt minna allt 7% Rain-X Rain-X allt Hreinn ieyðir verndar allt verndar öryggi 7% öryggi eyðir öryggi bílinn, •bíll bílinn, fullkomn verndar bíll svörn bíll útsýni og eyðir Hreinn iHreinn Hreinn Rain-X eykur útsýni bílinn, útsýni eykurog minna bíll Hreinn og að ••verndar að minna öryggi eldsneyt Rain-X eyðir svörn eldsneyt eyðir eldsneyt 7% allt verndar bílinn, i7% verndar 7% öryggi Hreinn 7% bíll eyðir útsýni iað eykur eykur að • að Hreinn Hreinn bílinn, bílinn, útsýni eykur bíll Rain-X útsýni verndar og og minna eldsneyt að bílinn, að aallt bíll minna eyðir minna 7% allt allt eldsneyt Hreinn að •verndar öryggi yfirborð öryggi allt
42
50
Þýsk ógn í Noregi
Soongsystur
eyðir 7% eykur öryggi eyðir Rain-X bílinn, 7% og i að bíll útsýni útsýni i allt eyðir Hreinn i7% 7% bílinn, bílinn, minna að eykur eykur bíll bíll útsýni ogöryggi ogútsýni allt verndar eykur eldsneyt minna öryggi minna eldsneyt og eyðir 7% bílinn, 7% Hreinn allt iminna minna bíllallt allt öryggi eyðir eyðir útsýni öryggi 7% eykur verndar i7% tán að svörn bílinn, og og eykur bíll eykur útsýni útsýni eldsneyt minna minna Hreinn eyðir að ogog að útsýni 7% allt minna eldsneyt öryggi öryggi eldsneyt n stöðu eykur allt eyðir eldsneyt 7% bíllað 7% öryggi i að útsýni iað stöðum •eldsneyt minna eykur útsýni allt og Rain-X og bílinn, eldsneyt að eldsneyt að öryggi eyðir minna minna og eldsneyt ibílinn, allt útsýni öryggi eykur öryggi 7% i eyðir öryggi i ogiog og útsýni eldsneyt ieldsneyt minna Við og 7% allt eykur verndar minna m--www öryggi eldsneyt eldsneyt ii minna Hreinn eldsneyt 7% öryggi útsýni allt minna og öryggi eldsneyt útsýni Við 7%bíll www.lodu að i 7% öryggi bílinn, bíllað og ieldsneyt 7% iaðeldsneyt Viðerum eyðiraðallt ogöryggi Við minna ii eldsneyt áerum eykur ii öryggi i og öryggi .lodur.is erum Viðerum i minna erum eldsneyt i útsýni Við aðminna áerum r.is- -5680 7% minna i eldsneyt Við tán áfimm erum Við i öryggi fimm áerum 5680000 fimm Við tán áfimm erum eldsneyt Við fimm áerum tán stöðu Við fimm Við 000 tán m ástöðu erum i stöðu fimm á-erum tán stöðu Við fimm Við www tán m á á-Við stöðu Við fimm tán erum m erum erum stöðu www tán m áVið .lodu -erum Við Við stöðu Við fimm erum www -fimm tán m stöðu tán á www á-erum áfimm m .lodu erum r.is -áVið erum erum Við fimm fimm fimm Við stöðu tán www áfimm tán -á m .lodu stöðu erum Við Við www erum m Við fimm erum .lodu r.is -Við 5680 erum stöðu stöðu tán tán á www á Við m .lodu erum fimm r.is Við Við fimm www fimm erum Við tán á.lodu r.is -á-á 5680 tán stöðu stöðu stöðu erum 000 Við -m www m Við erum Við fimm erum .lodu fimm r.is www 5680 erum stöðu tán -ááerum tán -tán stöðu Við .lodu --m r.is 5680 erum fimm www fimm 000 m www erum erum -m fimm tán áfimm .lodu stöðu r.is 5680 tán stöðu stöðu tán erum áá-.lodu á-m Við 000 -r.is tán -tán -m á-fimm 5680 fimm www fimm www www 000 Við tán fimm tán -áástöðu .lodu -tán stöðu .lodu tán stöðu áátán ám r.is erum 5680 -.lodu fimm www -r.is m 000 m m fimm www fimm áVið tán erum stöðu 000 tán .lodu á stöðu fimm .lodu .lodu -stöðu r.is m tán -5680 r.is www -r.is 5680 m fimm www m stöðu 000 áfimm m tán stöðu tán stöðu .lodu -000 -5680 Við fimm stöðu www -ástöðu m m r.is r.is r.is -stöðu 5680 m www 5680 stöðu fimm www .lodu 000 tán --stöðu -stöðu .lodu .lodu m erum 000 -www www -www ---www m stöðu m tán www 5680 .lodu m 5680 -www 000 stöðu .lodu -000 .lodu ---000 www tán r.is .lodu r.is -www 5680 m m www www átán www .lodu .lodu -r.is m r.is .lodu 000 --.lodu -5680 000 stöðu fimm -www --www r.is r.is m 5680 r.is 5680 .lodu 5680 -.lodu .lodu m --5680 r.is 000 r.is .lodu -r.is 5680 r.is www 5680 tán 5680 m -m 5680 000 r.is .lodu .lodu --000 000 www r.is -000 r.is 5680 5680 r.is stöðu 5680 000 -5680 .lodu r.is 000 000 --r.is 5680 000 -r.is .lodu 5680 5680 5680 000 --000 m 000 .lodu -000 r.is - -5680 5680 5680 000 -www -.lodu r.is 000 000 www --r.is r.is 5680 -000 000 000 5680 .lodu 5680 000 000 r.is 000 -000 5680 000
BARIST OG AÐLAGAST Normanar voru afkomendur þeirra víkinga sem herjuðu á norðanvert ríki Franka á 10. öld. Einn leiðtoga þeirra komst að samkomulagi við Karl konung III um að víkingarnir myndu verja Ermasundsstrendur þegar aðra norræna menn bæri að gegn því að hann fengi land þar að jarlsdæmi fyrir sig og sína. Með tíð og tíma fékk landsvæðið nafnið Normandí, land Normananna. Víkingarnir löguðu hernaðartækni sína að evrópskum Ragnheiður Gyða hefðum og Normanar voru Jónsdóttir úrvalsbardagamenn Evrópu. Þeir lögðu England undir sig og stofnuðu ríki á Sikiley og í Miðausturlöndum. Normanar eru ekki til sem þjóð og Normandí hefur lengi verið venjulegt hérað í Frakklandi. Því Normanar börðust ekki aðeins til landa og valda heldur löguðu sig fljótt og vel að þeim sem þar voru fyrir. Til dæmis leið ekki langur tími frá orrustunni við Hastings 1066 þar til Normanar þar tóku að telja sig til Englendinga. Stiklað er á sögu þessara frænda okkar á síðum 20-27 í þessu tölublaði. Í blaðinu má einnig finna umfjöllun um byltingarleiðtogann Túpac Amaru II, merkilegar kínverskar systur, tapaða muni og minjar en fundna aftur, ævaforna seiðkonugröf við botn Miðjarðarhafs, viðbrögð Íslendinga við gyðingum á flótta í síðari heimsstyrjöldinni og ótal margt fleira.
„Til dæmis leið ekki langur tími frá orrustunni við Hastings 1066 þar til Normanar þar tóku að telja sig til Englendinga.“
56 SAGAN ÖLL Sagan öll er gefin út í samvinnu við Sagan öll/ Bonnier Publications International AS í Svíþjóð.
www.birtingur.is
Tapað/fundiðsögur
Kynntu þér frábær áskriftartilboð á www.birtingur.is eða með því að hringja í áskriftarsímann 515 5555. Ef þú vilt senda ritstjóra línu, spurningu eða tillögu að efni er póstfangið saganoll@birtingur.is
Áskrifandi verður að tilkynna breytingar á heimilisfangi til Birtíngs á tölvupóstfangið askrift@birtingur.is. Sé það ekki gert ábyrgist Birtíngur ekki að tímarit skili sér á rétt heimilisfang.
Góða og sögulega skemmtun!
SAGAN ÖLL 9/2016 3
SÖGUTÍÐINDI
Sitt lítið af hverju Ævafornt hrossatað markar leið Hannibals yfir Alpana
Munkar bættu fyrir syndir sínar með því að húðstrýkja sig með málmsvipum.
Málmsvipa finnst í klaustri l Leifar málmsvipu frá miðöldum, refsivandar, fundust í Ruffordklaustri í Nottinghamskíri á Englandi. Með slíkum tólum refsuðu munkar sjálfum sér fyrir syndugar hugsanir. Málmsvipur þessar voru sérlega algengar á tímum plágunnar á 14. öld.
l Hópur örverufræðinga frá Queen’s háskóla í Belfast á Írlandi telur sig hafa leyst eldgamla gátu; hvaða leið herforinginn Hannibal fór yfir Alpana í herför sinni til Rómaborgar. Fornar heimildir eru ekki samhljóða um leið Hannibals og manna hans og öldum saman hafa menn velt henni fyrir sér, jafnvel talið sig hafa fundið hana og kynnt niðurstöður sínar opinberlega.
Örverufræðingarnir frá Háskólanum í Belfast fundu hins vegar sérstaka gerð örvera sem aðeins er að finna í hrossataði og reyndust þær hafa numið land í Ölpunum um svipað leyti og Hannbal fór þar um. Samkvæmt örverum þessum fóru hann og her hans um skarðið Cole de Traversette en þar liggja nú landamæri Frakklands og Ítalíu.
ÁSTRALÍUSAGA:
Réðust Evrópumenn inn í Ástralíu? l Miklar deilur geisa nú í suður í Ástralíu
Gris och get tillagades i den 2,5 meter stora gropen.
BRIDGEMAN/IBL
því við háskóla einn þar var sögukennara skipað að kenna nemendum sínum að á 18. og 19. öld hefðu Englendingar hernumið landið, ekki aðeins sest þar að. Stjórnendur Háskólans í Suður-Wales leggja mikla áherslu á að nemendur átti sig á að Ástralía var ekki óbyggð þegar Englendinga bar þar að ströndum heldur hefðu þeir hernumið hana og gert að nýlendu sinni en því fylgdu miklar hörmungar meðal frumbyggja landsins. Íhaldsmenn meðal andfætlinga eru sérlega æstir yfir þessari sögukennslu.
Hermenn Hannibals gengu yfir Alpana eða sátu á hestum og stríðsfílum.
Óþekkt orrusta á fornu handriti l Áður óþekktur grískur texti
hefur fundist á handriti en þar segir frá tilraun Grikkja til að mæta innrás Gota í land þeirra um miðja 3. öld okkar tímatals. Texta þennan er aðeins hægt að lesa með háþróuðum 4 SAGAN ÖLL 9/2016
tækjum og tólum en hann fannst í Þjóðarbókhlöðu Austurríkismanna. Að öllum líkindum er hann skrifaður upp eftir handriti sagnaritarans Dexipposar, en hann var ekki síður
stjórnmálamaður og herforingi. Þar segir af vörn Grikkja gegn Gotum í Laugaskarði en nokkrum öldum áður höfðu Spartverjar einmitt haldið aftur af Persaher þar.
Handritið var í Þjóðarbókhlöðunni í Vínarborg.
ALBÚMIÐ
SKYNDIMYNDIR ÚR SÖGUNNI
Lesið í 12.000 ára gröf í
Miðjarðarhafsbotnum Fyrir um 4800 árum lagði Abraham ættfaðir af stað frá Úr í Kaldeu við Persaflóa að leita fyrirheitna landsins og leggja grunn að aröbum og gyðingum með sonum sínum, Ísmael og Ísrael, ef eitthvað er að marka fornar bækur. Tæpum 8000 árum áður hafði fólk búið við ýmsa menningu á fyrirheitna landinu við Miðjarðarhafsbotn og kona verið lögð í gröf með nokkrum viðbúnaði og viðhöfn. Þverfaglegar rannsóknir á líkamsleifum hennar, munum, minjum, gröfinni sjálfri og nánasta umhverfi hafa leitt margt fróðlegt í ljós.
G
röfin fannst fyrir 8 árum í Hilazon Tachtit-helli í Galíleu vestanverðri en hún er í norðurhluta núverandi Ísraelsríkis, í 14 km fjarlægð frá Miðjarðarhafi. Í nýliðnum júlímánuði kynntu sérfræðingar við fornleifadeild Hebreska háskólans í Jerúsalem og mannfræðideild háskólans í 6 SAGAN ÖLL 9/2016
Connecticut helstu niðurstöður þverfaglegra rannsókna á gröfinni, því sem þar var og í næsta nágrenni. Óhætt er að segja að niðurstöðurnar hafi komið mörgum nokkuð á óvart um leið og þær fara sönnur á ágæti þverfaglegra rannsókna á sögu heims, mannkyns og menningar.
Gröfin í hellinum
Gröfin er egglaga, 120 sm að þvermáli. Menn hafa grafið hana með frumstæðum verkfærum sínum, að okkar mati, í bergið í hellinum. Síðan hafa þeir þakið veggina leir og lagt kalksteinsflísar yfir leirinn. Stór kalksteinshella skilur að sjálfa gröfina og minni dæld ofan hennar. Fjórar aðrar grafir fundust í hellinum en enginn fjórmenninganna, og 25 líkamshluta annarra á öllum aldri í hellinum, var grafinn með eins mikilli viðhöfn og virðingu og smávaxin kona, varla 150 cm á hæð. Hún var lögð til hinstu hvílu eins og hún sæti á hækjum sér. Hún var um 45 ára að aldri þegar hún lést, bein hennar bera háum aldri hennar, að þeirra tíma mælikvarða, vitni. Að auki hefur hún haltrað alla sína löngu ævi, dregið annan fótinn á eftir sér. Geislakolsmælingar
leiddu í ljós að viðhafnarútförin fór fram fyrir í mesta lagi um 12.610 árum.
Munir og minjar
Skjaldbökuskeljum var komið milli höfuðs og mjaðma konunnar, þar sem hún nam við kalksteinshellurnar. Fleiri skjaldbökuskeljar voru lagðar ofan á hana en einnig úruxahali, framfótur villisvíns, mjöðm hlébarða, arnarvængur og mannsfótur. Rauðum okkurlit var stráð yfir allt saman áður en stóra kalksteinshellan lokaði þessum hluta grafarinnar. En ofan á kalksteinshellunni lágu einnig skjaldbökuskeljar og bein annarra dýra sem benda til að allt að þrjátíu karlar, konur og börn hafi kvatt konu þessa með mikilli veislu. Þar voru borin fram um 25 kg af dýrakjöti, gazellukjöt hefur þótt sérdeilis við hæfi
og fiskmeti auk grænmetis, ávaxta og kornmetis. Að veislu lokinni hrúguðu syrgjendur leifum og afgangi ofan á efsta lag grafarinnar og síðan var henni lokað með stórri kalksteinshellu.
Lúslesið úr gröfinni
Ljóst má vera af því sem fram er komið að fornleifa-, bein-, mann-, dýra-, sjávarlífsog sagnfræðingar hafa heldur betur komist í feitt við upphaf rannsókna. En síðan
Gröfin fannst fyrir átta árum í helli í Galileu vestanverðri.
SAGAN ÖLL 9/2016 7
ALBÚMIÐ
SKYNDIMYNDIR ÚR SÖGUNNI
skóglendi og frjósömum jarðvegi inn á milli og saman við. Þar hafi þeir getað elt uppi veiðidýr, stór og smá, veitt fisk í ám, vötnum og lækjum og týnt villikorn, rifið upp rótargrænmeti og lesið ávexti af trjám af ýmsu tagi. Verra er þó fyrir mannkynssögulíkanið að menn þessir virðast hafa verið farnir að gera tilraunir með að rækta kornið af villibygginu. Þeir gerðu sér skutla og öngla úr dýrabeinum, skart úr steinum og beinum, verkfæri og vopn úr margs konar grjóti; veiddu gazellur, villisvín, úruxa, dádýr, fugla og fiska. En fyrir botni Miðjarðarhafs eru vegalengdir ekki miklar, önnur menning þreifst annars staðar og þáði hver af annarri.
Menn hjuggu gröfina í bergið, þöktu veggina leir og lögðu kalksteinsflísar yfir áður en þeir lögðu konuna til hinstu hvílu.
Viðsjál veröld
Menningarheimurinn
Þegar seiðkonan var lögð í gröf sína í Galíleu forðum voru um 3000 ár síðan
8 SAGAN ÖLL 9/2016
Mallaha
Hayonim
Hilazon Tachtit hellir Genesaretvatn
Nahal Oren El-wad Kebara
JÓRDANÁ
Ljóst má vera að í samfélagi konunnar hafa menn ekki staðið aðgerðarlausir þegar örlög konunnar blöstu við. Undirbúningur og grafargerð hafa krafist töluverðs skipulags og ekki síður trúarhugmynda og verkkunnáttu. Greftrunin sjálf ekki síður, erfidrykkjan og frágangur allur í hellinum í Galíleu fyrir rúmum 12.000 árum. Seiðkonan tók með sér helstu tákn sín í gröfina og var kvödd með virðingu og veisluhöldum. Henni var þakkað um leið og hún var send í aðra heima með veganesti sem henni hæfði. Neanderdalsmenn voru, tugþúsundum ára fyrr, farnir að strá okkurlitnum yfir látna og viti bornir menn höfðu lengi mikla helgi á þessu litarefni. Liggur þá hlutur mann-, trúarbragða-, sagn-, félags-, dýra-, sjávarlífs- og grasafræðinga, í þessari rannsókn og öðrum eldri, enn óbættur hjá garði.
Þegar þar var komið í mannkynssögunni höfðu menn fyrir löngu komið sér upp trúarbrögðum í þessum okkar viðsjála heimi. Hvernig átti annars að skilja sjálfa náttúruna og hamfarir af hennar völdum, sóttir, sjúkdóma á líkama og sál, aum örlög eða ágæt frá fæðingu, gang himintungla, lífið sjálft og að lokum dauðann? Sjaman var seiðkarl eða seiðkona fornra
RHA F
Sagan í gröfinni
svonefnd Natufianmenning skaut rótum fyrir botni Miðjarðarhafs. Þeirri fornsteinaldarmenningu veiðimanna og safnara fylgir þó allnokkur böggull. Margt bendir til að þeir sem bjuggu við Natufianmenningu hafi snemma tekið sér fasta búsetu á landsvæðum við austanvert Miðjarðarhaf, sem þá einkenndist ekki af endalausum söndum, auðn, melum og klettum heldur
MIÐ JARÐ A
bættust sérfræðingar á sviði erfðafræða, trúarbragða, félags- og fornrar grasafræði við, svo aðeins nokkrar fræðigreinar séu nefndar. Erfðafræðingarnir rannsökuðu bein konunnar og komust að þeirra niðurstöðu helstri að skyldust væri hún samtímamönnum sínum af mótum Evrópu og Asíu, Evrasíu, eða Afríku nyrstri. Mann- og trúarbragðafræðingar telja vísast að konan hafi gegnt þýðingar- og ábyrgðarmiklu hlutverki í sínu samfélagi. Okkurliturinn í gröfinni og dýraleifarnar benda til að hún hafi verið sjamani, seiðkona. Sagn-, forn-, félags- og mannfræðingar beindu athygli sinni ekki síður að gröfinni sjálfri.
Undirbúningur útfararinnar hefur krafist töluverðs skipulags, verkkunnáttu og ekki síður trúarhugmynda. menningarsamfélaga. Þeir höfðu ýmis tök á að falla í dá eða leiðslu, sýnir þeirra eða draumar skýrðu siðvenjur veiða og með þeim hlutu þær trúarlega merkingu, ef ekki helgi. Sjamanar fóru ekki síður í „andlegar ferðir“. Þeir fóru í heima andanna og þáðu þar skýringar á eðli heims og mannkyns. Sjamanar fóru einnig hamförum, gátu brugðið sér í dýralíki. Skilaboð andanna báru sjamanar í mannheima svo sem skýringar á heimi, náttúru og tilveru, ástæður sjúkdóma og leiðir til lækninga. Til eru þeir sem telja ævafornar hellamyndir um veröld víða beri skilaboðum þeirra merki. Margir virðast nánast hafa fengið hlutverk sjamans að erfðum, aðrir öðluðust stöðuna fyrir einhverra hluta sakir. Sumir féllu fyrirhafnarlaust í dá eða leiðslu, aðrir sveltu sig dögum saman og/eða neyttu ofskynjunarefna úr náttúrunni, sveppa eða jurta. Þeir gátu ferðast um andaheima í dýralíki; fugla, fiska og fræði þeirra, andleg ferðalög og grasafræði gerðu þeim kleift að skýra, bæta, lækna og jafnvel sætta menn við tilveru sína, að einhverju leyti í það minnsta. Sjamanar voru því í mestu hávegum hafðir í sínum samfélögum og því telja menn konuna í gröfinni hafa verið seiðkonu, sjaman.
Lítum nær
Nú gætu íslensk söguljón skellt sér á lær og jafnvel glott í kampinn. Þessi saga kemur okkur ekki við. Við vorum aldrei svona. Þá ber þess helst að geta að ýmislegt á fornum bókum, íslenskum, ber sjamanisma forfeðra okkar vitni og höfum við þó ekki búið á landi í þessu nema í rétt rúmlega 1200 ár, ef eitthvað er að marka okkar fornu bækur. Kristni var samþykkt á Alþingi árið 1000, til eða frá, og rúmum tveimur öldum síðar lét kristinn Snorri Sturluson hafa eftir sér í Heimskringlu sína: „Óðinn kunni þá íþrótt, svo að mestur máttur fylgdi, og framdi sjálfur, er seiður heitir, en af því mátti hann vita örlög manna og óorðna hluti, svo og að gera mönnum bana eða óhamingju eða vanheilindi, svo og að taka frá mönnum vit eða afl og gefa öðrum. En þessi fjölkynngi, er framið er, fylgir svo mikil ergi, að eigi þótti karlmönnum skammlaust við að fara, og var gyðjunum kennd sú íþrótt.“ Hann var barn síns tíma ekki síður en sjamanakonan í gröfinni í Galíleu og við öll, ef því er skipta.
Dyrabeinin í gröf seiðkonunnar, efstur er úruxi, þá mörður, skjaldbaka, örn og villisvín.
SAGAN ÖLL 9/2016 9
M Y N D IN ber 1989
Austur-Berlín, 1. októ
Bróðurlegur „svikakoss“ Bróðurlegur koss kommúnistaleiðtoga Sovétríkjanna og AusturÞýskalands innsiglaði örlög Erichs Honecker. Hann sagði af sér sautján dögum eftir þann sögufræga koss. EFTIR THOMAS OLDRUP
A
usturþýski leiðtoginn tók á móti Sovétleiðtoganum Michaíl Gorbatsjev við komuna til Austur-Berlínar með opinn faðm og kossi á kinn. Leiðtogar handan járntjaldsins heilsuðust ævinlega með þessum hætti. Honecker hafði verið formaður austurþýska kommúnistaflokksins frá 1971 og ævinlega trúr og tryggur stjórnvöldum í Moskvu. Hann hafði þó ekki heillast af stjórnarstefnu Gorbatsjevs, glasnost, eða opnun. Gorbatsjev vildi þíðu og opnun en Honecker var mun harðari í afstöðu sinni. Þrátt fyrir faðmlög og kossa naut Honecker ekki stuðnings Gorbatsjevs. Efnahagsstefna stjórnar Honeckers hafði og misheppnast gjörsamlega og nú hrikti í stoðum samfélagsins í Þýska alþýðulýðveldinu. Óánægja þjóðarinnar óx dag frá degi. Ekki er vitað hvað þeim fór á milli en að heimsókn Gorbatjevs lokinni var atburðarrásin hröð. Viku síðar hittust þeir við hátíðarhöld vegna 40 ára afmælis Þýska alþýðulýðveldisins og hlýddu á mótmæli Austur-Þjóðverja: „Gorbí, Gorbí – hjálpaðu okkur!“ Honecker sagði af sér 18. október og 9. nóvember var Berlínarmúrinn opnaður og brátt heyrði Þýska alþýðulýðvelið sögunni til.
„... Honecker var mun harðari í afstöðu sinni.“
10 SAGAN ÖLL 9/2016
C H R I S N I E D E N T H A L / L I F E /G E T T Y
Leiðtogi Þýska alþýðulýðveldsins Erich Honecker tekur á móti Sovétleiðtoganum Mikhaíl Gorbatsjev á flugvellinum í Austur-Berlín, 1. október 1989.
sagan öll 9/2016 11
Dagatalið
FYRIR 200 ÁRUM
Skipsbrotsmönnum af Medúsu bjargað 17. JÚLÍ 1816 Franska briggskipið Argus var á leið frá hátíðarhöldum í frönsku nýlendunni í Senegal þegar áhöfnin kom auga á illa leikinn fleka og sá ekki betur en 15 aðframkomnir menn lægju á flekanum. Skipsbrotsmönnunum var bjargað um borð í briggskipið og í ljós kom að þeir voru af skipinu Medúsu á
leið til Senegal. Medúsa hafði strandað og aðeins lítill hluti farþeganna komst fyrir í björgunarbátunum. Þá lét de Chaumereys smíða fleka undir 150 menn í snatri. Flekinn rakst á einn björgunarbátanna áður en hann flaut burt með straumnum. Næstu daga létust flestir á flekanum; voru myrtir eða frömdu
FYRIR 100 ÁRUM
FYRIR 50 ÁRUM
Þýsk sprengja í höfninni í New York
Deilumark færir enskum gullið á HM
30. JÚLÍ 1916 Laust eftir miðnætti verður elds vart á Black Tom Island í höfninni í New York. Áður en mönnum tekst að slökkva eldinn kveður við mikil sprenging; vopnageymsla á eyjunni springur í loft upp og brakið þýtur í allar áttir, lendir meira að segja á Frelsisstyttunni. Lögreglurannsókn leiðir í ljós að þýskir njósnarar hafi komið sprengjunni fyrir til þess að koma í veg fyrir vopnaflutninga til Bretlands.
Ellefu mínútur eru liðnar af framlengingunni á úrslitaleik Heimsmeistarmótsins í knattspyrnu á Wembley þegar framherjinn Geoff Hurst skýtur boltanum í markaslá VesturÞjóðverja. Boltinn skellur niður á marklínuna og rúllar út á völlinn. Dómarinn ráðfærir sig við línuvörðinn sem fullyrðir að Hurst hafi skorað mark. Þá er staðan orðin 2-3 og nokkrum mínútum síðar verða Englendingar heimsmeistarar í knattspyrnu.
12 sagan öll 9/2016
sjálfsmorð og allir voru þeir etnir. Fréttir af þessum ósköpum öllum ollu miklu hneyksli í Frakklandi og de Chaumereys var dreginn fyrir dómara en hlaut mildan dóm. Málverkið af Argusi á leið að flekanum er eftir Théodore Géricault.
FÆDDUR
LÁTIN
GIOVANNI AGNELLI
GERTRUDE STEIN
13. ÁGÚST 1866 Sonur bæjarstjórans í Villar Perosa fyllist snemma áhuga á tækni og viðskiptum. Rúmlega þrítugur er hann meðal þeirra sem stofna Fabrica Italiana di Automobili Toringi, síðar Fiat. Ári síðar verður hann forstjóri ört vaxandi fyrirtækisins.
27. JÚLI 1946 Bandaríski rithöfundurinn og listaverkasafnarinn hafði búið í París frá árinu 1903. Þar var hún potturinn og pannan í alþjóðlegri listamannanýlendu sem Picasso og Matisse prýddu meðal annarra. Minningar hennar um lífsförunautinn Alice B. Toklas urðu metsölubók árið 1933.
BRIDGEMAN/IBL
Sjá má björgunarskipið Argus út við sjóndeildarhring á einni af útgáfu Géricaults af atburðinum árið 1819.
6 tíma örugg sólarvörn
Þróuð fyrir viðkvæma húð þolir sjó, sund og íþróttir
Mjúk rakafyllt sólbrún húð Létt að bera á, engin fituáferð
Berið oft og ríkulega á og stillið sólböðum í hóf
SÓLARVÖRNIN SEM HÚÐLÆKNAR MÆLA MEÐ Grunnformúlan er læknisfræðilega skráð Yfir 90% UVA vörn, gegn sólskaða og hrukkum Engin paraben, engin nanótækni, ilmefnalaust Sölustaðir | Öll apótek, Nettó, Hagkaup, Fjarðarkaup, Fríhöfnin | www.proderm.is Untitled-1 1
15.6.2016 14:51:11
Spurningar og svör Ritstjóri Björn Lundberg
Hvaða skriðdrekar voru algengastir í síðari heimsstyrjöldinni? SVAR Eins og kunnugt er skiptu skriðdrekar sköpum í síðari heimsstyrjöldinni, einkum í Evrópu og Norður-Afríku. Í upphafi styrjaldarinnar höfðu Þjóðverjar mikla yfirburði í skriðdrekahernaðinum, eldsnöggar árásir þeirra skiluðu skjótunnum sigri. Þegar leið að lokum síðari heimsstyrjaldar var allt aðra sögu að segja því hátækniskriðdrekar skiptu ekki endilega mestu heldur hversu skjótar þessar vígvélar voru
í förum og hve mikið var framleitt af þeim. Þá var staða Bandamanna í skriðdrekahernaði mun betri en Þjóðverja enda skorti þá bæði hráefni til smíða og stöðugar loftárásir drógu úr framleiðslu í verksmiðjunum. Algengustu þýsku skriðdrekarnir voru Panzer III og Panzer IV og voru þeir framleidd í 13.000-15.000 eintökum. Bandaríkjamenn framleiddu hins vegar um 50.000 M4
Shermanskriðdreka og hófu þó ekki smíði þeirra fyrr en árið 1942. Herstjórnin í Sovétríkjunum taldi T-34 skriðdrekana í flestu betri en skriðdreka þýsku óvinanna. Um tíma voru T-34 skriðdrekarnir þeir einu sem Sovétmenn smíðuðu. Þeir héldu framleiðslunni áfram að styrjöldinni lokinni og þegar henni var hætt höfðu 80.000 skriðdrekar verið smíðaðir.
IBL
GET TY
Þýskur Panzer III árið 1943.
Glænýjum T-34 ekið út úr verksmiðjunni árið 1944.
GET TY
Bandarískur M4 Shermanskriðdreki í Norður-Afríku árið 1943.
Hvers vegna varð babúskan rússneskt tákn?
14 sagan öll 9/2016
Dúkkunum átta var raðað hverri inn í aðra, sex stúlkum, dreng og kornabarni. Tíu árum síðar var þetta nýja rússneska leikfang kynnt á heimssýningunni í París og hrifust gestir sýningarinnar mjög.
En þeir sem telja rússneska menningu og stjórnmál leyndardómsfull og óútreiknanleg hafa ekki síður gert sér mat úr babúskum, en babúska merkir amma.
THINK STOCK
SVAR Babúskurnar hafa orðið sterkt tákn rússneskrar menningar. Listamaðurinn Sergei Maljutín smíðað þær fyrstu árið 1890 og hafði leitað fanga í kínverskum öskjum og leikföngum víðar úr Asíu.
Svíf þú inn í svefninn ...í rúmi frá okkur!
RÚM
Rúm, springdýnur, sængurver, púðar & rúmteppi, gjafavara! ...við erum með þetta allt og meira til!
Í áraraðir hefur Ragnar Björnsson ehf. framleitt rúm af öllum stærðum og gerðum, allt eftir þínum óskum. Lengd, breidd og mismunandi hæð á rúmunum eykur þægindin. Við bjóðum mismunandi stífleika á dýnum, allt eftir þyngd þeirra sem á dýnunum hvíla. Þú velur rétta hæð á rúmið þitt og stígur létt framúr.
ÍSLENSK HÖNNUN – ÍSLENSK FRAMLEIÐSLA
Dalshrauni 8 - Hafnarfirði | Sími 555 0397 | rbrum@rbrum.is | rbrum.is
SPURNINGAR OG SVÖR
THINK STOCK
Hve lengi var Eiffelturninn í smíðum? SVAR Járnturn verkfræðingsins Gustaves Eiffel var tekinn í notkun á heimssýningunni í París árið 1889 og vakti gífurlega athygli. Hann var 300 metrar á hæð og taldist hæsta mannvirki í heimi. Ekki hafði tekið óratíma að reisa hann. Smíðarnar hófust 28. janúar 1887 og þeim lauk tveimur árum, tveimur mánuðum
og fimm dögum síðar. Ekki höfðu menn hugsað sér að láta turninn standa nema í þá tvo áratugi sem samið hafði verið um og því þurfti að vera einfalt verk að taka hann í sundur. En turninn varð gífurlega vinsæll af borgarbúum og gestum þeirra og að auki hafði útvarpsmastri verið komið fyrir í honum og því stendur hann enn. 7. DESEMBER 1887
18 JÚLÍ 1887
15. MAÍ 1888
20. MARS 1888
26. DESEMBER 1888 21. ÁGÚST 1888
MARS 1889
Eiffelturninn var reistur fyrir heimssýninguna í París 1889.
16 sagan öll 9/2016
Giotto var einna fyrstur til að sýna fjarvídd í verkum sínum.
Hvenær fóru myndlistarmenn að sýna fjarvídd í verkum sínum? SVAR Löngum vafðist fyrir myndlistarmönnum að sýna stærðir fyrirmynda sinna og fjarlægðir milli þeirra í verkum sínum. Myndlistarverk sem varðveist hafa frá fornöld gefa ekki til kynna að listamenn hafi smækkað fyrirmyndir í fjarlægð. Evrópskir myndlistarmenn á miðöldum sinntu lítt dýpt og vídd, þeir máluðu með hefðbundnum hætti. Þeim þótti bókstaflega sjálfsagt að hafa volduga konunga stærri en bændur og leiguliða. Á síðmiðöldum ruddi ítalski listamaðurinn Giotto dýptum og víddum braut Filippo í verkum sínum. Í Brunelleschi upphafi 15. aldar ruddi Filippo Brenelleschi fjarvíddarbrautina þegar hann setti fram stærðfræðilega réttar reglur fjarvíddar í myndlist og myndlistarmenn endureisnartímans gátu látið til sín taka.
GET TY
„... vírar og stög milli vængjanna juku loftmótstöðuna.“
Ein af fyrstu tvíþekjum Wright-bræðra á flugsýningu árið 1932.
Hvers vegna voru gömlu flugvélarnar flestar tvíþekjur? SVAR Á fyrstu árum flugsins voru tvíþekjur mjög algengar því vængirnir gátu verið laufléttir og með þeim náðist meiri lofthæð. En þeir kostir voru gallar þegar kom að fluginu sjálfu því vírar og stög milli vængjanna juku loftmótstöðuna. Meðan vélar
flygildanna náðu ekki miklum krafti og hraða voru þó erfiðleikar þess vegna fremur smávægilegir. Einþekjur slógu í gegn á þriðja áratug liðinnar aldar og tvíþekjur máttu muna sinn fífil fegurri. Betur hannaðir vængir einþekjunnar
tryggðu stöðugra flug og ekki síður kraftmeiri vélar þeirra. Einþekjurnar tóku fljótt við af tvíþekjunum. Á flugsýningum skipta þó flókin sýningaratriði flugstjórans mun meira máli en mikill hraði og þá grípa menn til tvíþekjunnar.
Hvenær var Egiftaland hið forna víðfeðmast? SVAR Sögu þessa forna stórveldis er skipt í þrennt: Gamla ríkið, Mið- og Nýríkið. Á tímum Nýríkisins, um 1550-1070 fyrir okkar tímatal, var Egiftland víðfeðmast. Einn umsvifamesti herforingi
þeirra var Þútmóses III faraó og hann fór fyrir herjum sínum langt inn í Miðausturlönd. Fleiri sögufrægir faraóar voru og við völd á tímum Nýríksins og má nefna Amenhotep II, Akhenaten,
Tut-enkh-Amun og drottinguna Hatsepsut. Á 15. öld fyrir okkar tímatal réð Egiftalandsfaraó yfir austurhluta Miðjarðarhafsstranda til núverandi Tyrklands.
Til eru þeir sem nefna Þútmóses III Napóleon Egiftalands.
sagan öll 9/2016 17
SPURNINGAR OG SVÖR
Hvor er eldri, háskólinn í Oxford eða Cambridge? SPL/IBL
SVAR Háskólinn í Oxford er með Oxford, kennarar og nemendur. þeim elstu í Evrópu. Ekki er vitað Einhverjir þeirra settust að í með vissu hvenær menn tóku Cambridge og lögðu grunn að fyrst að sækja tíma þar en af háskólanum þar. gömlum heimildum er ljóst að Ein af byggingum kennt var í Oxford á 11. öld. Æ Oxfordháskóla, fleiri sóttu til staðarins og þóttu Peckwater Quadrangle. sumir nemendanna nokkuð frjálslegir í framgöngu, því kom til deilna við heimamenn. Í upphafi brutust út óeirðir þar og margir máttu yfirgefa
Hvenær byggðust Hawaii-eyjar fyrst? SVAR Ekki eru sérfræðingar sammála um hvenær fyrstu fulltrúar mannkyns komu til eyjanna. Samkvæmt einni kenningu, byggðri á fornleifarannsóknum á Oahu, komu fyrstu menn þangað um árið 400 að okkar tímatali. Fornar sögur og sagnir eyjaskeggja benda til að fleiri hafi komið þangað frá Pólinesíu á 11. öld. Þessar kenningar hurfu þó í skugga kenningar sem hópur sérfræðinga kynnti árið 2010. Þeir höfðu notað nýjustu tækni við sínar rannsóknir og komist að því að fyrstu íbúar hafi sest að á eyjunum milli 1190-1290 að okkar tímatali.
Hver var Sacajawea?
SVAR Fátt í bandarískri sögu hefur borið eins víða og leiðangur Lewis og Clarks yfir Norður-Ameríku til Kyrrahafsins á árunum 18041806. Þegar leiðangursmenn voru komnir til núverandi NorðurDakóta réðu þeir sér túlk, kanadíska skinnavörusölumanninn Toussaint Charbonneau. Ein kvenna hans var
18 sagan öll 9/2016
Eitt sinn á hún einnig að hafa tekið að sér leiðsögn um ókunna stigu Klettafjalla. Að loknum leiðangrinum settust Sacajawea og Charbonneau að í St.Louis og þar lést hún nokkrum árum síðar. Löngu síðar voru sagðar hetjulega sögur af henni úr ferðinni með leiðangri Lewis og Clarks.
BRIDGEMAN/IBL
Sjósonakonan Sacajawea var túlkur í leiðangri Lewis og Clarks.
Sjósoni, Sacajawea að nafni, og fylgdi hún manni sínum á þessu ferðalagi. Umsvif hennar meðan á því stóð urðu efni í fjölda sagna. Víst er að Sacajawea túlkaði fyrir leiðangursmenn ekki síður en maður hennar og að þátttaka hennar í ferðalaginu gerði leiðangursmenn alla friðsamlega í augum annarra indíána.
dýnudagar
30% afsláttur af öllum dýnum
Legugreining Rúmgott Komdu og fáðu fría legugreiningu og faglega ráðgjöf við val á þínu rúmi
Frí heimsending á hjónarúmum
Smiðjuvegi 2, Kópavogi (við hliðina á Bónus) - Sími 544 2121 - www.rumgott.is
NORMANAR
ÚRVALSSTRÍÐSMENN EVRÓPU Afkomendur víkinga börðust víða í álfunni
OS
P
Y RE
/A
KG
/T
T
Dæmigerður normanskur kappi á 11. öld. Hringabrynjan náði niður að hnjám en á henni miðri var klauf svo kappinn gæti hreyft sig að vild. Með sigrinum í orrustunni við Hastings árið 1066 náði Vilhjálmur Rúðujarl völdum á Englandi.
20 sagan öll 9/2016
-
hjálminn og gekk um meðal manna sinna til að sanna að hann væri hreint ekki allur. Svo hrópaði hann til manna sinna að bardaganum yrði að halda áfram, nú yrði ekki aftur snúið. „Ég er enn á lífi og með Guðs hjálp verð ég sigursæll!“
Normanar voru afkomendur víkinga sem komist höfðu yfir lönd við Ermasund á 10. öld, Normandí. En strandlengjan þar nægði ekki mestu bardagamönnum þess tíma. Þeir lögðu undir sig fleiri lönd, frá Englandi til Sikileyjar. E F T I R M AG N U S VÄ S T E R B R O
Ör í augað
O
rrustan var ekki eins og Vilhjálmur, hertogi af Normandí, Rúðujarl, hafði ráðgert. Engilsaxneskir andstæðingarnir, undir stjórn Haraldar Guðinasonar, höfðu þó skömmu áður barist við innrásarher víkinga norðar í landinu en normönskum stríðsmönnunum tókst ekki að sigra
Orrustan við Hastings hélt áfram laugardaginn úrvinda Engilsaxana. Hægri 14. október árið 1066. armur fylkingar þeirra var að bresta og sú saga flaug Haraldur konungur Illa gekk að vinna á Engilsöxunum. Degi tók nú meðal hermannanna að fékk ör í augað. að halla, Vilhjálmur tók Vilhjálmur væri fallinn. ákvörðun. Örvadrífa skall Algjör ósigur blasti við. á Engilsöxunum áður en normönsku En þá komu þeir eiginleikar Vilhjálms riddararnar þeystu fram. Og í iðandi í ljós sem áttu eftir að skipta sköpum. Hann hafði fallið af hesti sínum, tók af sér kösinni kom að ögurstundu. Haraldur
„Örvadrífa skall á Engilsöxunum áður en normönsku riddararnir þeystu fram.“
BRIDGEMAN/IBL
MEIRA AÐ LESA! SkottSkotland Irland Írland
Nordsjön Norðursjór
England
Wales
Londúnir Lundúnir
Hastings 1066
Normandí Paris París
Germanska Ungverjaland veldið Ungverjaland
Frakkland
Civitate 1053
Kantabría
i k R í
Rom Róm
Apúlía
Sikiley
m ú
s
Konstantínópel Konstantinopel
Býsans ríki
Palermo Palermó
500km
Börðust ekki að hætti víkinga BLS. 23
l i m
a
M i ð j a r ð a r h a f
Antiokkía Kýpur
Jerúsalem
Útþensla þeirra í Evrópu BLS. 25
Byggingar bera stórveldistímanum vitni BLS. 27
sagan öll 9/2016 21
ISTOCK
NORMANAR
Dómkirkjan í Monreale á Sikiley er eitt ágætasta dæmið um normanskan byggingarstíl.
Guðinason fékk ör í augað. Hann féll af fornum heimildum er nefndur Rollo. baki og normanskur Í upphafi 10. aldar riddari hjó af honum höfðu víkingar lengi annan fótinn. herjað á Evrópu Allur vestanverða og kraftur var úr valdið miklu tjóni Engilsöxunum, í auðugu en klofnu Normanar æddu ríki, Neustríu, í áfram og eirðu norðvesturhluta engum. Nú ríkis Franka. gat Vilhjálmur Miðstjórnarvald var haldið áfram þar ekkert, víkingar herjuðu sigurgöngu sinni í landinu. látlaust á íbúa landsins og Á jóladag 1066 var hann höfðu sumir víkinganna krýndur konungur Englands, meira að segja sest að á á spjöldum sögunnar ströndum Ermasunds. er hann ýmist nefndur Karl konungur III sá að við Vilhjálmur sigursæli eða svo búið mátti ekki una og Vilhjálmur bastarður. kallaði leiðtoga norrænu Viðurnefnin segja sitt um mannanna á sinn fund, álit miðaldaskrásetjara á Rollo þennan. Þeir komust Normanskur honum. að samkomulagi, víkingar bóndi að störfum Eldsnöggir landvinningar skyldu fá þann hluta hans mörkuðu upphaf nýrra landsins sem nú heitir tíma á Bretlandseyjum og í leiðinni reis Normandí í sinn hlut. Í staðinn áttu þeir hróður Normana einna hæst, afkomenda að verja lönd og lýð fyrir frekari árásum þeirra norrænu manna sem sigldu frá norrænna manna. Skandinavíu, lögðu undir sig hluta af Samkomulag þetta náðist að Frakklandi norðanverðu og létu að sér öllum líkindum á því herrans ári 911. kveða um allan hinn þekkta heim. Landsvæði norrænu mannanna var í upphafi ekki víðfeðmt. En ekki leið á Land frekar en gjöld löngu þar til þeir höfðu lagt stærri hluta Sú saga hófst með undir sig ýmist með ofbeldi, hótunum víkingahöfðingja sem í eða hentugum hjónaböndum. Norrænir víkingar höfðu lengi látið að sér kveða á Englandi og lagt austurhluta landsins undir sig og nú sóttu þeir í sig veðrið á meginlandinu. Og Rollo reyndist hinn Uppi um 846-932. Fór fyrir vaskasti leiðtogi.
„Og Rollo reyndist hinn vaskasti leiðtogi.“ GET TY
ROLLO RÚÐUJARL
Rollo var fyrsti höfðingi norrænna manna í Normandí.
BRIDGEM AN/IBL
22 sagan öll 9/2016
vaskri víkingasveit. Ekki eru menn sammála um ættir hans og uppruna en böndin berast að núverandi Danmörku. Gæti verið sami maður og sá sem í fornum bókum er nefndur GönguHrólfur. Hann hafði getið sér gott orð fyrir vasklega framgöngu í hernaði áður en norrænir menn tóku að hasla sér völl í núverandi Frakklandi norðanverðu. Einhvern tíma á árunum 911918 þáði hann jarlsdæmið Normandí úr hendi Frakkakonungs. Hann lét skírast og hét síðan Róbert.
Ráðandi minnihluti
Norrænu mennirnir voru í minnihluta en réðu á nokkuð stóru og þéttbýlu landi. Rollo áttaði sig á að þeir þurftu að aðlagast þeim sem fyrir voru ef þeir ætluðu að halda löndum sínum og völdum. Því skipaði hann mönnum sínum að láta skírast og læra latínu. Gott samstarf við kirkjunnar menn skipti höfuðmáli, munkar sinntu helstu embættisstörfum á landsvæðinu og gott samband við þá tryggði norrænu mönnunum völdin. Ekki fluttust norrænir menn frá Skandinavíu suður á Ermasundsstrendur í stórum hópum en þá dreif að jafnt og þétt og þeir settust að á löndum Rollos. Karlar voru í miklum meirihluta og
BRIDGEMAN/IBL
Tryggð vó þyngra en uppruni
Víkingar, Rollo þar með talinn, settust um París árið 885. sigurvegararnir gengu að eiga dætur ráðamanna á svæðinu. Í þeim heimildum sem Rúðujarlar létu síðar skrásetja virðist valdataka norrænu mannanna hafa verið snögg og vandræðalaus, eiginlega beint framhald af „gjöf“ Karls konungs III. En í raun tók þessi þróun nokkurn tíma og lengi vel benti
ekkert til að sigurvegararnir úr norðri ættu eftir að hafa afgerandi áhrif í landshlutanum. Í lok 10. aldar minnast menn fyrst á Normana, nýju valdhafana í „Normandí“. Um svipað leyti settist ný ætt í hásæti Franka, ekki átakalaust og án blóðsúthellinga milli konunganna í París og voldugra Normana.
Um þær mundir var ný menning að ryðja sér til rúms, norrænar hefðir runnu saman við þær sem fyrir höfðu verið. Normanar lærðu franska tungu og bættu við hana orðum úr norrænu máli. Samfélagið var opið og nýjungagjarnt, menn gleyptu í sig áhrif og hugmyndir úr öllum áttum. Fornar heimildir geta um leikni nýju herranna í að koma saman fólki af ólíkum uppruna í sátt og samlyndi, mikilvægast var að sverja normönskum höfðingjum hollustu sína, ættir og uppruni skipti litlu. Innsti kjarni normanskrar menningar var að sjálfsögðu sagnahefðin og skáldskapurinn. Normönsk stertimenni höfðu sagnamenn og skáld í sinni þjónustu, þeir sögðu sögur og kváðu um hetjudáðir fortíðarinnar, norræn heljarmenni og frægar orrustur. Eitt elsta og frægasta kappakvæði franskra miðaldabókmennta af því tagi er Rólandskvæði og það ruddi riddaramenningunni braut. Normanska skáldið Turold, eða Þorvaldur, hefur verið orðað við Rólandskvæðið um baráttu Karlamagnúsar við múslima á Spáni. Til varð normanskur byggingarstíll, einkum þegar reistar voru dómkirkjur og kastalavirki. Kastalavirkin voru miðja
Börðust ekki eins og forfeðurnir l Þeir víkingar sem fyrstir settust að í
Víkingar voru öðrum betri í átökum í návígi en Normanar lögðu mesta áherslu á riddara vopnaða spjótum og sverðum.
A KG / T T
Normandí voru sjómenn og byggðu hernað sinn á eldsnöggu strandhöggi. Afkomendur þeirra, Normanar, skipulögðu sinn hernað með öðrum hætti. Þungvopnaðir riddarar voru í lykilhlutverki og þustu um í um tíu manna hópum. Bogaskyttur voru mikilvægar sem og fótgönguliðar, vopnaðir sverðum og spjótum. En mestu skipti að riddarar æddu gegn óvinunum með brugðnar lensur. Normanskir stríðskappar voru að auki þrautþjálfaðir og agi sveitanna var mikill, hver og einn gat skipti sköpum í hita bardagans.
sagan öll 9/2016 23
NORMANAR
INTERFOTO /IBL
normanskrar byggðar, um leið og menn höfðu haslað sér völl hlóðu þeir nánast ósigrandi grjótkastala og tryggðu með þeim áhrif sín og völd á hverjum stað.
Lögðu hernað fyrir sig
Undirstaða normanskrar tilveru var hernaður. Frá unga aldri voru strákar þjálfaðir í hernaði af öllu tagi. Riddarar þeirra voru þungvopnaðir, þrautþjálfaðir og agaðir. Uppeldi þetta skilaði sannarlega árangri, Normanar voru virtastir og skæðastir allra hermanna þess tíma. Afleiðingarnar voru ekki síður miklar; Rúðujarlar gátu sent þessar sínar úrvalssveitir völdum sínum og löndum til varnar og ekki síður til að leggja undir sig fleiri og stærri lönd. Á sama tíma voru landamærin í Normandí að skerpast og festast. Þar óx mikill fjöldi velþjálfaðra og velvopnaðra kappa
Vilhjálmur sigursæli réðst inn í England árið 1066. Myndin er hluti af Bayeuxreflinum.
úr grasi en þeirra beið ekkert heima, aðeins elsti sonur erfði lönd og völd en yngri bræður hans sátu hreint ekki með hendur í skauti. Þeir lögðu lönd undir fót og freistuðu gæfunnar um víðan völl, rétt eins og forfeður þeirra sem fóru burt frá Norðurlöndum og sneru aldrei þangað aftur. Margir þeirra gerðust málaliðar, til dæmis hjá keisaranum austur í Býsansríki. Aðrir héldu beint í suður því á Ítalíuskaga var auðugt veldi en sundurklofið og þar gátu kappar auðveldlega stundað hernað gegn gjaldi. Tólf synir Tankreds nokkurs frá Hauteville, ef til vill var það normönsk útgáfa af Þakkráði, liðsmanns Ríkharðs Rúðujarls II, voru aðsópsmiklir. Hauteville þýðir bókstaflega háborg en til eru þeir á Normandí sem telja ættarnafnið dregið af mannsnafninu Hjalti. Tveir sona Hauteville, Vilhjálmur járnarmur og Drogo, ruddu brautina. Þeir gerðust málaliðar syðra áður en þeir lögðu Apúlíu undir sig og sína.
„Öll andstaða var miskunnarlaust barin niður ...“ VILHJÁLMUR I, ENGLANDSKONUNGUR Nefndur „sigursæli“ eftir sigurinn við Hastings 1066, uppi 1035-1087. Hann var óskilgetinn, bastarður, og þurfti fyrst að sanna sig fyrir normönskum aðli áður en hann réðst á og sigraði Engilsaxa. Að honum látnum fékk elsti sonurinn, Róbert, Normandí í sinn hlut en sá næstelsti, Vilhjálmur II, varð konungur á Englandi.
Gegn páfanum
Um miðja 11. öld voru Normanar svo valdamiklir á meginlandinu að Leó páfi IX myndaði bandalag gegn þeim. Í orrustunni við Civitate árið 1053 mættu Normanar, undir stjórn Humphreys frá Hauteville og Róberts Guiscard, bróður hans, ofurefli. En þrautþjálfaðir Normanarnir sigruðu óvinina og páfinn mátti ganga að kröfum Hautevilleættarinnar. Síðan gerðist Róbert Guiscard leiðtogi Normana þar
Normanar ráðast fram ...
24 sagan öll 9/2016
BRIDGEMAN/IBL
Normanar fóru frá Normandí um Evrópu.
Útþensla Normana 911 Franski konungurinn afhendir
... tókst að hrekja Engilsaxa á flótta.
Wales
Londúnir Lundúnir
Hastings 1066
Normandí Paris París
Stríðsmennirnir á The
Germanska Ungverjaland Temple Pyx eru búnir að veldið Ungverjaland hætti Normana.
Frakkland
Civitate 1053
Kantabría
Apúlía
Rom Róm
Antiokkía
Býsans ríki
Palermo Palermó
s
Konstantínópel Konstantinopel
Sikiley l i m
Kýpur
M i ð j a r ð a r h a f
a
500km
Vissir þú að ... Í sögu Walters Scott um Ívar hlújárn segir af fjandskap Normana og Engilsaxa 130 árum eftir orrustuna við Hastings. Sögurþráðurinn er ekki byggður á sagnfræðilegum staðreyndum því þegar þar var komið mannkynssögunni töldu allir íbúar Englands sig Englendinga. byggði hann á þeirri staðreynd að forfaðir hans, Ríkharður jarl II, hafði gefið Eðalráði Englakonungi systur sína. Þegar Játvarður Englakonungur góði andaðist taldi hann sig augljósan arftaka og páfinn í Róm studdi hann.
Tíu árum eftir orrustuna við Hastings saumuðu hefðardömur á Englandi Bayeuxrefilinn, 70 metra langan.
Vilhjálmur sigursæli tekur hjálm sinn ofan.
Jerúsalem
En engilsaxneskur aðall studdi Harald Guðinason og var tilbúinn að berjast fyrir hann. Engilsaxar héldu baráttunni áfram eftir að þeir voru sigraðir við Hastings. Ekkert gat þó stöðvað Normana, ekki einu sinni mikil uppreisn 1069 og víkingainnrás á sama tíma. Vilhjálmur greiddi víkingunum fyrir að halda á brott og gat þá snúið sér alfarið að uppreisnarmönnum. Rúmlega aldargömul saga endurtók sig; sagan af því þegar forfaðir Vilhjálms, Rollo, lagði Normandí undir sig. Öll andstaða var miskunnarlaust barin niður, kastalar voru reistir til að festa hernámið í nýja landinu í sessi. Normanar gegndu mikilvægustu embættum í ríkinu, engilsaxneski aðallinn hvarf nánast af sjónarsviðinu. Sagnaritarar grétu valdatap enskra og sögðu fyrrum auðugar ættir betlara.
BRIDGEMAN/IBL
sagan öll 9/2016 25
S VA N T E S T R Ö M
Árið 1066 var svo komið að stærstu stund Normana, innrás í England undir stjórn Vilhjálms Rúðujarls I. Tilkallið til krúnunnar handan Ermasunds
Jer
England
ú
Ráðist á England
Nordsjön Norðursjór
m
syðra. Viðurnefnið Guiscard er komið úr fornu frönskunni Viscart og getur merkt ráðagóður ef ekki beinlínis slægur klækjarefur. Hann bar viðurnefnið með sóma, taldi ítölskum hertogum trú um að þangað væru Normanar komnir þeim til hjálpar en hrifsaði til sín lönd og völd. Hann og yngri bróðir hans, Roger, lögðu undir sig mikinn hluta sunnanverðrar Ítalíu. Menn réðust gegn þeim hér og þar en í upphafi sjöunda áratugar 11. aldar réðu þeir bræður ekki aðeins Apúlíu og Kalabríu heldur var eyjan auðuga í Miðjarðarhafi, Sikiley, þeirra.
Irland Írland
i k R í
víkingahöfðingjanum Rollo Normandí að jarlsdæmi. 1047 Kornungur Vilhjálmur Rúðujarl ber niður uppreisn á Normandí og festir sig í sessi. 1053 Normanar á Ítalíu sunnanverðri sigra her páfa við Civitate. 1066 Afkomandi Rollos, Vilhjálmur I, sigrar í orrustunni við Hastings og verður Englakonungur. 1098 Normanar í krossferð til landsins helga stofna furstadæmið í Antiokkíu í Sýrlandi norðaverðu. 1130 Konungsríki Normana á Sikiley stofnað. 1204 Filippus Ágúst II Frakkakonungur leggur Normandí undir sig.
SkotSkottland
NORMANAR
„Veldi Normana varð mest í upphafi 12. aldar.“
valdastéttarinnar en meðal hennar töldu menn sig Englendinga og aðrir litu á þá sem slíka. Útþenslustefnan var söm við sig, nýjar riddarakynslóðir héldu í vestur með siði sína og menningu; til Wales, Írlands og síðar Skotlands. Segja má að enska krúnan hafi hert tök sín á íbúum Bretlandseyja.
ROGER II, SIKILEYJARKONUNGUR Uppi 1095-1154. Sonur Rogers I, normansks foringja sem stofnaði voldugt ríki á sunnanverðri Ítalíu. Roger II tókst að sameina lönd Normana á Ítalíu undir styrkri stjórn við hirð sína í Palermó.
Gerðust enskir
En valdataka Normana hafði engar byltingarkenndar breytingar í för með sér fyrir alþýðu manna. Eins og áður settust stríðskappar og stertimenni efst í mannfélagsstigann, nú Normanar. Og rétt eins og í Normandí og á Ítalíu sunnanverðri aðlöguðust aðkomumennirnir samfélaginu fljótt og örugglega. Gömul lög voru í gildi, lítillega breytt þó, og sambandið við kirkjunnar menn var með ágætum. Líf meirihlutans breyttist í fáu. Normanar lögðu mikla áherslu á lög og reglu þar eins og í öðrum löndum sínum. Völdum var náð í krafti ofbeldis en síðan áttu lög að gilda og reglur skyldu virtar til styrktar nýju valdhöfunum. Og ekki síst til að koma í veg fyrir átök milli landsmanna og valdabaráttu normanska aðalsins. Ekki leið á löngu þar til Normanar 26 sagan öll 9/2016
Ekkert varir
Mynd af Roger II í arabískum stíl á lofti Capella Palatina í Palermó.
höfðu aðlagast þessum nýju aðstæðum. Engil-normönsk menning, á máli fræðimanna, varð til. Öld síðar gætti enn normanskra áhrifa meðal
Krýningarklæði Rogers II prýðir meðal annars arabíska ártalið 524, útsaumað.
Normanskur peningur frá 13. öld.
Veldi Normana varð mest í upphafi 12. aldar. Enn einn kappinn af Hautevilleætt, Bohemund, hafði þá farið í fyrstu krossferðina til landsins helga en numið staðar á leiðinni til að leggja undir sig þann mikla stað Antiokkíu. Þar með réðu Normanar Normandí, Englandi, Sikiley og mikilvægum byggðum í Miðausturlöndum. Normanskir bardagakappar og munkar bjuggu um Evrópu þvera og endilanga, ekki síst á Spáni þar sem þeir tóku drjúgan þátt í baráttunni gegn Márum. Allt er þó hverfult í heimi hér. Normanar höfðu víða farið með sverð í hönd en aðlagað sig aðstæðum á hverjum stað, dæmigerð normönsk áhrif blönduðust öðrum. Áður höfðu valdaættir tengst
Nefhlífin einkenndi hjálma Normana.
Byggingarnar bera blómatímanum vitni l Hvar sem Normanar tylltu niður fæti reistu þeir kastalavirki úr grjóti, enda var það hluti af valdatöku á nýsigruðu landsvæði. Á Englandi reistu þeir tæplega þúsund slíkar byggingar á einni öld eftir sigurinn við Hastings 1066. Þeir létu og hendur standa fram úr ermum á Sikiley og þar ber fjöldi bygginga Normönum vitni. Hér eru taldar upp fimm velvarðveittar og normanskar byggingar á Englandi og meginlandinu:
með samningum, hollustueiðum og samvinnu en allt reyndist það með hverfulla móti. Á Normandí lifði lengst í normönskum glæðum um leið og héraðið einangraðist sífellt meira. Tilraunir Vilhjálms sigursæla og afkomenda hans til að sameina Normandí og England báru aldrei árangur. Í áranna rás skiptu normanskir höfðingjar eignum sínum, einhverjir afkomenda fengu Englandsgóssið í sinn hlut, aðrir góssið á meginlandinu. Sterkt og franskt miðstjórnarvald vann að lokum á Rúðujörlum. Örlagarík orrusta var háð árið 1204 en þá sigraði Filippus Ágústus konungur II her Normana. Heimahagi þeirra á ströndum Ermasunds varð eins og hvert annað hérað í Frakklandi. Í Normandí voru þó sum lög og einhverjar stofnanir víkinga Rollos og afkomenda þeirra við lýði þar til að frönsku byltingunni kom, árið 1789.
. öld.
THE WHITE TOWER á Englandi. Elsti hluti The Tower of London var reistur á níunda áratug 12. aldar að skipan Vilhjálms sigursæla.
ROCHESTERKASTALI á Englandi.
Bygging hans hófst á rústum rómversks virkis á níunda áratugi 12. aldar. Einn best varðveitti Normanakastalinn á Englandi. COLCHESTERKASTALI á Englandi. Stærsta normanska mannvirkið í Evrópu. Smíðin á rústum rómverks hofs hófst árið 1076 og enn má greina rómverskar minjar í kastalanum. PALAZZO DEI NORMANNI á Sikiley. Þar sátu normanskir konungar á Sikiley en nú hýsir það sikileyska þingið. CHATEAU DE CAEN á Frakklandi. Þar komu Rúðujarlar og Englandskonungar iðulega saman til skrafs og ráðagerða.
Capella Platina er hluti af Palazzo dei Normanni í Palermó á Sikiley.
ISTOCK
GET TY
Vilhjálmur sigursæli fyrirskipaði byggingu The White Tower í Lundúnum.
sagan öll 9/2016 27
7 umdeildar sálartilraunir
ÓTRÚLEGAR AÐFERÐIRNAR hneyksluðu og skelfdu Sálfræði varð vísindagrein í lok 19. aldar og ekki leið á löngu þar til fjöldi tilrauna sérfræðinga á hegðun manna, hugsun og heila vöktu athygli og jafnvel deilur. Bandarískir fræðimenn voru margir gagnrýndir harðlega fyrir rannsóknir sínar á mannlegri hegðun. Hér er fjallað um sjö umdeildar tilraunir.
Á
rið 1883 hófst starfsemi í annarri tilraunastofu heims í sálfræði við Johns Hopkins-háskóla í Baltimore í Bandaríkjunum, störf hófust í þeirri fyrstu í Leipzig fjórum árum áður. Sálfræði haslaði sér völl í Bandaríkjunum. Örar breytingar á bandarísku samfélagi kröfðust aukins og bætts skipulags. Valdhafar hvöttu því bandaríska vísindamenn til að leita allra hugsanlegra og árangursríkra leiða til að fást við menn við ýmsar aðstæður. Tilraunastarfsemin óx jafnt og þétt og brátt skipuðu bandarískir sérfræðingar sér í forustu sálfræðirannsókna í heiminum. Sumar bandarískar sálfræðitilraunir
J H U S H E R I DA N L I B R A R I E S /G A D O/G E T T Y
EFTIR ANETTE RIMONT
Fyrsta tilraunastofan í sálfræði í Baltimore 1886. ollu meiri usla á 20. öld en aðrar, vegna niðurstaðna eða meðferðar þeirra sem tilraunir voru gerðar á.
„ ... leita allra hugsanlegra og árangursríkra leiða til að fást við menn ...“ 28 SAGAN ÖLL 9/2016
PHOTORESEARCHERS/IBL
Þótt pelinn væri hjá málmmóðurinni leitaði apinn ungi frekar til þeirrar mjúku.
H U LT O N /G E T T Y
LESIÐ UM FLEIRI
TILRAUNIR
Nýfæddir apar einangraðir N I N A L E E N / L I F E /G E T T Y
Fljótlega komu niðurstöður í ljós. Allir litlu nýfædda rhesus-apa frá aparnir leituðu til mjúku mæðrum sínum strax eftir móðurinnar, með eða fæðinguna. Hver þeirra án pelans. Ef ókunnugir var settur einn í búr og hjá hlutir voru settir í búrin honum gervimóðir, þeir nutu engra félagslegra leituðu allir aparnir skjóls samskipta. Harlow hugðist hjá mjúku móðurinni. Í annarri tilraun voru kanna hvort líkamleg tengsl Harry Harlow nýfæddir apar einnig móður og afkvæmis væri teknir frá mæðrum sínum og ári síðar grunnþáttur tengslamyndunar eða kynntir öpum af gagnstæði kyni því hvort fæðan skipti þar sköpum. kanna átti hvernig þeir bæru sig að við Gervimæður hvers ungs apa voru eigin unga. Í ljós kom að nýbakaðar reyndar tvær; önnur úr málmi en hin mæðurnar sýndu afkvæmum sínum mýkri. Pelar helmings ungu apanna engan áhuga, þær forðuðust þá eða lágu hjá málmmóðurinni en hinn helmingur þeirra leitaði pela hjá mjúku réðust gegn þeim ef þeir leituðu skjóls í móðurinni. faðmi þeirra.
lHarry Harlow tók átta
Harlow-tilraunin Stjórnandi tilraunarinnar Harry Harlow við WisconsinMadison-háskóla Árið 1957-1963 Rannsaka skyldi hvað hefði áhrif á tengslaþróun nýfæddra.
Harry Harlow var harðlega gagnrýndur fyrir meðferðina á tilraunaöpunum. Rannsókn hans vakti einnig ýmsar spurningar um tilfinningalíf dýra, hvort að í brjósti þeirra bærðust yfirleitt tilfinningar.
sagan öll 9/2016 29
7 SÁLARTILRAUNIR
Stjórnendur tilraunarinnar John Darley við New York-háskóla og Bibb Latané við Columbiaháskóla Árið 1968 Kanna hvers vegna menn bregðast ekki við hættu
Einn bregst við, fjöldi síður
lAð morgni 13. mars árið 1964 var þeirra sem rannsaka skyldi var ráðist á Kicki Genovese við heimili hafður einn í herbergi en hinum hennar í New York og hún myrt. helmingnum skipt í 2-6 sex Talið er að um 38 menn hafi manna hópa sem voru þá saman orðið vitni að árás þessari en í herbergjum. Í annarri tilraun enginn þeirra brást við. Mörgum heyrðu 40 menn ráðist á konu en þótti það tíðindum sæta og þeir sáu hana ekki. vísindamennirnir John Darley Niðurstöður komu nokkuð Kicki Genovese og Bibb Latané ákváðu að kanna á óvart; Því fleiri sem urðu vitni hvað ylli þessari hegðun. Í tilraun sinni að ofbeldisverki eða neyðarástandi, því fylgdust þeir með viðbrögðum 24 manna minni líkur á að nokkur þeirra brygðist þegar herbergi var fyllt af reyk. Helmingur við. Menn höfðu almennt talið víst að
Framkallaði fælni í smábarni
30 SAGAN ÖLL 9/2016
Við hávaðann brast Albert litli í grát þegar kanínan birtist.
TT
Í upphafi fældist Albert litli ekki kanínur eða önnur loðin dýr.
GE
„ ... hann var jafnhræddur við loðin dýr og áður.“
H E R I TA G E /
í líki hunds eða kanínu. Hann skelfdist meira að segja þegar Watson sýndi honum loðkraga eða setti upp grímu
A R T/
John B. Watson við Johns Hopkins-háskóla Árið 1920 Framkallaði fælni, fóbíu, í óhræddu barni.
NE
Stjórnandi tilraunarinnar
með skeggi. Frekari tilraunir voru gerðar á Albert litla nokkrum mánuðum síðar og hann var jafnhræddur við loðin dýr og áður. Tilraunin vakti mikla John B athygli á þriðja áratug 20. Watson aldar. Síðan hafa menn mjög velt fyrir sér hve miklum skaða hún olli Albert litla. Ekkert er að finna í skrifum Watsons um það. Hann var rekinn frá störfum að tilrauninni lokinni því í ljós kom að hann og Rosalie Rayner höfðu átt í ástarsambandi. Hann brenndi og
FI
lMeð tilraun sinni vildi John Watson kanna hvað ylli rottufælni í börnum. Hann réði fyrrverandi nemanda sinn, Rosalie Rayner, sér til aðstoðar og saman völdu þau níu mánaða gamlan dreng sem ekki hafði sýnt ótta gagnvart nokkurri skepnu. Watson kallaði tilraunadrenginn Albert litla. Watson barði sem mest hann mátti með hamri í málmskjöld í hvert sinn sem Albert litli teygði hönd í átt að rottu. Fljótlega brast Albert litli í grát í hvert skipti sem rottan birtist og forðaðist hana. Og fælnin jókst því Albert brást eins við ef Watson rétti honum mjúkdýr
J O H N D O W N I N G /G E T T Y
Norður-kóreskur stríðsfangi skráður árið 1951.
Vegfarendur sinna ekki liggjandi manni á götu í Lundúnum 1988.
John B. Watson með grímu og skegg og Albert litli varð skelfingu lostin.
Rannsökuðu heilaþvott og yfirheyrsluaðferðir fyrir CIA ISTOCK
allar skýrslur sínar og skjöl áður en hann lést. En tæpum áratug síðar tókst sérfræðingum að hafa upp á dreng sem gæti hafa verið Albert litli. Árið 2009 tilkynntu þeir að um Douglas Merritte, son starfsmanns við barnaspítala Johns Hopkins-háskóla hefði verið að ræða. Ekki væri hægt að fullyrða neitt um þróun fælninnar í honum því hann hefði látist sex ára að aldri.
H U LT O N /G E T T Y
fjölmenni tryggði öryggi. Sérfræðingarnir töldu ljóst að í mannfjölda minnkar persónuleg ábyrgðartilfinning hvers og eins við hættu, ef enginn bregst við getur hættan ekki verið mjög alvarleg.
l Greiningardeild og leyniþjónusta Bandaríkjanna fól tveimur sérfræðingum í taugalækningum, Harold Wolff og Lawrence Hinkle, að kanna heilaþvott með viðtölum við menn sem höfðu sætt slíkri meðferð í sovéskum eða kínverskum fangabúðum. Í vísindagrein frá árinu 1957 segja þeir sovéskar og kínverskar aðferðir við yfirheyrslur árangursríkar en nokkuð harkalega aðferð byggða á gamaldags aðferðum lögreglumanna svo sem einangrun, hömlun á skynjun, svefnleysi og vélrænu skipulagi. Aðferðir Sovétmanna við heilaþvott byggðu í senn á þungum, sálrænum þvingunum og mannlegum veikleika en Kínverjar lögðu meiri áherslu á hópsamkomur með löngum lestri úr ritsmíðum Maós formanns. Lyf og líkamlegar pyndingar voru taldar óþarfar, þær sálrænu dygðu ljómandi vel. Talið var að hjá Greiningardeild og leyniþjónustu Bandaríkjanna hafi menn viljað fá Kínverja, búsetta í Bandaríkjunum, til starfa og þjálfa þá sérstaklega í að standast kínverskan heilaþvott.
QK-HILLTOP-aðgerðin Stjórnendur tilraunarinnar Harold Wolff og Lawrence Hinkle við Cornell Medical College Árið 1954 Rannsóknir á heilaþvotti
Wolff á að hafa boðist til að sameina heilaþvottatilraunina rannsóknum sínum á mígreni. Hann hafði einnig áhuga á að þróa yfirheyrsluaðferðir frekar og bauð aðstoð sína ef slys eða dauðsföll yrðu í tilraunum CIA en hana myndi hann þó ekki veita í háskólanum. Ekki eru til upplýsingar um frekari þróun þessara rannsókna. Mikill hluti QK-HILLTOP-aðgerðarinnar flokkast sem leyniskjöl. Til eru heimildir um tilraunir Wolffs og Hinkles með lyfjum og jafnvel heilaskaða á mönnum sem höfðu ekki hugmynd um eðli tilraunanna sem þeir tóku þátt í.
Harold Wolff SAGAN ÖLL 9/2016 31
7 SÁLARTILRAUNIR
Skrímslistilraunin rinnar Stjórnandi tilrauna við n so hn Wendell Jo Iowaháskóla Árið 1939 stam Reynt að kalla fram í börnum
Skaðaðir til æviloka
32 SAGAN ÖLL 9/2016
Margir „fangavarðanna“ gripu fljótt til ofbeldis.
„Fangaverðirnir“ beittu l Ósköp venjulegir nemendur, 24 að tölu, samþykktu að taka þátt í tilraun en grunaði ekki hvað í vændum var. Helmingi þeirra var sagt að halda sig heima. Morgun einn birtust lögreglumenn, fluttu þá á lögreglustöð og lokuðu þá inni í fangaklefum. Þar var hinn helmingur hópsins fyrir. Honum hafði falið að gæta fanganna og átti hann að setja þær reglur sem þar skyldi fylgt. Fyrsti dagurinn var tíðindalaus. Philip Zimbardo var skapi næst að binda endi á tilraun þessa. Daginn eftir mótmæltu fangarnir og gripu til ofbeldis. Verðirnir svöruðu í sömu mynt og átökin mögnuðust dag frá degi. Fangaverðirnir gripu til æ meira ofbeldis. Fyrsti fanginn fékk áfall einum og hálfum sólarhring síðar, æpti og grét. Hann var tekinn úr fangelsinu. Aðrir
Fangelsistilraunin Stjórnandi tilraunarinnar Philip Zambardo við Stanford-háskóla Árið 1971 Kanna áhrif innilokunar á menn og hvaða félagslegu áhrif hún hefur á þá
D U K E D O W N E Y/ I B L
l Wendell Johnson stamaði og vildi kanna ástæður stams í leit að lækningu. Hann fékk nemanda sinn, Mary Tudor, til að kanna hvað orsakaði stam. Valin voru 22 börn af munaðarleysingjahæli í nágrenni háskólans. Börnunum var skipt í tvo hópa og veitt talkennsla. Börnum í öðrum hópnum var hrósað og hampað fyrir framsögn sína en börnin í hinum hópnum voru leiðrétt í sífellu og látin endurtaka setningar í tíma og ótíma. Helmingur Wendell barnanna í seinni Johnson hópnum hafði stamað lítillega áður en tilraunin hófst en kennara barnanna var sagt að þau stömuðu öll. Rannsóknin leiddi í ljós að fimm barnanna sem ekki höfðu stamað tóku upp á því að stama og stamið jókst hjá þremur barnanna sem aðeins höfðu stamað lítillega áður. Ekki þótti rétt að stefna orðspori Johnsons í hættu vegna tilraunarinnar og niðurstöðu hennar og því var öllu haldið leyndi. Rúmum sex áratugum síðar var þeim sem tekið höfðu þátt í tilrauninni sagt frá öllu. Stjórn háskólans baðst afsökunar árið 2001, 36 árum eftir andlát Johnsons. Árið 2007 fengu sex þeirra sem tekið höfðu þátt greiddar skaðabætur frá Iowaríki vegna ævilangra sálrænna þjáninga. Tilraunin var nefnd „skrímslistilraunin“ því eitt barnanna hafði skrifað „skrímslinu Mary Tudor“ bréf.
Zimbardo
fangar fylgdu í kjölfarið, alls fimm. Þeir sem eftir voru sýndu lítil sem engin skapbrigði og fóru að skipunum fangavarða. Zimbardo var sjálfur í hlutverki fangavarðar enda hafði hann ákveðið að kanna hvernig menn brygðust við
„Fyrsti fanginn fékk áfall einum og hálfum sólarhring síðar ...“
YA L E U N I V E R S I T Y
P R I S O N E X P.O R G .
„Nemandi“ búinn undir refsingar þátttakanda í rannsókninni. „Nemandinn“ minnist á hjartveiki sína en hann fær samt að kenna á „rafmagninu“.
Grimmdin rannsökuð lHvers vegna grípa ósköp venjulegir
ofbeldi P R I S O N E X P.O R G .
Þátttakendur í tilrauninni vissu ekki að þeir yrðu hnepptir í fangelsi. innilokun og áhrif félagslegra hlutverka manna. Til stóð að tilraunin tæki tvær vikur en henni lauk að sex sólarhringum liðnum, hún leið eiginlega út af. Eitt helsta vandamálið var að þeir sem stóðu fyrir henni áttuðu sig ekki á hvernig hlutverk þeirra myndi breytast meðan á henni stæði. Zimbardo var harðlega gagnrýndur; stjórnandi rannsóknarinnar hafði ekki gætt hlutleysis heldur gerst eins konar yfirfangavörður.
Hlýðnitilraunin
menn til miskunnarleysis og grimmdar? Stanley Milgram leitaði svara við þessari spurningu og bauð 40 körlum Stjórnandi tilraunarinnar á aldrinum 25-50 ára að taka þátt í Stanley Milgram við Yale-háskóla tilraun sem hann sagði til rannsóknar Árið 1962 á þeim áhrifum sem refsingar hefðu Rannsókn á hlýðni og áhrif á námsafköst. Milgram hugðist hins yfirboðara á hegðun manna sem vegar kanna hve margir þátttakenda, ef valda öðrum skaða einhver, myndu refsa nemendum með rafmangsstuði, allt að 450 voltum. Þátttakendum var tilkynnt í hátalarakerfi að þeir væru í hlutverki kennara og áttu þeir að þeirra voru æfð en það vissu refsa „nemendum“ sínum með „kennararnir“ ekki. rafmagnsstuði þegar svör þeirra væru Síðar hlaut álagið sem þátttakendur ekki rétt. í tilrauninni urðu að þola og rangar Milgram komst að því að meirihluti upplýsingar harða gagnrýni. þátttakenda jók kraft stuðanna, upp í Einnig kom í ljós í viðtölum síðar að allt að 450 volt, ef maður í hvítum sloppi þátttakendur voru óöruggir og óvissir hvatti þá áfram. Þrátt fyrir sársaukavein um tilgang tilraunarinnar. „nemendanna“ og óskir um að vera sleppt út, héldu þeir áfram að gefa þeim rafmagnsstuð. Í raun var ekki um rafmagn að ræða, „nemendurnir“ og viðbrögð Stanley Milgram við meint rafmagnstól sitt. SAGAN ÖLL 9/2016 33
ÖLD TÍSKUNNAR: 1940-1949
IST
Brjóstahaldarar juku ímyndunaraflið
OCK
Tískuiðnaðurinn leið fyrir skammtanir í síðari heimsstyrjöldinni en þær efldu hugmyndaflug almennings við að sauma, prjóna og breyta fatnaði og öllu útliti. Að stríðinu loknu jókst eftirspurnin eftir nýjum fötum. Tískan einkenndist af fortíðarþrá. EFTIR SÖRU GRIBERG
Þ
jóðverjar hófu loftárásir á Lundúni og fleiri breskar borgir í september 1940, leifturárásir þessar stóðu fram í maí 1941 og um 40.000 óbreyttir borgarar féllu. Á hverri nóttu máttu borgarbúar rjúka á fætur við sírenuvælið
og æða í næstu loftvarnarbyrgi. Fjöldi Englendinga hefur síðar rifjað upp minningar sínar frá þessum tíma og tengja margir sérstakan klæðnað loftvarnarbyrgisdvölinni. Samfestingur þessi var kallaður „siren suit“, hægt var
að bregða honum yfir náttföt í snatri þegar loftvarnarflauturnar blésu. Á köldum vetrarmánuðum voru þeir oftar en ekki úr ull og þeim rennt upp að framan. Á sumum samfestinganna var gert ráð fyrir að menn gætu gengið örna sinna í fjölmenni án þess að afklæðast um of, hægt var að hneppa sitjandahluta þeirra frá. Húsmæður saumuðu þessa samfestinga gjarnan sjálfar á alla fjölskylduna en einnig var hægt að nálgast þá í næstu stórverslunum. Winston Churchill var gjarnan ljósmyndaður
K E Y S T O N E /G E T T Y
34 sagan öll 9/2016
Konur lituðu fótleggi sína svo þær virtust vera í silkisokkum.
í teinóttri útgáfu samfestingsins til hversdagsnota. Forsætisráðherrann lét einnig sauma á sig glæsilegan samfesting úr svörtu flaueli svo hann væri vel til fara í kvöldverðarboðum.
Heimagerðir hattar
lífið á stríðsárunum: „Töluvert þurfti til að gefast ekki hreinlega upp. Skóviðgerð krafðist skömmtunarseðils. Ég lét mér nægja klossa sem þá voru nýkomnir á markað [...] Vegna myrkvunarinnar vann hárgreiðslufólk ekki á venjulegum tímum. Glæsilega uppsett hár varð spurning um líf og dauða. Því slógu túrbanar í gegn, þeir komu í stað hatta og hárgreiðslu.“ The Utility Clothing Scheme á Englandi réði þekkta hönnuði til að framleiða hagkvæm og einföld, en falleg, klæði úr eins litlu efni og mögulegt var og ekki máttu of margir koma að framleiðslu þeirra. Konur klæddust gjarnan ullardrögtum úr tvídefni, þröngum jakka og aðskornu pilsi niður að hjám.
„Því slógu túrbanar í gegn, þeir komu í stað hatta og hárgreiðslu.“
Stríðið hófst árið 1939 og hafði mikil áhrif á tískuiðnaðinn, fjöldi hönnuða og annarra starfsmanna þeirra sneri sér að framleiðslu herklæðnaðar. Ull þurfti til hlífðar og í einkennisbúninga, leður í hermannastígvél og silki í fallhlífar. Þessi mikli markaður olli skorti á meðal alþýðu manna, konur og karlar neyddust til að nýta og endursauma það sem til var á hverjum bæ. Að auki var gripið til skammtana í fjölda landa. Þá skipti öllu að nýta ímyndunaraflið, hanna hatta sína sjálfur og gera skó og aðra fylgihluti úr áður óþekktu hráefni, eins og roði, korki og pappamassa. Í sjálfsævisögu sinni, La Force de l’âge frá 1960, segir franski rithöfundurinn Simone de Beauvoir um
Churchill í teinóttum samfestingi, „siren suit“.
Hugo Boss saumaði á nasista lÞýska fataframleiðandanum
H U G O JA E G E R / T I M E P I X / T H E L I F E P I C T U R E CO L L E C T I O N /G E T T Y BRIDGEMAN/IBL
Hugo Boss var falið að sauma einkennisbúninga þýska hersins, SSsveitanna og Hitlerjugend. Í stríðinu kom hann sér fyrir í verksmiðju í Metzingen, skammt frá Stuttgart, og þar þræluðu stríðsfangar og aðrir fangar launalaust. Í lok stríðsins sagðist Boss aðeins hafa haft efnahaginn að leiðarljósi en hlaut dóm fyrir dyggan stuðning við nasista. Hann missti borgaraleg Nasistaforingjar klæddir réttindi sín og á hann var sett nálgunarbann. Tengdasonur hans tók hönnun Hugos Boss. við fyrirtækinu.
sagan öll 9/2016 35
ÖLD TÍSKUNNAR
Litaðir fótleggir
S / IBL CHIVE ES AR
LL MUSEUM OF ART M A R C E L L E D O R M OY/M A R Y H I
ART
RUE D
L MUSEUM OF
Dior kynnti hönnun sína, „The New Look“, árið 1957 og henni fylgdu ávalar axlir og efnismikil pils kjóla.
Þjóðverjar hernámu höfuðborg tískunnar, París, sumarið 1940 og þá hafði fjöldi tískuhönnuða þegar leitað skjóls í Bandaríkjunum. Í þeim tískuhúsum sem eftir urðu var hægt að halda áfram að hanna glæsiklæðnað fyrir öll tækifæri handa valdamiklum nasistum, eiginkonum og ástmeyjum meðlima Vichystjórnarinnar.
R I E /M A R Y H I L
Chanel og nasistarnir
J E A N N E L A FAU
Silkisokkar voru ófáanlegir nema fyrir ógrynni fjár á svörtum markaði. Kvennafjöldi gekk því berleggjaður heitustu mánuði ársins. En þær vildu gjarnan þykjast vera í silkisokkum og gripu því til þess ráðs að lita fótleggi sína ljósbrúna. Með augnabrúnablýanti mátti svo draga strik upp eftir fótleggnum í stað saumanna á silkisokkum þess tíma. Bandaríkjamenn hófu þátttöku í styrjöldinni árið 1941 og bandarískir hermenn færðu evrópskum konum nýja og byltingarkennda vöru, nælonsokka. Karlar og fjöldi kvenna störfuðu í eða fyrir herinn og unglingsstúlkur hópuðust á vinnumarkaðinn. Konur í iðnaði og landbúnaði klæddust eins og karlarnir, buxum eða samfestingum, ýmist stutthærðar eða með hárið í hnút undir derhúfu.
Litlar dúkkur voru klæddar í tískuföt í sparnaðarskyni. Coco Chanel var ein þeirra sem varð eftir í Frakklandi og umgekkst ekki ómerkari menn en Göring og Göbbels. Hún settist að á Ritz-hótelinu og bjó þar með elskhuga sem var þrettán árum yngri en hún. Chanel var harkalega gagnrýnd yfir vinskap sinn við háttsetta nasista að stríðinu loknu og dvaldi lengi í útlegð í Sviss áður en hún hélt til fyrri starfa í París.
Smágerðar tískudúkkur
Eigendum tískuhúsa Parísarborgar var mjög í mun að endurheimta fyrri stöðu sína að stríðinu loknu. Hermenn Bandamanna undir stjórn Charles de Gaulle þrömmuðu inn í borgina 24. júlí 1944 og Þjóðverjar hurfu á brott. Stríðið geisaði áfram í Evrópu og hópur tískuhönnuða hélt tískusýningu „Theatre de la mode“, einkar smágerða. Enn skorti efni í fatnað og því saumuðu menn tískufatnað á 60 cm dúkkur úr málmi með höfuð úr gifsi.
TÍSKUNÝJUNG
Bikiní
36 sagan öll 9/2016
K E Y S T O N E /G E T T Y
l Tvískiptur sundfatnaður þekktist en árið 1946 kynnti Bandaríkjamaðurinn Louis Réard nýja gerð sem hann nefndi bikiní. Bikinieyja er ein af hringeyjum í Kyrrahafinu og á sama ári hófu Bandaríkjamenn kjarnorkuvopnatilraunir þar. Réard sagðist hafa gefið sundfatnaði sínum þetta nafn vegna þess að þau væru „eldfim“.
Bikiníbuxur Réards skýldu ekki naflanum.
F OX P H O T O S /G E T T Y
Herhvöt dægurmenningarinnar
Utility Clothes voru hagkvæmur og fallegur fatnaður hannaður af þekktum tískujöfrum og úr eins litlu efni og mögulegt var. Þær voru klæddar í smáar útgáfur af nýjustu hönnun tískuhúsanna. Að stríðinu loknu heilluðust margir af fallegum og vönduðum fatnaði. Rúmlega 100.000 gestir sáu tískusýningu í mars árið 1945. Nokkru síðar voru herlegheitin flutt vestur til Bandaríkjanna og vakti sýningin mikinn fögnuð þar.
„New Look“ fortíðarinnar
lengur að leita á vinnumarkaðinn, þær gátu snúið sér alfarið að kvenlegri ímynd sinni og klæði þeirra báru glaðværu glæsilífi þeirra vitni. Nýju stefnunni fylgdu ekki aðeins þröng lífstykki og undirkjólar. Í víð pils kjólanna þurfti mikið af efni. Efnisnotkunin var gagnrýnd nokkuð í fyrstu því enn bjuggu margir við kröpp kjör og hægt dró úr efnisskorti. Þrátt fyrir gagnrýnina var þessum nýja en þó gamla kvenlega stíl tekið með miklum fögnuði. Glæsiklæði Diors voru fjöldaframleidd og nýju gerviefnin voru ódýrari en fyrri efni. Evrópa var í rústum árið 1945 en menn náðu sér fljótt, meðal annars með Marshallaðstoðinni bandarísku. Efnahagur í Bandaríkjunum var í blóma að styrjöldinni lokinni og næstu áratugi höfðu hönnuðir þar mikil áhrif í tískuheiminum. l
l Í síðari heimsstyrjöldinni var dægurmenningunni ætlað að stappa stríðsstáli í alþýðu manna. Sú enska Vera Lynn söng We‘ll Meet Again; stríðsástandið væri vissulega arfaslæmt en ljósið kæmi, langt og mjótt. Vera Lynn ferðaðist um og söng fyrir breska hermenn víða um heim, sá um útvarpsþátt og sendi þar hermönnum kveðjur frá fjölskyldum sínum. Vinsælasta kvikmynd í þessum anda var auðvitað Casablanca frá 1942, þar fórna Ingrid Bergman og Humphrey Bogart ást sinni fyrir skyldur stríðsins. En með Hollywoodkvikmyndum mátti ekki síður gleyma hráum raunveruleikanum. Lauren Bacall, Rita Hayworth, Gene Kelly og Frank Sinatra voru ekki aðeins siðferðilegar fyrirmyndir heldur, og ekki síður, fyrirmyndir í nýjustu tíku sem almenningur reyndi af fremsta megni að líkja eftir.
Fyrsta eftirstríðshönnunin var ekki mjög ólík tísku fjórða áratugarins. En árið 1947 urðu miklar breytingar í tískuheiminum. Blaðamenn gáfu hönnun Christians nokkurs Dior nafnið „The New Look“. Kvenfatnaður Diors minnti nefnilega á tísku 19. aldar. Efnismikil pils kjólanna með þröngu mitti, ávalar axlir og áberandi barm. Stríðsrústum borga og bæja var mokað burt og menn reyndu sem mest þeir máttu að gleyma skelfingum styrjaldarinnar. Konur „þurftu“ ekki
K E Y S T O N E /G E T T Y
„ ... klæði þeirra báru glaðværu glæsilífi þeirra vitni.“
Vera Lynn söng fyrir hermennina.
sagan öll 9/2016 37
Afkomandi Inkans leiddi byltingu 1780
Túpac hugðist frelsa indíánana í Perú Goðsagnakenndur blær er yfir nafni hans. Túpac Amaru II hristi stoðir Spánarveldis í SuðurAmeríku þegar hann birtist árið 1780, sagðist afkomandi síðasta Inkans í Perú og hvatti til uppreisnar gegn kúgun nýlenduherranna. E F T I R M AG N U S VÄ S T E R B R O
MA
RY
EV
AN
S/I
BL
A
„ ... mönnum var harðlega refsað fyrir allar tilraunir til mótmæla.“
Túpac Amaru II fór fyrir byltingu gegn spænsku nýlenduherrunum í Perú árið 1780.
38 sagan öll 9/2016
llt bendir til að atburðir kvöldsins 4. nóvember 1780 hafi verið lengi í undirbúningi. Fulltrúi spænsku krúnunnar, Antonio de Arriaga, hafði setið kvöldverðarboð í Tungasuca í suðurhluta Perú og var nú á leið heim. Skyndilega birtist hópur manna á veginum. Arriaga var tekinn til fanga, fluttur á brott og mótmælti hástöfum. Fljótt varð ljóst hver hefði rænt honum, gestgjafi hans í kvöldverðarboðinu, José Gabriel Condorcanqui, og kona hans, Micaela Bastidas, væru að láta gamlan draum rætast. Uppreisn skyldi gerð gegn spænsku nýlenduherranum og ný framtíð blasa við Perúmönnum.
Afkomandi síðasta Inkans
Condorcanqui var af blönduðum uppruna. Meðal forfeðra hans voru bæði Spánverjar og indíánar í Perú. Hann sagðist sjálfur vera afkomandi síðasta Inkans, konungs, ef ekki keisara, Inkanna sem ríktu í vestanverðri SuðurAmeríku áður en Spánverja bar að garði. Hann hafði notið uppeldis og menntunar í jesúítaklaustri og lét til sín taka í sinni sveit; að skipun Spánarkonungs bar honum að halda uppi lögum þar og reglu og vera talsmaður fátækra bændanna.
BRIDGEMAN/IBL
Dauði síðasta Inkans lFrancisco Pizarro og
landvinningamenn hans ruddust inn í ríki Inka 1528. Ríkið hafði eflst með ógnarhraða en í stoðum þess hrikti. Það náði frá núverandi Kólumbíu sunnanverðri til Chile og Amasón-svæðisins í austri. Spánverjarnir nýttu sér innbyrðis deilur og valdabaráttu í ríkinu og andstæðingar Inkanna fylgdu þeim. Í lok fjórða áratugar 16. aldar leituðu menn af valdaætt Inka skjóls í Túpac óbyggðum Amaru, norðaustan síðasti Cuzco. Þar stóðu Inkinn. þeir fastir fyrir til 1572 en þá tóku spænskir hermenn síðasta Inkann, Túpac Amaru, af lífi.
Indíánar í Perú vinna ull á spænskri mynd frá 18. öld.
Hann hafði þegar brugðist við kúgun nýlenduherranna. Indíánarnir voru ekki lengur þrælar þeirra eða í nauðungarvinnu en flestir voru þeir öreigar. Vinnan var erfið, skattarnir háir og mönnum var harðlega refsað fyrir allar tilraunir til mótmæla.
Uppræta misréttið
Ekki er ljóst hvernig uppreisnarmennirnir ætluðu að taka á málum að byltingunni lokinni. Stundum minntist José Gabriel
Condorcanqui á að hann ætlaði að halda tryggð við Spánarkonung en uppræta misréttið í nafni hans, stundum sagðist hann ætla að endurreisa hið forna veldi Inkanna. Því tók hann sér nýtt nafn, Túpac Amaru II en síðasti Inkinn í Perú var einmitt Túpac Amaru. Nafnið þýðir um það bil „ormahöfðinginn“. Hann kallaði eftir stuðningi úr öllum áttum og viðbrögðin létu ekki á sér standa. Fátækir bændur og indíánar sem í þrjár aldir höfðu af allar þær pestir, plágur og píslir sem Spánverjar færðu þeim.
Þræll hans tók hann af lífi
Arriaga var haldið föngnum í nokkra daga en síðan var hann neyddur til að skrifa bréf. Hann kallaði eftir aðstoð criollos, spænsku yfirstéttarinnar sem ríkti í landinu í nafni Spánarkonungs. Þegar þeir criollos birtust steig Túpac Amaru á stokk, umkringdur vopnuðum mönnum. Antonio de Arriaga var leiddur út á bæjartorgið, sakaður um grimmd og illsku og dæmur til lífláts. Heiðursmerkin voru reitt af honum, hann færður úr einkennisbúningnum og sagan öll 9/2016 39
TÚPAC AMARU II
Vissir þú að ...
dreginn að gálganum. Böðull hans var enginn annar en fyrrum þræll hans og mönnum mátti vera ljóst að nýir tímar voru að renna upp. Fyrsta tilraun til hengingar fór úrskeiðis. Snaran um háls Arriagas losnaði og skelfingu lostinn maðurinn féll til jarðar. Önnur tilraun heppnaðist betur, Antonio de Arriaga var allur. Grafarþögn ríkti á torginu. Nú varð ekki aftur snúið; Spánarveldi myndi bregðast við.
Bandaríski rapparinn Tupac Shakur var einn áhrifaríkasti hipphopptónlistar maður sögunnar. Hann var drepinn árið 1996. Nafnið bar hann til heiðurs Tupac og minningar um Shakur Túpac Amaru II.
GE
TT
Y
Blóðug hefnd indíána
Næstu daga fóru Túpac og kona hans um héraðið og söfnuðu að sér
liðsmönnum. Um 900 spænskir hermenn komu saman í bænum Sangarará 17. nóvember, reiðubúnir að takast á við uppreisnarmenn. En Túpac Amaru og margar þúsundir manna hans urðu fyrri til. Eftir hörð átök voru Spánverjarnir hraktir inn í kirkjuna í bænum. Skelfilegt blóðbað fylgdi í kjölfarið. Hafi Túpac reynt að halda aftur af mönnum sínum og ætlað að hlífa einhverjum Spánverjanna tókst honum það ekki. Uppreisnarmenn áttu eftir að bregðast aftur við með sama hætti, leiðtogarnir gátu ekki haldið aftur af þeim ógnarkrafti sem þeir höfðu leyst úr læðingi. Uppreisnarmenn fóru alls staðar um með ógn og skelfingu, indíánarnir
Aftkaka Antonios de Arriga markaði upphaf byltingarinnar.
l Saga og örlög Túpacs Amaru II féllu í gleymsku og dá en á sjöunda áratugi síðustu aldar var bylting hans á allra vörum. Sérstaklega í Perú þar sem einræðisherrann Juan Velasco Alvarado var við völd og reyndi að gera endurbætur á lífi og kjörum fátækra bænda undir slagorðinu: „Túpac Amaru lofaði því, Velasco gerði það.“ Íhaldssamir hershöfðingjar komust þar til valda, hurfu frá öllum endurbótum og til varð kommúnistísk byltingarhreyfing, Movimiento Revolucionario Túpac Amaru, sem hafði Túpac að leiðarljósi.
40 sagan öll 9/2016
GET TY
Arfleifð Túpacs Amaru II
Einræðisherrann Velasco ávarpar mannfjölda við veggmynd af Túpac Amaru.
hefndu sín grimmilega á kúgurum sínum. Ekki leið á löngu þar til bylting Túpacs Amaru II varð að þeirri mestu í sögu rómönsku Ameríku. Hún barst frá suðurhluta Perú til núverandi Bólivíu og þangað sem nú eru Chile, Argentína og Kólumbía. Búgarðar yfirstéttarinnar, hasíendurnar, voru rændir og rústaðir, myllur og útihús brennd til kaldra kola. Slagorð á ketsúa, fornri tungu Inkanna, ómuðu um allt; nýir tímar voru í vændum. Túpac og Micaela Bastidas reyndu að safna liði sínu saman og heyja úrslitaorrustuna áður en Spánverjum tækist að skipuleggja sig. Byltingarmenn réðust á Cuzcoborg í desember og janúar. Þaðan hefðu þeir getað staðist árásir úr öllum áttum. En aðgerðin mistókst því Spánverjum hafði borist liðsauki frá Lima og Cartagena í norðri.
Liðhlaupum mútað
Túpac og menn hans urðu því að hörfa í byrjun febrúar 1781. Byltingin hafði aðeins staðið í fáeina mánuði en til upplausnar stefndi meðal liðsmanna hennar. Criollos höfðu ákveðið að ganga til liðs við þá vegna almennrar óánægjunnar með stjórn Spánverja en nú óttuðust þeir grimmd og ofbeldi indíánanna og ekki síður kröfur þeirra um róttækar breytingar. Spænski landstjórinn, José Antonio de Areche, lofaði leiðtogum byltingarinnar náðun. Fúlgur fjár fengu þeir sem sögðu skilið við byltingarmenn og múturnar skiluðu árangri. Túpac Amaru II var í óða önn að safna mönnum sínum saman 6. apríl, til stóð að gera óvænta árás á Spánverja. Þá var hann svikinn af tveimur nánustu mönnum sínum. Byltingarleiðtoginn mikli, kona hans og börn voru handtekin.
„Túpac var pyndaður áður en hann var leiddur út á torgið ...“
Fjórir hestar náðu ekki að slíta Túpac Amaru II í sundur og því var hann hálshöggvinn. Konu hans var misþyrmt til dauða og sonur hans hengdur á torgi í Cuzco.
Micaela
Næstu atburðir komu hálshöggvinn og líkami Bastidas engum á óvart. Túpac var hans síðan saxaður niður. pyndaður áður en hann var Yngsti sonurinn, Fernando, leiddur út á torgið þar sem taka átti hann var látinn horfa á aðfarirnar. Hann af lífi. „Quien tal hace, que tal paque,“ veinaði svo óskaplega yfir örlögum sagði landstjóri Spánverja. „Sá sem foreldra sinna og bróður að þeir sem til þetta gerir hlýtur þessa refsingu.“
Pynduð og líflátin
LIB RA
RY
OF
CO
NG
RES S
Elsti sonur Túpacs og Micaelu, Hipólito, var leiddur fram. Tungan var skorin úr honum og hann síðan hengdur. Þá var komið að Micaelu Bastidas. Tungan var einnig skorin úr henni en síðan var hún tekin hálstaki og sparkað í hana þar til hún lést. Það versta beið hins vegar Túpacs. Handleggir og fótleggir voru bundnir við fjóra hesta og áttu þeir að slíta manninn í sundur. En annaðhvort var hann of sterkur eða hestarnir stjórnlitlir. Handleggjum og fótleggjum hans var sannarlega kippt úr liði en slitnuðu ekki frá búknum. Því var hann
Perúskur riddari snemma á 19. öld. Sjálfstæðisbaráttan hélt áfram að Túpac látnum.
heyrðu gleymdu því aldrei. José Gabriel Condorcanqui og Micaela Bastidas voru öll en byltingin hélt áfram næstu tvö ár en þá náðu Spánverjar tökum á mönnum og löndum. Talið er að um 100.000 manns hafi fallið á meðan á þessum ósköpum stóð. Byltingin skildi eftir djúp sár á sálum og líkömum íbúa landsins. Í ljós hafði komið að stjórn Spánverja var í ýmsu ábótavant og þremur áratugum síðar kom það enn betur í ljós þegar Símon Bolívar fór fyrir byltingarmönnum sem að lokum tókst að hafa betur í baráttunni við völd Evrópumanna í nýlendunum í Suður-Ameríku. Yfirvöld í fjölda héraða lærðu af blóðbaði byltingarinnar. Fram á okkar daga hefur yfirstéttin í Perú beitt öllum ráðum til að halda aftur af öreigum landsins.
sagan öll 9/2016 41
Síðari heimsstyrjöldin á Norðurlöndum 4. hluti
1942
Hryllingur Norðmanna og gyðinga eykst E R L I N G T. H O FM O/ N T B S C A N P I X / T T
Norðurlandabúar sluppu ekki við „endanlega lausn gyðingavanda“ þýskra nasista. Norskir gyðingar voru fluttir til Auschwitz haustið 1942. Andstaða Norðmanna og Dana gegn Þjóðverjum jókst og í Finnlandi tók Mannerheim á móti Hitler, gegn vilja sínum. EFTIR ÖNNU LARSDÓTTUR
N
asistar mótuðu endanlega stefnu sína í útrýmingu gyðinga í Evrópu árið 1942. Í Noregi hófust ofsóknirnar með hernáminu 1940. Bækur voru bannaðar og öll tónlist tónskálda af gyðingaættum. En árið 1942 létu nasistar hendur standa fram úr ermum. Í janúar fyrirskipuðu Gestapo-menn að GEORGE W FOSSUM/NTB SCANPIX/ T T
Ruth Maier til hægri og vinkona hennar besta, Gunvor Hofmo, í Ósló árið 1942. Um haustið var Ruth Maier flutt í Auschwitz.
Alls voru 532 gyðingar voru um borð í SS Donau þegar það lagði úr höfn í Ósló. 42 SAGAN ÖLL 9/2016
allir gyðingar skyldu fá „J“ stimplað í vegabréf sín á næstu lögreglustöð. Herflutningaskipið Donau lá í höfn í Ósló 26. nóvember og beið farþega; fimm hundruð karlar, konur og börn skyldu flutt á brott. Öll voru þau af gyðingaættum og norskir lögreglumenn höfðu handtekið þau á heimilum sínum. Þau átti að flytja til Póllands.
Beint í Auschwitz
N O R D S J Ø FA R T M U S E E T
Þjóðverjar eyddu norska fiskibænum Televåg eftir að tveir liðsforingjar þeirra féllu þar í skotbardaga við andspyrnumenn.
„Öll voru þau af gyðingaættum og norskir lögreglumenn höfðu handtekið þau á heimilum sínum.“ á öðrum Evrópubúum. Pyndingum, aftökum og brottflutningi var óspart beitt til að hræða menn til hlýðni og undirgefni. Umheimurinn vissi um aðstæður í norskum fangelsum en stjórnvöld í Svíþjóð voru enn hliðholl Hitler. Sérstaklega þennan vetur því leyniþjónustunni þar bárust stöðugar
K A M E R A R E P O R TAG E / I B L (2)
GEORGE W FOSSUM/NTB SCANPIX/ T T
Ein kvennanna sem flutt var í lestar skipsins var Ruth Maier frá Austurríki, 22 ára, og hafði hún komið til Noregs 1938. Hún hafði leitað skjóls í Ósló eftir að Þjóðverjar innlimuðu land hennar í Þýskaland. Nú höfðu brjálæðingarnir náð henni. Ruth, hinar konurnar og börnin sem voru um borð í Donau voru öll flutt beint í Auschwitz. Einnig þeir karlar sem „ekki töldust vinnufærir“. Hinir voru fluttir í hinar ýmsu vinnubúðir. Josef Terboven, landstjóri, Torgny hafði árið 1942 að skipan Segerstedt Hitlers aukið ofsóknirnar í Noregi. Stríð Þjóðverja á ritstjóri lét austurvígstöðvunum gekk prenta auðar illa og var þá takið hert síður að
fregnir sem bentu til yfirvofandi innrásar Þjóðverja. Sænsk stjórnvöld kölluðu fleiri menn í herinn en nokkru sinni áður. Loftið var þrungið spennu.
Ritskoðun í Svíþjóð
Upplýsingaþjónusta sænska ríkisins gerði 17 dagblöð upptæk 13. mars, í þeim höfðu birst greinar um pyndingar Þjóðverja í norskum fangelsum. Einn þessara blaða var viðskiptaog sjávarútvegsblað Gautaborgar og var hvert upplag þess af öðru gert upptækt vegna slíkra greinaskrifa. Ritstjóri þess, Torgny Segerstedt, var opinberlega eldheitur andstæðingur nasista. Hann lét prenta nýja útgáfu blaðsins og voru síðan auðar síður þar
hluta eftir ritskoðunina. SAGAN ÖLL 9/2016 43
NORÐURLÖND Í SÍÐARI HEIMSSTYRJÖLDINNI
Börnum á flótta fjölgaði árið 1942 JANÚAR
S A- K U VA
Særður hermaður fluttur frá átökunum á Hoglandeyju. 1. FEBRÚAR Vidkun Quisling verður
26. MARS Finnskir hermenn forsætisráðherra Noregs. Í ræðu sinni þramma yfir ísinn og hernema mælir hann fyrst á þýsku, síðan norsku. Hoglandeyju á Finnska flóa.
FEBRÚAR
22. JANÚAR Finnsk flóttabörn
24. FEBRÚAR Biskupar í Noregi segja af sér embætti til að mótmæla hernámi Þjóðverja.
APRÍL
MAÍ
29. JÚLÍ Heinrich Himmler kemur í heimsókn til Finnlands með lista yfir þá gyðinga sem flytja skuli á brott í farteski sínu.
R I K S A R K I V E T, N O
koma til Svíþjóðar. Alls 23.000 börn á árinu.
MARS
sem grein hafði verið drepnir. En 76 bæjarbúar áður. Yfirskriftin „Í voru handteknir og norskum fangelsum og sendir með tímanum í útrýmingarbúðum“ stóð þó útrýmingarbúðirnar í enn. Sachsenhausen. Aðrir Í Noregi var mikið bæjarbúar voru hraktir að grimmdarverk framið í lok heiman og eftirlit haft með apríl. Seinna var það meðal þeim. Síðan voru öll hús í þeirra stríðsglæpa sem Televåg sprengd í loft upp, nasistar voru sakaðir um í bátum sökkt og skepnur réttarhöldunum í Nürnberg. drepnar eða fluttar á brott. Fiskibærinn Televåg, Liðsforingjarnir föllnu suðvestan Björgvinjar, var voru jarðaðir með viðhöfn mikilvægur í tengslum undir hergöngumörsum andspyrnumanna í Noregi og heiðursverði þúsunda við norsku útlagastjórnina hermanna. Nasistar fögnuðu á Englandi. Vorið 1942 Josef Terboven og Vidkun Quisling við Akershus í Ósló þegar afrekum sínum í Televåg höfðu tveir starfsmenn með mikilli veislu á Quisling hafði verið gerður að forsætisráðherra. Linge-fyrirtækisins Bristolhótelinu í Björgvin. siglt þangað frá Hjaltlandseyjum liðsforingjar féllu. Svikalogn með vopn. Þau voru falin á háalofti Josef Terboven brást ókvæða Ró virtist ríkja meðal Dana. En það var andspyrnumannanna Mörthu og við. Hann heimtaði dauðarefsingar mikið svikalogn, á árinu 1942 fjölgaði Lauritz Telle. Norskir uppljóstrar sögðu og að bænum yrði eytt af yfirborði skemmdarverkum á öllu sem þýskt Gestapomönnum frá máli þessu og kom jarðar. Átján menn sem taldir voru var. Bannaður kommúnistaflokkurinn þá til skotbardaga þar sem tveir þýskir tengjast andspyrnuhreyfingunni voru
Lest hefur farið út af teinunum við Espergærde á Sjálandi í nóvember. Danskir andspyrnumenn höfðu unnið skemmdarverk á teinunum.
FRIHEDSMUSEE T
44 SAGAN ÖLL 9/2016
JÚLÍ
26. SEPTEMBER Hitler sendir Danakonungi heillaóskaskeyti á afmælisdaginn. Kristján X svarar stuttlega og segir: „meinen besten Dank“. Hitler ærist og samskipti helfrystast.
ÁGÚST
SEPTEMBER
3. SEPTEMBER Stjórnmála- og baráttuhreyfingar koma Noregsaðstoðinni á laggirnar. Þær afla fjármuna, fatnaðar og annarra nauðsynja.
OKTÓBER
21. OKTÓBER Leifur Möller fluttur í aðalstöðvar Gestapo á Viktoria Terrasse í Ósló.
Kirknes
Landamæri í Skandinavíu breyttust ekki árið 1942 en andstaðan jókst í Noregi og Danmörku.
FRIHEDSMUSEE T
tt ffóó LLóó
Narvik Narvík Murmansk Múrmansk
Járngrýtisnámur Malmfälten
Salla
Stokkhólmur
Álaborg
DA N MÖ RK
Immola
Turku
Helsinki Helsinki
Hanko Hangö
Gautaborg
k i fl ó i Fi n n s
E I ST L AN D
Espergærde Kaupmannahöfn
s Ey
tr
a
L E T T L AN D
Petrozavodsk/ Äänsilinna
Leningrad Leníngrad Hogland Hogland
Svir
LIT HÁE N LITH Á EN 200km
Þ ÝS KA L A ND Berlin Berlín
S VA N T E S T R Ö M
„Íhaldssamur stjórnmálamaður, John Christmas Möller, hvatti landsmenn sína til uppreisnar ...“ ekki hentugur stjórnmálamaður á hægri væng. Árið 1940 hafði hann neyðst til að segja af sér embætti viðskiptamálaráðherra að kröfu
Þjóðverja. Hann hafði átt erfitt með að þegja um lýðræðishugmyndir sínar. Rétt áður en hann fór í útlegð til Bretlands í apríl 1942 stóð hann með kommúnistum að útgáfu fyrsta tölublaðs harðbannaðs blaðs, Frit Danmark, Frjáls Danmörk. Hann og leiðtogi kommúnista, Aksel Larsen, töldu báðir að innbyrðis deilur yrðu að víkja fyrir nauðsyn þess að berjast gegn utanaðkomandi óvini. John Christmas Möller dvaldi í Bretlandi til 1945 en þá varð hann ráðherra í nýrri ríkisstjórn Danmerkur. Síðar lét hann fræg orð falla: „Við erum öll sósíalistar“.
SAGAN ÖLL 9/2016 45
ga
rd ðu s jrös nj ó r
Karelíutangi
One
No
BotnBotnhaf haf
Grini Oslo Ósló
SO VÉ TR ÍK IN
Christmas Möller var á margan hátt nokkuð sérkennilegur maður og virtist
Poventsa
Televåg Telavåg Suðurland
N
AE
Sameinaðir um frjálsa Danmörku
FI N N L AND NNL
Björgvin Björgvin
tn va ga do La
stofnaði andspyrnuhreyfingu gegn hernámsliðinu og undirgefinni, danskri ríkisstjórn. Menn töldu nauðsynlegt að vinna á þessari undirgefni gangvart Þjóðverjum. Danska stúdentahreyfingin, net stúdentafélaga, sem Frode Jakobsen hafði lagt um þvera og endilanga Danmörku, studdi þessa baráttu. Hreyfingar hans og kommúnistaflokksins sáðu fræjum vaxandi andstöðunnar í Danmörku. Aðstoð barst þeim úr óvæntri átt. Íhaldssamur stjórnmálamaður, John Christmas Möller, hvatti landsmenn sína til uppreisnar gegn ríkisstjórninni í útvarpsávarpi frá Lundúnum. Hann vildi að skemmdir yrðu unnar á járnbrautarteinum og öðrum samgönguleiðum: „Valda skaða og seinkunum, sprengja og stunda skæruhernað, það eru þær aðferðir sem við getum beitt af krafti til að mola samgönguskipulag Þjóðverja“, þrumaði hann í útvarpið. Skilaboðin til dönsku þjóðarinnar voru skýr en hún hafði lengi hlýtt á stjórnmálamenn sína boða „ró og reglu“.
SV ÍÐ ÞJ ÓÐ
NO REGUR
John Christmas Möller ávarpaði dönsku þjóðina í útvarpssendingu frá Lundúnum og hvatti landsmenn sína til andspyrnu.
bau P oelicmi rskkeal nu t s H
ELLÍ ARRE RKKA F YJTÄRRI
Haparanda Tornio Torneå
lt
á
sa
S A- K U VA
ÁGÚST Ederkoppen eða Köngulóarhreyfingin stofnuð í Noregi. Henni er ætlað að liðsinna andspyrnumönnum við flótta eða felur.
gur
NORÐURLÖND Í SÍÐARI HEIMSSTYRJÖLDINNI
K A M E R A R E P O R TAG E / I B L
Svíar hraustari en nokkru sinni áður lÍ byrjun styrjaldarinnar höfðu margir áhyggjur hvernig heilsu Svía yrði varið í átökunum. En engin ástæða var til að óttast. Með mikilli könnun árið 1942 meðal skólalækna kom í ljós að sænsk börn höfðu aldrei verið hraustari. Menn töldu ástæður þess helst vera þær að börn fengju hollari mat en
Kyrrstaða í Karelíu
S A- K U VA
T, D K
46 SAGAN ÖLL 9/2016
Mannerheim varð 75 ára 4. júní. Stjórn hans hyllti hann með ræðuhöldum og tiltinum „marskálkur Finnlands“. En Mannerheim átti erfitt með að gleðjast. Hjá honum birtist nefnilega Adolf Hitler, vopnabróðirinn sem Mannerheim hafði virst vilja halda í hæfilegri fjarlægð. Til að koma í veg fyrir að menn teldu heimsókn þessa opinbera tók marskálkurinn á móti Hitler í járnbrautarvagni við Immola-flugvöll, ekki í höfuðstöðvum sínum. LMUSEE
„Mannerheim hafði lengi talið augljóst að Þjóðverjar myndu tapa stríðinu.“
Hamingjuóskir Hitlers
TIONA
Hefðu þeir numið staðar við gömlu landamærin og sætt sig við missi annarra landsvæða hefði umheimurinn hugsanlega sýnt skilning. En finnskir hermenn höfðu ráðist inn á lönd Sovétmanna og stefnt að nýju Stór-Finnlandi. Vitað er að mun færri sjálfboðaliðar liðsinntu þeim nú en í Vetrarstríðinu. Til dæmis höfðu nokkur hundruð Svía gengið til liðs við þá nú óbreytt en rúmlega 8000 í Vetrarstríðinu.
Biðröð eftir matvælum á skömmtunartímum ársins 1942.
NA
Kyrrstaða og eymd einkenndu lífið í Finnlandi árið 1942. Vígstöðvarnar í Karelíu stóðu í stað og átti ekki eftir að breytast fyrr en 1944. Afstaða í útlöndum til Finna var blendin, mun blendnari en í Vetrarstríðinu. Þá hafði verið ráðist á Finna en í þetta sinn höfðu þeir gert innrás. Þrátt fyrir að Gustaf Mannerheim, yfirhershöfðingi, hefði í sífellu útskýrt ástæður og afstöðu Finna í styrjöldinni gat ekkert breytt þeirri staðreynd að Finnar voru bandamenn Þjóðverja.
áður og minna af unnum, hvítum sykri. Hamfarafæða á borð við gróf brauð og rótargrænmeti bætti heilsu barnanna. Margir urðu grænmetisætur á stríðsárunum og unnu í sjálfboðavinnu við uppskeru og skógarhögg.
Erik Scavenius
Ný stjórn í Danmörku
Ný ríkisstjórn tók við í Danmörku og var umdeildur Erik Scavenius forsætisráðherra. Hann hafði áður verið utanríkisráðherra og segir það sitt um stöðu hans meðal valdamanna í hernámsliðinu. Meirihluti Dana tók honum því með miklum fyrirvara, svo ekki sé meira sagt. Ógnarstjórnin jókst í Noregi, í desember voru 500 andspyrnumenn handteknir á Austur- og Vestur-Ögðum í tilraun Terbovens til að vinna á
neðanjarðarhernaðararminum Milorg. Einn þeirra handteknu, Arne Laudal, var foringi Milorg á Ögðum. Hann vaknaði við að þýskir hermenn ruddust inn í svefnherbergi hans. Laudal sætti miklun pyndingum, var sendur í fangabúðirnar í Grini og dæmdur til dauða.
Örlög Ruthar Maier
Ruth Maier var send beint í gasklefana við komuna til Auschwitz. Hún hafði skilið dagbækur sínar og bréf eftir hjá vini sínum, Gunvor Hofmo, í Ósló. Efni þetta hefur verið gefið út á bók og ljóst er að Ruth Maier var leiftrandi penni. Hún og Gunvor, verðandi skáld, höfðu kynnst við skyldustörf kvenna og virðast hafa orðið miklar vinkonur. Nokkrum mánuðum áður Ruth var flutt á brott hafði hún leigt íbúð en hafði áður búið hjá vinum og hafið nám við Myndlistarog handíðaskólann. Þegar hún var handtekin spurðu vinir hennar hvort þeir ættu að geyma gullarmband hennar meðan hún væri í burtu. Ruth svaraði og sagði að hún kæmi aldrei aftur.
Gyðingar á flótta
Ekki höfðu nasistar verið lengi við völd í Þýskalandi þegar mörgum, ekki síst gyðingum, fór að renna í grun hvert stefndi. Margir þeirra töldu sig svo aðþrengda að þeir leituðu skjóls norður undir heimsskautsbaug. Fæstum þeirra var tekið fagnandi, sumum beinlínis meinaður aðgangur, öðrum vísað úr landi. Í bók sinni, Stríðsárin 1938-1945, fjallar Páll Baldvin Baldvinsson meðal annars um ágætan árangur starfsmanna utanríkisráðuneytis Bandaríkjanna við að hindra að upplýsingar sem þeim höfðu borist um „starfsemina“ í Auschwitz bærust til bandarískra ráðamanna. Ekki síður um tregðu ráðamannanna til ærlegra verka þegar þeim loks bárust upplýsingarnar. Vænlegast er sálarró sjálfsagt að trúa að sú „upplýsingastífla“ hafi einnig náð til Íslands.
Viðbrögð íslenskra stjórnvalda
Á 75 ára afmælisdeginum kom Adolf Hitler í heimsókn til Mannerheims.
R I K S A R K I V E T, N O
Mannerheim hafði lengi talið augljóst að Þjóðverjar myndu tapa stríðinu. „Hamfarirnar standa þegar yfir“, sagði hann við Risto Ryti, Finnlandsforseta, í janúar en þá hafði Hitler mistekist að lýsa yfir stríði á hendur Bandaríkjamönnum. Ryti efaðist sjálfur en varð að sinna sínu starfi. Mannerheim dró úr öllum árásum og sætti sig við að halda þeim löndum sem þegar höfðu unnist í Karelíu. Í lok 1942 voru veður válynd á Norðurlöndum. Finnar neyddust til að kyngja þeirri staðreynd að sjötti her Þjóðverja var umkringdur við Stalíngrad.
Nokkrir handteknu kennaranna við fangabúðir í Kirkenes.
Norskum kennurum skipað í nauðungarvinnu lVorið 1942 tókust Vidkun
Quisling og norsk kennarastétt á. Kennurunum var skipað í norsku kennarasamtökin en þar á bæ var hugmyndafræði nasista höfð að leiðarljósi. Norskir kennarar mótmæltu hástöfum og næstum allir þeirra vildu segja upp í snatri. Málamiðlanir og hótanir breyttu engu. Þá ákváðu Quisling og Terboven að rúmlega þúsund kennarar skyldu handteknir. Um helmingur þeirra var fluttir til norðurhluta Noregs og neyddur til að vinna i vega- og byggingarvinnu. Þangað voru þeir fluttir í skepnuvögnum járnbrautarlesta og lestum skipa og urðu að vinna í 12 tíma á sólarhring eða meira. Þeir bjuggu í kofum úr spónaplötum. Að lokum gáfust þeir upp og veiktust margir þeirra á heimleiðinni. Baráttunni lauk þó með sigri andspyrnumanna. Margir kennaranna áttu inni frí í skólum landsins og Quisling og samstarfsmönnum hans tókst ekki að finna menn til að leysa þá af.
Þeir kennarar sem neituðu að ganga í nasistahneigðu norsku kennarasamtökin fengu hótunarbréf.
Íslensk stjórnvöld neituðu gyðingum frá Þýskalandi, Austurríki og Tékkóslóvakíu um landvist hér á árunum fyrir seinni heimsstyrjöldina og meðan á henni stóð. Um tveimur tugum gyðinga var vísað úr landi þótt vitað væri SAGAN ÖLL 9/2016 47
hvað biði þeirra úti í Evrópu. Íslensk frjálslyndu íslenzku þjóðar, sýna stjórnvöld sögðust í grundvallaratriðum sjálfsagðan drengskap, sjálfsagða mótfallin því að veita gyðingum mannúð. Hermann Jónasson lét allt dvalarleyfi hér. þetta ógert“. Ekki löngu fyrir upphaf Þrír tónlistarmenn styrjaldarinnar reyndi hópur manna Hingað leituðu til dæmis þrír að fá hingað gyðingabörn frá tónlistarmenn sem allir Austurríki, þeim bókstaflega settu mark sitt á tónlistarlíf til lífsbjargar. Þau voru þjóðarinnar, hver með sínum á aldrinum 3-4 ára en hætti. Róbert Abraham íslensk stjórnvöld voru Ottósson kom hingað föst fyrir og neituðu frá Danmörku 1935, þá beiðni hópsins. 23 ára, þar hafði hann Ekkert er vitað um starfað en var þýskur örlög barnanna. ríkisborgari. Hann hafði Katrín Thoroddsen, numið tónlistarstjórn og barnalæknir og leið ekki á löngu þar til hann síðar þingmaður lét til sín taka hér, fyrst fyrir Sósíalistaflokksins, norðan en síðan í Reykjavík. hugðist taka 3 ára stúlku að Róbert Abraham lést árið 1974 og sér. Hún brást við með grein í Katrín var þá meðal annars söngmálastjóri Þjóðviljann 28. apríl árið 1938 og segir þar meðal annars: „En Thoroddsen, Þjóðkirkjunnar og dósent í hvað gerir Hermann Jónasson barnalæknir messu- og sálmasöngfræðum við guðfræðideild Háskóla Íslands. forsætisráðherra, þegar Dr. Heinz Edelstein var þýskur honum sjálfum gefst tækifæri tónlistarfræðingur og sellóleikari af til að rétta nokkrum austurrískum gyðingaættum. Hingað kom hann í Gyðingabörnum hjálparhönd, stuðla að desember árið 1937, snéri aftur heim því, að þau komist undan ofsóknaræði 1938 en þar hafði ástandið versnað til nazistanna á góð heimili hér á land? muna. Hann kom því hingað aftur og Hermann Jónsson gat stuðlað að þessu án hingað komu nokkru síðar eiginkona þess að láta nokkuð af mörkum sjálfur, hans og synir þeirra tveir. Hann kenndi það sem hann þurfti að gera var að gegna við Tónlistarskólann og komst fljótt að skyldu sinni sem forsætisráðherra hinnar
Verlsun L.H. Müller var a milli pósthússins og Útvegsbankans í Austurstræti.
48 SAGAN ÖLL 9/2016
Robert Abraham Ottosson
Victor Urbancic
Heinz Edelstein þeirri niðurstöðu að hér á landi skorti kennslu fyrir unga nemendur. Var þá stofnuð sérstök deild fyrir ungmenni við Tónlistarskólann og síðar varð Barnamúsíkskólinn að veruleika. Hann flutti aftur til Þýskalands árið 1957 og lést þar tveimur árum síðar, 57 ára að aldri. Victor von Urbantschisch, Austurríkismaður, tónvísindadoktor og hljómsveitarstjóri, kom hingað til lands ásamt konu sinni, Melittu, en hún var gyðingaættar. Hann stofnaði og stjórnaði blönduðum kórum og var hljómsveitarstjóri auk þess sem hann sinnti fullri kennslu við Tónlistarskólann, svo nokkuð sé nefnt. Fljótlega eftir komuna hingað breytti
Victor ættarnafni sínu í Urbancic, svo íslenskir ættu auðveldara með að bera það fram. Hann bjó hér og starfaði í tvo áratugi en lést árið 1958, 54 ára að aldri.
Íslendingur í fangabúðum
Lorentz H. Müller og Marie Bertelsen voru af norskum ættum og ráku Verslun L.H. Müller í Austurstræti 17 í Reykjavík. Þau áttu tvær dætur þegar þeim fæddist sonur í september 1920. Drengnum var gefið nafnið Leifur, hann gekk í Landakotsskóla og útskrifaðist úr gagnfræðadeild Menntaskólans í Reykjavík 1937. Honum var ætlað að taka við verslun foreldra sinna og var því sendur til náms við verslunarskóla í Ósló. Eftir hernám Þjóðverja í Noregi leitaði Leifur leiða til að komast úr landinu og komst að í sænskum skóla síðsumars 1942. Ær af kæti sagði hann tveimur meintum vinum frá; Ólafi Péturssyni og Agli Homboe. Ólafur var njósnari nasista og Egill fylgismaður þeirra. Leifur var handtekinn í október 1942 og settur í fangelsi. Þaðan var hann fluttur í fangabúðirnar í Grini í janúar 1943 og í júní í útrýmingarbúðirnar í Sachsenhausen, pólitískur fangi fyrir að hafa ætlað úr landi í Noregi. Leifur var meðal þeirra sem lifðu veruna í
Velkomin í Sachsenhausen, vinnan gerir ykkur frjálsa!
Leifur Müller var í útrýmingarbúðunum í Sachsenhausen til stríðsloka. útrýmingarbúðunum af og var frelsaður í mars árið 1945. Þaðan var hann fluttur til Óslóar en var flogið til Íslands 7. júlí. Leifur Müller beið dvalarinnar í búðunum aldrei bætur en skrifaði um hana bókina „Í fangabúðum nasista“
og með Garðari Sverrissyni „Býr Íslendingur hér?“ Leifur tók við verslun föður síns að honum látnum og stofnaði saumastofu að auki. Hann kvæntist og varð þeim hjónum fimm barna auðið. Síðbúin eftirköst stríðsreynslunnar gerðu vart við sig þegar hann var á miðjum aldri en fangabúðaeinkenni hrjá stríðsfanga yfirleitt árum saman. Leifur Müller breytti ættarnafni sínu í Muller og lést árið 1988. Talið er næsta víst að Ólafur Pétursson
hafi sagt til Leifs. Hann hlaut 20 ára fangelsisdóm í Noregi að stríðinu loknu en vegna þrýstings íslenskra stjórnvalda var hann látinn laus eftir þrjá mánuði. Og eru þá enn margar örlagasögur manna frá Íslandi í síðari heimsstyrjöldinni ósagðar.
Skimað eftir óvinum á sundunum við Reykjavik. SAGAN ÖLL 9/2016 49
ULLSTEIN/IBL
Ai-ling
Ching-ling
May-ling
Soong-systur
Systurnar vildu sameina Kínverja Soong-systur hittust í fyrsta sinn í áratug árið 1937. Auðmannsdæturnar Ai-ling, Ching-ling og Mayling höfðu ýmist staðið með þjóðernissinnunum í Komintang eða kommúnistum í borgarastyrjöldinni. Nú vildu þær sameina Kínverja í baráttunni við innrásarlið Japana. EFTIIR THRESE PLAMER-EEK
S
oong-systur, Ali-ling, Ching-ling og May-ling, ólust upp í Sjanghæ. Faðir þeirra hafði stundað nám í Bandaríkjunum, tekið kristni og hét nú Charles Soong. Hann var bæði kaupsýslumaður og trúboði. Hann gekk að eiga Ni Kwei Tseng og þeim varð sex barna auðið. Ni Kwei Tseng stjórnaði fjölskyldunni með kristin gildi að leiðarljósi. Börn hjónanna máttu ekki sækja dansleiki eða aðrar ósiðlegar skemmtanir. Móðirin hélt einna mest upp á miðdótturina,
50sagan ölla 9/2016
Ching-ling, hljóðláta og kurteisa stúlku. Sú elsta, Ai-ling, var hins vegar fjörug skvetta og Charles hampaði henni mest. Hún fékk hjól í afmælisgjöf þegar hún varð tíu ára og virðist hafa verið fyrsta kínverska stúlkan sem fór um á reiðhjóli.
Nám í Bandaríkjunum
Fimmtán ára fetaði Ai-ling í fótspor föður síns. Hún hélt til Bandaríkjanna 1904 að stunda nám við Wesleyan College for Women. Fjórum árum síðar komu systur hennar á eftir henni. Ailing lauk námi 19 ára og sneri heim. Hún
„ ... nóg var um atvinnu fyrir ungar, vel menntaðar konur.“ var fljót að semja sig að lífinu í Kína á ný og nóg var af atvinnu fyrir ungar, vel menntaðar konur. Ching-ling var enn við heimspekinám í Bandaríkjunum og May-ling hugði á nám í enskum bókmenntum.
E V E R E T T/ I B L
Soong-systur í rústum Chungking í Kína 1940, eftir sprengjuárásir Japana. Systurnar störfuðu saman í stríðinu þrátt fyrir ólíkar stjórnmálaskoðanir. Wendell Wilkie, Chiang Kai-shek og May-ling í Kína árið 1942.
Sögð hafa átt í sambandi við bandarískan stjórnmálamann lRepúblikaninn Wendell Wilkie
laut í lægra haldi fyrir Franklin Roosevelt í kosningum 1940 og fór til Kína. Þar hitti hann May-ling Soong og segir sagan að samband þeirra hafi verið mjög náið. Ári síðar fór May-ling til Bandaríkjanna að afla Kínverjum stuðnings í stríðinu við Japani. Hún á að hafa boðið samstarfsmanni Wilkies, Gardner Cowles, fjárhagsstuðning í næstu forsetakosningum. Cowles hafði eftir henni: „Ef Wendell nær kjöri getum við stjórnað heiminum saman, hann í vestri og ég í austri.“ Frásagnir Cowles hafa verið dregnar í efa og May-ling hélt tryggð við eiginmann sinn, Chiang Kai-shek þar til hann lést 1975.
J E R R Y TAV I N / E V E R E T T CO L L E C T I O N / I B L
H U LT O N /G E T T Y
af völdum flóða og uppskerubrests og skortinn á nauðsynjum sem var viðvarandi frá ósigri Kínverja í boxarauppreisninni 1898-1901.
Fangar leiddir til aftöku í byltingunni 1912. Ai-ling var ráðin ritari Komintangleiðtogans Sun Yer-sen, vinar föður hennar. Óánægjan með Qingkeisaraættina var mikil og alþýða manna krafðist pólitískra endurbóta. Stjórnvöldum var kennt um neyð
Keisarinn úr sögunni
Xinhaibyltingin hófst árið 1911 og keisaraveldið heyrði sögunni til. Sun Yat-sen varð héraðsstjóri. Ching-ling og May-ling fylgdust með byltingunni í bandarískum dagblöðum. Fall keisaraættarinnar varð til þess að Ching-ling, þá 18 ára, skrifaði grein í skólablaðið.
Keisarinn hvarf frá völdum árið 1912 og Kína var lýst lýðveldi. Sun Yat-sen lét og af embætti og Yuan Shikai tók við. Fyrstu kosningarnar fóru fram árið 1913 og Kuomintagnmenn höfðu betur. Ching-ling lauk prófum og hélt heim til Sjanghæ. Hún hafði þekkt Sun Yetsen frá blautu barnsbeini en varð nú mjög hrifin af honum. Ai-ling var ekki lengur ritari hans, hún hafði hætt að vinna þegar hún giftist Kung Hsianghsi, einum auðugasta manni Kína og áhrifamiklum í Kuomintang. Hún hóf kennslustörf við alþjóðlegan skóla sem
sagan öll 9/2016 51
SOONG-SYSTUR
Soong-fjölskyldan í Japan 1914. Frá vinstri; Charles, Zian, Ching-ling, Ni Kwei Tseng, Ang-ling og Hsiang-hsi að baki hennar. maður hennar hafði stofnað árið 1914. Ai-ling lagði til að Ching-ling yrði ritari Sun Yat-sens. Samband þeirra varð fljótt náið og Ching-ling lét í það skína að þau hygðust ganga í hjónaband. Móðir hennar var því mjög mótfallin, Sun Yatsen var kvæntur virtri konu, jafnöldru sinni, og saman áttu þau þrjú börn. Hann var 26 árum eldri en Ching-ling. Vegna andstöðu móðurinnar ákváðu þau að flíka ekki giftingu sinni. Sun Yat-sen fór fyrir herstjórn í Kína 1917 en varð að segja af sér ári síðar. Hjónin fluttu þá til Sjanghæ. May-ling lauk námi frá Wellesley College í Massachusettes árið 1917. Hún
52sagan ölla 9/2016
ULLSTEIN/IBL
ULLSTEIN/IB
L
RUE DES ARCHIVES/IBL
Ching-ling og eiginmaðurinn Sun Yatsen á öðrum áratug 20. aldar.
Vissir þú að ... Kínverjar sögðu um systurnar: „Ein var heilluð af peningum, önnur af völdum og sú þriðja af landi sínu og þjóð,“ og áttu við Ai-ling, May-ling og Ching-ling í þessari röð.
hafði dvalið í Bandaríkjunum í áratug, hélt nú heim og byrjaði á að rifja upp móðurmál sitt. Hún hafði dvalið um hríð í Sjanghæ þegar henni var boðið að setjast í nefnd um barnahjálp. Barátta
May-ling giftist Chiang Kai-shek árið 1927. hennar gegn barnaþrælkun og fyrir bættum lífsskilyrðum verkamanna mótaði stjórnmálaskoðanir hennar til æviloka.
Flutti til Moskvu
Árið 1922 mátti öllum vera ljóst að Ching-ling og Sun Yat-sen voru hliðholl stjórnvöldum í Rússlandi og hugmyndafræði kommúnista. Sun Yatsen lést árið 1925 og Ching-ling settist í miðstjórn Kuomintang. Flokksmenn vísuðu kommúnistum úr sínum röðum árið 1927, Ching-ling settist að í Moskvu og gleypti í sig hugmyndafræði kommúnista. Borgarastyrjöld
Ai-ling, May-ling og Ching-ling sýna nýja hatta sína í Chengdu árið 1940.
A P/ T T
lChing-ling var varaforseti Alþýðulýðveldisins Kína til 1975. Hún sinnti ekki síður málefnum barna og heimilislausra. Hún hlaut friðarverðlaun Stalíns árið 1951, var fremst í flokki félaga í Vináttusambandi Kínverja og Sovétmanna og heiðursforseti
Kínverjar sigruðu Japani 1945 og þá gátu félagar í Kuomintang og kommúnistaflokknum haldið borgarastyrjöldinni áfram. Enn myndaðist gjá milli systranna. Kuomintangmenn töpuðu viðureigninni við kommúnista 1949 og May-ling og maður hennar flúðu til Taívan. Kommúnistar lýstu yfir stofnun Alþýðulýðveldisins Kína og Ching-ling varð varaforseti þess.
Næstu áratugi stýrði Chiang Kai-shek Taívan eins og sjálfstæðu, kínversku lýðveldi. May-ling lét utanríkismál þess sig miklu skipta þar til eiginmaður hennar lést árið 1945. Hún vann til dæmis ötullega að auknu sambandi milli Taívan og Bandaríkjanna til að koma í veg fyrir tengsl við kínverska meginlandið.
Aftur til Bandaríkjanna
Ai-ling og maður hennar fóru til Bandaríkjanna 1947, enda hafði hann tapað öllu við valdatöku kommúnista. Þar bjó hún til dauðadags 1970. Mayling fór einnig aftur til Bandaríkjanna og dvaldi þar lengi. Hún lést árið 2003, 106 ára að aldri. Ching-ling starfaði af krafti í kínverska kommúnistaflokknum til æviloka árið 1981. Fyrrum heimili hennar í Kína hýsa nú mörg söfn. U N I V E R S A L /G E T T Y
hófst í Kína, Ching-ling stóð með kommúnistunum þótt ekki væri hún félagi í flokki þeirra. May-ling giftist Chiang Kai-shek, stjórnmála- og hermanni, árið 1927. Hann var ellefu árum eldri en hún og búddisti. Hún vildi að hann tæki kristni þegar þau gengu í hjónaband og hann varð við þeirri ósk. May-ling sinnti stjórnmálastörfum og sat í miðstjórn Kuomintang. Chiang Kai-shek náði völdum í Kína 1928. Hjónaband hennar og valdastaða eiginmannsins drógu mjög úr samskiptum systranna.
Japanskir hermenn í orrustunni um Sjanghæ árið 1937.
Zhou Enlai forsætisráðherra og Ching-ling 1925.
ULLSTEIN/IBL
„Kommúnistar lýstu yfir stofnun Alþýðulýðveldisins Kína og Ching-ling varð varaforseti þess.“
kvenfélagasambands Kína. Kínarforseti, Liu Shaoqi, var hrakinn frá völdum 1968 og hún fór með æðstu völd í lýðveldinu til 1972. Hálfum mánuði fyrir andlát sitt 1981 var hún kjörin fyrsti heiðursforseti landsins.
B E T T M A N N /G E T T T
Ching-ling til æðstu metorða
Sameinaðar gegn Japönum
Mikinn hluta ævinnar var samband systranna lítið og borgarastyrjöldin dró úr því litla sambandi sem þó hafði verið. En á stríðsárunum 1937-1945 unnu þær saman að nánara samstarfi kommúnista og Kuomintang. Ef Kínverjum átti að takast að standast innrás Japana urðu þessir tveir flokkar að vinna saman. Þar að auki sinnti Ai-ling særðum hermönnum, stríðsflóttamönnum og heimilislausum börnum. Hún setti á laggirnar nefnd til aðstoðar konum og starfaði með barnajálparsamtökum í Kína. Systurnar stofnuðu iðnsamvinnufyrirtæki árið 1948 og þar starfaði fjöldi verkamanna. Þær vitjuðu skóla, barnaheimila og sjúkrahúsa og tóku virkan þátt í allri þjóðþrifastarfsemi.
Forsetafrúr Bandaríkjanna og Kína, Eleanor Roosevelt og May-ling, við Hvíta húsið í Washington árið 1943. May-ling vakti mikla athygli í Bandaríkjun, hún ávarpaði þingheim og aflaði mikilla fjármuna til aðstoðar Kínverjum.
sagan öll 9/2016 53
ÁRIÐ EFTIR SÖRU GRIBERG
1958
Í þessari greinaröð er hugað að athyglisverðum atburðum eins árs í senn. Íslenskir varðskipsmenn og breskir sjóliðar tókust á í fyrsta þorskastríðinu.
Fyrsta þorskastríðið við Breta lÖldum saman höfðu menn af
ýmsu þjóðerni deilt um landhelgi og fiskveiðiréttindi við Íslandsstrendur en til tíðinda hafði dregið árið 1901 þegar Danir og Bretar gerðu með sér samning um þriggja mílna landhelgi Íslendinga og Færeyinga. Í síðari heimsstyrjöldinni helguðu Bandaríkjamenn sér auðæfin á eigin landgrunni og réttinn til að stjórna fiskveiðum yfir landgrunnsbotni sínum og að þeirri fyrirmynd voru svonefnd landgrunnslög samþykkt á Alþingi Íslendinga árið 1948. Íslendingar áttu einkarétt á eigin landgrunni og öllum auðæfum ofan þess. Árið 1950 var landhelgin færð úr þremur mílum í fjórar úti fyrir
Í BÓKAHILLUNNI l Bandarískur rithöfundur af gyðingaættum, Leon Uris, sendir frá sér skáldsöguna Exodus en þar segir af stofnun ríkis gyðinga, Ísrael. Verk hans verður metsölubók og aflar gyðingaríkinu fylgis.
54 sagan öll 9/2016
Norðurlandi en tveimur árum síðar gilti sú útfærsla við land allt, firðir og flóar voru innan línunnar. Bretar mótmæltu harðlega og settu löndunarbann á íslenskan fisk sem þeir afléttu ekki fyrr en 1956. Frakkar, Belgar og Hollendingar mótmæltu útfærslunni einnig. Sjávarútvegsráðherra, Lúðvík Jósepsson, tilkynnti 24. maí 1958 að íslenska landhelgin skyldi færð út í 12 mílur. Í þetta sinn létu Bretar mótmæli ein ekki nægja heldur sendu herskip sín á Íslandsmið. Fyrsta þorskastríðið hófst og stóð til ársins 1961 þegar Bretar viðurkenndu 12 mílna landhelgi Íslendinga. Á ýmsu gekk í stríði þessu milli íslenskra varðskipsmanna og breskra sjóliða og efnt var til mótmæla
gegn yfirgangi Breta í Reykjavík. Annað þorskastríðið við Breta fylgdi í kjölfar útfærslunnar í 50 mílur og var háð á árunum 1972-1973, þá var togvíraklippum beitt í fyrsta skipti og vélstjóri á varðskipinu Ægi lést af völdum raflosts sem hann fékk við viðgerðir eftir að bresk freigáta sigldi á varðskipið. Útfærslu íslenskrar landhelgi í 200 mílur fylgdi svo þriðja þorskastríðið 1975-1976. Bretar sendu hingað dráttarbáta og freigátur, Íslendingar slitu stjórnmálasambandi við Breta og hótuðu að ganga úr Atlantshafssambandinu, NATO. Bretar og Íslendingar settust að samningaborði í maí 1976 og þriðja þorskastríðinu lauk í júní.
Á HVÍTA TJALDINU l Ein vinsælasta kvikmynd ársins, Cat
on a Hot Tin Roof eða Köttur á heitu tinþaki, er byggð á samnefndu leikriti Tennessee Williams. Richard Brooks leikstýrir en í aðalhlutverkum eru Elizabeth Taylor og Paul Newman.
S Z P H O T O/ I B L
M A R Y E VA N S/ I B L
Friðartáknið hannað l Á páskum, 4.-7. apríl, tekur mikill mannfjöldi þátt í tæplega 13 km langri mótmælagöngu frá Lundúnum að kjarnorkuvopnaverksmiðju í Berkskíri. Listamaðurinn Gerald Holtom hefur af þessu tilefni hannað tákn mótmælenda. Innan hrings hefur hann sett sína útgáfu af bókstöfunum „n“ og „d“ að hætti merkjakerfis flotans. Bókstafirnir tákna að sjálfsögðu nuclear disarmament, kjarnorkuafvopnun. Næstu árin birtist táknið, eða merkið, í ýmsum myndum og verður alþjóðlegt friðartákn.
Táknið sást fyrst í mótmælunum miklu í Lundúnum á páskum 1958.
Spútnik og geimferðakappið l Rússneski gervihnötturinn eyðist á leið sinni inn í andrúmsloft jarðar eftir 92 sólarhringa ferð umhverfis jörðina.
Gervihnötturinn er sá fyrsti sinnar tegundar og markar upphaf kapps Bandaríkjamanna og Sovétmanna í geimferðum.
Althea Gibson
Y
l Annað árið í röð sigrar Bandaríkjamaðurinn Althea Gibson í úrslitakeppninni á Wimbledon. Hún ólst upp í mikilli fátækt í Harlem og telst fyrsta blökkukonan sem keppir í frægustu tenniskeppnum. Nokkrum árum áður hafði hún þurft að laumast inn á tennisvellina því þeldökkir voru ekki velkomnir í svo fínum klúbbum. Þetta er fjórði stórsigur hennar, grand-slam, og síðar á árinu sigrar hún einnig á US Open. Árið 1956 sigraði hún á franska, opna meistaramótinu og ári síðar á US Open.
TT
Althea Gibson sigrar á Wimbledon
Elvis í hernum
GE
KEYSTONE/ZUMA /IBL
IBL
l I Konungur rokks og róls fer í herinn í mars 1958. Aðdáendur hans heillast af því að hann afþakkar að skipa skemmtanadeild hersins, stjarnan segist vilja láta koma fram við sig eins og hvern annan hermann. Mestan hluta herþjónustunnar dvelur hann í herstöð í Friedbaden í VesturÞýskalandi. Þar ánetjast hann amfetamíni og kynnist verðandi eiginkonu, Priscillu Beaulieu.
Elvis Presley sinnti herþjónustu í Vestur-Þýskalandi. sagan öll 9/2016 55
Enginn veit hvað átt hefur fyrr en misst hefur og fundið aftur Öldum saman hafa munir og minjar úr sögu menningar og mannkyns glatast. Hins ber þó að geta að sumt af þessu öllu glataðist ekki endanlega en var aðeins lagt til hliðar af vangá eða tómu kæruleysi. Munir þessir og minjar hafa legið í geymslum hér og þar áratugum og sumir öldum saman. Fyrir slysni hafa margir þeirra fundist aftur og hér er fjallað um nokkra.
56 SAGAN ÖLL 9/2016
Buddo frá nýsteinöld
l Orkneyjar eru úti fyrir Katanesi á Skotlandi norðanverðu. Veturinn 1850
skall þar á ofsaveður sem olli bæði mannskaða og eyðileggingu. Stærsta eyjan heitir Mainland, eða Meginland, og á vesturströnd hennar var hæð sem eyjaskeggjar nefndu Skerrabra. Óveðrið vann á Skerrabrahæð og þegar íbúar í næsta nágrenni hugðu að skemmdunum sáu þeir greinilegar rústir fornrar byggðar. Hún reyndist vera frá nýsteinöld og á, eða í, hæðinni hafði verið búið 3180-2500 árum fyrir okkar tímatal. Nafn þessarar ævafornu byggðar er nú orðið Skara Brae en enginn veit hvað íbúar þar kölluðu staðinn en hann er nú meðal yfirlýstra menningarminja mannkyns á skrá UNESCO, Menningarmálastofnunar Sameinuðu þjóðanna. Síðar á sjötta áratug 19. aldar fannst þar útskorinn munur úr hvalbeini, 9,5 cm hár og 7,5 cm breiður. Munurinn, sem virðist vera mannsstytta, hlaut nafnið Buddo, eða vinur á mállýsku Orkneyinga, og telja sérfræðingar hann hafa gegnt trúarlegu hlutverki. Vinur var settur í geymslu á safni í Stromnes, eða Straumnesi, öllum gleymdur í hálfa aðra öld. Vinur hefur nú verið færður á þann stall sem honum hæfir á safninu í Straumnesi.
Bjarnarklær út leiðangri Lewis og Clarks
lFrægur er landkönnunarleiðangur Williams Clark og Meriwethers Lewis um núverandi Bandaríki Norður-Ameríku vestanverð í upphafi 19. aldar. Á ferðum sínum færðu frumbyggjar Norður-Ameríku þeim fjölda muna að gjöf. Ein var æði sérstök hálsfesti, skreytt bjarnarklóm en meðal frumbyggja táknaði slík hálsfesti hugrekki og þáðu margir stríðsmenn frumbyggja hana í heiðurs- og virðingarskyni. Á hana eru festar 38 bjarnarklær og hver þeirra er 7,5 cm löng. En vegna mistaka starfsmanns á safni féll gersemin í gleymsku og dá. Peabody-safnið í Harvard eignaðist hálsfestina árið 1941 og starfsmaður þar flokkaði hana með munum og minjum frá Kyrrahafseyjum. Í desember árið 2003 kom hún loks í ljós þegar tveir starfsmenn Suðurhafseyjadeildar safnsins töldu hana ekki eiga heima þar.
Tvíburar Antoníusar og Kleópötru lÖrlög Markúsar Antoníusar og Kleópötru VII Egiftlandsdrottningar eru mönnum ef til vill ekki í fersku minni en mörgum kunn. Kleópatra hafði eignast son með Gaiusi Júlíusi Caesar og svo þrjú börn með Antoníusi, dreng og tvíbura, dreng og stúlku. Erfingi Caesars, ættleiddur sonur sem þá hét Gaius Júlíus Caesar Oktavíanus en síðar Ágústus keisari, virðist hafa fyrirkomið piltunum öllum áður en þeir yrðu honum til vansa og vandræða en stúlkan varð síðar drottning Júba II, Máretaníukonungs Berba, þar sem nú heitir Miðjarðarhafsströnd Marokkó. Árið 1918 fann fornleifafræðingar sérkennilega kalksteinsstyttu nærri hofinu í Dendera, um 60 km norðan Luxor á Nílarbökkum Egiftalands. Styttan var send á Egifska safnið í Kaíró þar sem fáir veittu henni athygli áratugum saman. Fyrir ekki svo löngu síðan rak ítalskur Egiftalandsfræðingur augun í styttu þessa og fékk að rannsaka hana nánar. Styttan er af tveimur nöktum börnum, dreng og stúlku. Bæði halda á snáki og hvílir annað barnið handlegg á öxlum hins. Á plötu á höfðum barnanna má sjá Wadjet-augað, eða auga Hórusar, en það táknaði vernd, konungsvald og góða heilsu meðal fornra Egifta. Að öðru leyti eru diskarnir ólíkir, þann yfir stúlkunni prýðir hálfmáni en sólardiskur skrýðir disk drengsins. Ítalski Egiftalandsfræðingurinn telur því augljóst að styttan sé af tvíburum Antoníusar og Kleópötru, þeim Alexander Helíos, eða Sól, og Kleópötru Selenu, eða Mána. SAGAN ÖLL 9/2016 57
TAPAÐ/FUNDIÐ-SÖGUR
Elst opinberra tilkynninga Egiftalandsfaraóa lÁ tíunda áratug 19. aldar var fornleifafræðingur nokkur við rannsóknir í þorpinu Nag el-Hamdulab, all sunnarlega í Nílardal ,eða þar sem fyrstu flúðir mörkuðu skil Egiftalands og Núbíu. Þar rakst hann á myndir og myndletur á steinhellum og þótti merkilegar. Hann var einn um þá skoðun en löngu, löngu síðar kom arabískur fornleifafræðingur við í Nag el-Hamdulab og tók myndir af steinhellunum. Fyrir átta árum kom Egiftalandsfræðingur við Yale-háskóla
auga á ljósmyndirnar og sá fljótt hvað þær geymdu. Þar gefur að líta fyrstu, þekktu, opinberu yfirlýsingu Egiftalandsfaraós um skattheimtu í ríki sínu. Henni sinnir hann sjálfur, siglir suður Níl á konunglegu fleyi sínu, tekur þátt í skrúðgöngum og heimtar skatta. Fornleifafræðingar
telja að yfirlýsingin hafi verið höggvin í steinhellurnar 3200-3100 árum fyrir okkar tímatal en þá stóð sameinig Efra- og Neðra-Egiftalands einmitt yfir. Ekki sé því ólíklegt að þar segi af ferðum Namers faraós en hann batt endahnútinn á sameininguna.
Elsta enska fallbyssukúlan
lRósastríðin á Englandi eru mörgum hugleikin en þá börðust Jórvíkingar og Lancastursmenn í rúma þrjá áratugi um konungserfðir. Lancastursmenn, með Hinrik verðandi VII Englandskonung, höfðu að lokum betur. Hann sigraðir Ríkharð III Jórvíking í orrustu við Bosworth í ágúst á því herrans ári 1485 og Túdorar settust í enska hásætið. Mörgum þótti þó tilkall þeirra til krúnunnar vafasamt. Fyrir árafjöld fundu fornleifafræðingar hlut nokkurn sem þeir töldu frá dögum Rósastríðanna. Þetta var fallbyssukúla sem skotið hafði verið í orrustunni við Northampton árið 1460 og taldist sú elsta sinnar tegundar sem fundist hefur í enskum jarðvegi. En einhverra hluta vegna lögðu menn hana til hliðar og gleymdu. Árið 2014 fann fornleifafræðingur hana á safni og velti fyrir sér hverjir hefðu skotið henni úr fallstykkjum sínum, Jórvíkingar eða Lancastursmenn. Hann fletti fornum heimildum og komst að því að Lancastursmenn hefðu ekki getið notað fallbyssur sínar við Northampton árið 1460, vegna úrhellis. Því telur hann næsta víst að Jórvíkingar hafi skotið elstu fallbyssukúlu sem fundist hefur í enskri jörð fyrir réttum 556 árum.
58 SAGAN ÖLL 9/2016
sultur
og fleira gott úr berjum
anna marta
ævintýri bragðlaukanna
suðrænt
hannar lambaskinnspelsa 5 690691 160005
léttir sumarréttir 690691 050009 050009 55 690691
1.995 kr. kr. verð 2.195
7. tbl. 07. tbl. 2015 2016
Töff tíska
IngIbjörg FInnbogadóttIr
AntHOny OG Ýr Eru mEð EIGIð HönnunArfyrIrtæKI
varð óvart og það sem gengur á í tískuíkon fitness-heiminum blaaa...
„Snorri valdi sjálfur sinn brottfarardag“ um verslunarmannahelgina
við suðurgötu
lyn hörkukvendið opnar sig um slater æskuna, erfiðleikana í skóla
VIKAN 1
5 690691 200008
Nr. 25 14. júlí. 2016 Verð 1.495 kr.
AETSTALIÐI AK6. B NDS PMLEÐN1NALAHEIMI!
SUMARAUK I
E
KV
krossgátur sudoku orðaleit grín
Í
gerir lífið skemmtilegra!
krossgátublað veRðlA UnAKRo SSgátU R með! frítt fylgir 2. verðlaun frá gadget.is,Lazy bag 8.900 kr.
1. verðlaun Air 100 V2 þráðlaus hátalari frá nlh.is, 72.900 kr.
7. tbl. 8. árg. 2016 Verð 1.895 kr.
SmáSaga um
HeimsfrÆgðiN HaNDaN Við HorNið
Fegurðardrottningin Linda P.
sNÝr aftur, alDrei ferskari leitum að Herra fyrir ásDísi ráN
9 771025 956009
Sigríður Pétursdóttir í óvæntu hlutverki
Troye Sivan
ÓF! MÖRG PR þig? tjarna passar við
Hvaða YouTube-s Hvaða ís ert þú? tísku? Hvað veist þú um um líf þitt? í kvikmyndinni Hver leikur þig
Hollywood-leikarinn Manu Bennett
Mikael Tamar, sjómaður og ljóðskáld
Sumarstíll
PLAKÖT:
Hlaup með blaðlúsasafa og spínati og fleiri sögulegir eftirréttir
VORU FARAÓAR GEIMVERUR og allt þeirra hafurtask úr geimnum?
SAGAN ÖLL SPURNINGAR OG SVÖR l Hvenær hófust hvalveiðar?
NÝTT LÍF HÚS OG HÍBÝLI
l Hver var „Jim Crow“?
Stærsta ríki Suður-Ameríku í myndun
l Bar Markó Póló pastað frá
Kína til Ítalíu?
GESTGJAFINN
um að þú sért ekta
AÐDÁANDI!
EINKAVIÐTAL!
FYRIR 100 ÁRUM
Júlía hitti
R5
smáforrit stjarnanna
Taylor
EFTIRRÉTTIR
1941: Finnar í bandalagi við Hitler
10 merki
6 BESTU
fabJÚlÖs fyrirsÆta bubbi mortHeNs ástfaNgiNN í loNDoN framtíðariNNar á íslaNDi
SÍÐARI HEIMSSTYRJÖLDIN
ÞRÆLAVEIÐAR Í FRUMSKÓGINUM
vinskap
Jökull og Kaleo trylltu gesti í Gamla bíói
ðu me
p a r a ðu S -
ve f num
hvað með humar ogblessuð hvítvín!börnin?
þórdís elva þagna ekki fyrr en ég drepst
Alcatraz meira en fangelsi
Sirrý BirgiS hleypur í minningu Sonar SínS
súkkulaðikaka
talsmaður endaþarmsmaka á íslandi
ra pa
um - Sp a r a
um
v l it á ef n
hægelduð og himnesk Pulled-lambasamloka
vegan
slappa af anna tara
út
hugmyndir að samveru með börnunum
girnileg garðveisla
CeviChe
einfaldaðu líf þitt lærðu að
f n um - S
og sætar kökur
einfaldlega hindber
af fyrir óperusviðinu náminu í líffæraaðgerð
Ný t t ú t l i
15
sumarlegar Berjablaðið
8. tBL. 2016
nýr óperustjóri signý sæm rak ísbíl til að eiga
27. tbl. 78. árg. 28. júlí 2016 1595 kr.
9. tbl. 2016, verð 2.195 kr.m.vsk.
listaverkasafnarar í leirvogstungu
HÚS OG HÍBÝLI
birna
matur og vín
falleg fyrsta íbúð
347
eru best fatahönnun fríið?hún einsí og gerist best steinunn
ISSN 1670-8407
LARSSON N TRAINOR • ZARA • HESTUR • MEGHA A PERRIE EDWARDS Ð ÍSLANDS Í FÓTBOLT JUSTIN BIEBER • • KVENNALANDSLI • GRANT GUSTIN • DEMI LOVATO
9 771670 840005
t-
nr. 347 • 8.tBL. • 2016 • VErð 2195 Kr.
tá
v l it á ef n
t - Ný t t
Tíska íslensk hvaða föt
ð áskri f
Gestgjafinn 9. tbl. 2016
7 . tbl. 07 . tbl.38. 36.árg. árg.2015 2016
50
listrænt heimili elísabetar ásberg
út
rif
birtingur.is
me
NR 8/2016 1.895 kr.
UPPREISN ARABA
Börðust með Bretum gegn Ottómönum 1916-1918
út l i t á
me ð á s k
BESTU ÁSKRIFTARTILBOÐ OKKAR FINNUR ÞÚ Á:
ásk r i f t - N ð
ýtt
t - Ný t t
- Sp a r a
rif
ðu
Komdu í áskrift
smart hlutir fyrir heimilið
k
ve
ð ás
ðu
VIKAN SÉÐ OG HEYRT
JÚLÍA Löður er með á Löður allanLöður bílinn er Löður með er með er er með með áallan ábílinn allan bílinn ábílinn allan ábílinn bílinn bílinn bílinn Löður er með Löður er áallan ábílinn allan bílinn Löður Löður Löður er með er með er með er Löður með er Löður með er Löður er með ámeð með Löður allan áLöður er með allan ámeð bílinn er allan áLöður með allan ámeð bílinn allan á bílinn áallan allan bílinn ámeð ábílinn allan bílinn áallan allan Löður Löður Löður erLöður Löður með erLöður Löður með erLöður Löður með er Löður með er Löður með er Löður er áer með er Löður allan áer er með Löður allan ámeð Löður bílinn er allan ábílinn Löður bílinn með er allan á með er bílinn allan á með er bílinn áallan allan með bílinn áallan allan allan bílinn áallan bílinn áallan bílinn allan ábílinn allan áallan bílinn allan bílinn bílinn Löður með áábílinn bílinn Löður er með á Löður er með ábílinn allan bílinn er áallan Löður er með ábílinn allan bílinn Rain-X býður uppá fullkomna yfirborðsvörn • Rain-X verndar bílinn, eykur útsýni og öryggi Rain-X býður Rain-X uppá býður Rain-X fullkomna uppá Rain-X býður yfirborðsvörn fullkomna býður uppá fullkomna uppá yfirborðsvörn fullkomna • öryggi Rain-X yfirborðsvörn verndar yfirborðsvörn Rain-X bílinn, verndar Rain-X eykur Rain-X verndar bílinn, útsýni verndar eykur bílinn, og öryggi útsýni bílinn, eykur og eykur útsýni öryggi útsýni ogútsýni öryggi ogog öryggi Hreinn bíll eyðir allt aðRain-X 7% minna eldsneyti Rain-X býður uppá Rain-X fullkomna uppá býður fullkomna býður uppá fullkomna uppá yfirborðsvörn fullkomna • fullkomna Rain-X yfirborðsvörn verndar yfirborðsvörn ••yfirborðsvörn Rain-X bílinn, ••verndar Rain-X eykur •eykur Rain-X bílinn, útsýni verndar eykur bílinn, og öryggi útsýni bílinn, eykur og eykur útsýni öryggi og öryggi Rain-X býður Rain-X uppá býður Rain-X fullkomna uppá býður Rain-X fullkomna uppá yfirborðsvörn býður Rain-X fullkomna uppá yfirborðsvörn Rain-X býður fullkomna uppá býður •fullkomna yfirborðsvörn Rain-X býður Rain-X fullkomna uppá •verndar yfirborðsvörn Rain-X Rain-X býður fullkomna •verndar yfirborðsvörn fullkomna Rain-X bílinn, uppá Rain-X yfirborðsvörn •eykur verndar fullkomna uppá bílinn, Rain-X yfirborðsvörn Rain-X býður útsýni fullkomna •Rain-X eykur verndar Rain-X bílinn, yfirborðsvörn uppá býður Rain-X og útsýni •býður eykur Rain-X verndar öryggi bílinn, yfirborðsvörn uppá •Rain-X býður Rain-X og útsýni verndar eykur fullkomna öryggi bílinn, býður uppá •yfirborðsvörn verndar Rain-X yfirborðsvörn útsýni eykur bílinn, fullkomna öryggi uppá • eykur Rain-X verndar yfirborðsvörn og útsýni eykur fullkomna verndar eykur yfirborðsvörn •bílinn, Rain-X og útsýni öryggi útsýni yfirborðsvörn bílinn, eykur ••öryggi Rain-X og verndar öryggi og eykur útsýni ••eykur verndar öryggi Rain-X bílinn, útsýni og ••útsýni Rain-X verndar öryggi bílinn, og verndar öryggi útsýni eykur bílinn, og útsýni bílinn, eykur öryggi og eykur útsýni öryggi útsýni og öryggi og öryggi Rain-X býður Rain-X uppá býður Rain-X fullkomna uppá býður Rain-X fullkomna uppá yfirborðsvörn býður Rain-X fullkomna uppá yfirborðsvörn Rain-X býður Rain-X uppá býður •yfirborðsvörn Rain-X býður Rain-X fullkomna uppá •uppá verndar yfirborðsvörn Rain-X uppá Rain-X býður fullkomna •býður verndar yfirborðsvörn fullkomna Rain-X bílinn, býður uppá Rain-X yfirborðsvörn •eykur verndar fullkomna uppá bílinn, Rain-X yfirborðsvörn Rain-X býður útsýni fullkomna •eykur verndar Rain-X bílinn, yfirborðsvörn uppá býður Rain-X og útsýni •fullkomna eykur Rain-X verndar öryggi bílinn, fullkomna yfirborðsvörn uppá •Rain-X býður Rain-X Rain-X og útsýni verndar eykur fullkomna öryggi bílinn, uppá •og verndar Rain-X býður yfirborðsvörn og útsýni bílinn, fullkomna •bílinn, Rain-X uppá yfirborðsvörn bílinn, og útsýni eykur öryggi verndar eykur yfirborðsvörn •bílinn, Rain-X og útsýni útsýni bílinn, eykur Rain-X og verndar öryggi og eykur útsýni verndar öryggi Rain-X bílinn, útsýni og •verndar verndar öryggi eykur Rain-X bílinn, og öryggi útsýni eykur verndar bílinn, og útsýni eykur bílinn, öryggi og útsýni eykur öryggi og útsýni öryggi ogöryggi öryggi Rain-X býður uppá fullkomna yfirborðsvörn •öryggi Rain-X verndar bílinn, og öryggi Hreinn bíll eyðir Hreinn allt bíll Hreinn að eyðir 7% Hreinn bíll minna allt eyðir að bíll eldsneyti 7% allt eyðir minna að allt 7% eldsneyti að minna 7% minna eldsneyti eldsneyti Rain-X býður uppá fullkomna yfirborðsvörn •verndar Rain-X verndar bílinn, eykur útsýni og öryggi Rain-X býður uppá fullkomna yfirborðsvörn •bíll Rain-X verndar bílinn, eykur útsýni og öryggi Rain-X býður uppá fullkomna yfirborðsvörn • að Rain-X verndar bílinn, eykur útsýni og öryggi Hreinn eyðir Hreinn allt bíll Hreinn að eyðir 7% Hreinn bíll minna allt eyðir að bíll eldsneyti 7% allt eyðir minna að allt 7% eldsneyti að minna minna eldsneyti eldsneyti Hreinn bíll Hreinn eyðir bíll Hreinn allt eyðir að bíll Hreinn 7% allt eyðir minna að bíll Hreinn 7% allt eyðir eldsneyti minna að Hreinn bíll 7% allt eyðir eldsneyti Hreinn minna að bíll 7% allt eyðir bíll Hreinn eldsneyti minna að eyðir 7% allt Hreinn bíll eldsneyti að minna allt eyðir 7% að bíll eldsneyti minna 7% allt Hreinn eyðir minna aðbíll eldsneyti allt 7% Hreinn bíll eldsneyti að minna eyðir 7% bíll Hreinn allt minna eldsneyti eyðir að Hreinn 7% allt eldsneyti eyðir minna bíll 7% allt eyðir eldsneyti minna að allt 7% eldsneyti að minna 7% minna eldsneyti eldsneyti Rain-X býður uppá fullkomna yfirborðsvörn •bíll Rain-X verndar bílinn, eykur útsýni og öryggi Hreinn bíll Hreinn eyðir bíll Hreinn allt eyðir að bíll Hreinn 7% allt eyðir minna að bíll Hreinn 7% allt eyðir eldsneyti minna að Hreinn bíll 7% allt eyðir eldsneyti Hreinn minna að bíll 7% allt eyðir bíll Hreinn eldsneyti minna að eyðir 7% allt Hreinn bíll eldsneyti að minna allt eyðir 7% að bíll eldsneyti minna 7% allt Hreinn eyðir minna að eldsneyti allt 7% Hreinn bíll eldsneyti að minna eyðir 7% bíll Hreinn allt minna eldsneyti eyðir að bíll Hreinn 7% allt eldsneyti eyðir að minna 7% allt eyðir eldsneyti minna að 7% allt eldsneyti minna að7% 7% eldsneyti minna eldsneyti Hreinn bíll eyðir allt að 7% minna eldsneyti Hreinn bíll eyðir allt 7% minna eldsneyti Hreinn bíll eyðir allt að 7% eldsneyti Hreinn bíllaðeyðir allt aðminna 7% minna eldsneyti Hreinn bíll eyðir allt að 7% minna eldsneyti
SAGAN ÖLL
Við stöðum--www.lodur.is www.lodur.is- -5680000 5680000 Viðerum erumááfimmtán sextán stöðum Við erum Við á-erum erum Við fimmtán Við erum áerum fimmtán erum stöðum á--stöðum fimmtán á--áfimmtán fimmtán stöðum -stöðum stöðum stöðum www.lodur.is www.lodur.is www.lodur.is 5680000 5680000 5680000 Við erum Við á fimmtán fimmtán erum á fimmtán fimmtán -5680000 stöðum --stöðum --5680000 -5680000 --www.lodur.is -- 5680000 -- 5680000 - -5680000 Við Við Við áerum erum Við áerum erum Við áerum fimmtán erum Við áerum stöðum Við erum á-erum Við stöðum fimmtán www.lodur.is á-Við erum stöðum www.lodur.is á erum -fimmtán stöðum á www.lodur.is fimmtán -á stöðum erum Við www.lodur.is fimmtán 5680000 stöðum Við www.lodur.is áVið 5680000 stöðum -5680000 Við erum www.lodur.is -stöðum 5680000 fimmtán www.lodur.is erum á 5680000 www.lodur.is á www.lodur.is -www.lodur.is stöðum -5680000 www.lodur.is 5680000 --stöðum -www.lodur.is 5680000 ---www.lodur.is --- www.lodur.is -5680000 5680000 -- 5680000 -- 5680000 -- 5680000 Viðerum erum Viðerum Við áfimmtán fimmtán Við áfimmtán fimmtán Við ástöðum stöðum fimmtán Við áfimmtán stöðum Við fimmtán erum á -erum Við stöðum fimmtán www.lodur.is áfimmtán -Við erum fimmtán stöðum www.lodur.is áfimmtán erum -Við stöðum á www.lodur.is Við fimmtán --áá stöðum erum Við www.lodur.is -áfimmtán fimmtán 5680000 stöðum --erum erum www.lodur.is -áfimmtán stöðum --áVið erum www.lodur.is Við -á ástöðum -stöðum 5680000 fimmtán www.lodur.is erum á-fimmtán -stöðum 5680000 fimmtán www.lodur.is stöðum -5680000 -ástöðum 5680000 stöðum fimmtán ---www.lodur.is -www.lodur.is stöðum -www.lodur.is stöðum -www.lodur.is www.lodur.is 5680000 -www.lodur.is www.lodur.is -5680000 5680000 5680000 5680000 5680000 Við erum -stöðum www.lodur.is 5680000 Við erum fimmtán -www.lodur.is www.lodur.is -5680000 5680000 Við erum áVið fimmtán stöðum -www.lodur.is Við erum áfimmtán fimmtán -5680000 www.lodur.is - 5680000 Við erum ástöðum fimmtán stöðum - www.lodur.is - 5680000
D
Reyndu þekkingu þína
Sjö spurningar um styrjaldarárið 1916 1
3
5
2
4
6
Hvaðan hörfuðu breskir hermenn eftir misheppnaða innrás? 1. Tanganyika X. Gallipoli 2. Ré eða Rügen Í hvaða mánuði hófst orrustan við Verdun með stórskotaliðsárás Þjóðverja? 1. Febrúar X. Apríl 2. Júní
Hvar ruddust bandarískir riddaraliðar fram í mars? 1. Á vesturvígstöðvunum X. Við víglínuna á Ítalíu 2. Í Mexíkó
Hvaða her réðst fram í vestanverðri Úkraníu 4. júní? 1. Sá austurrísk-ungverski X. Sá rússneski 2. Her Ottómanaveldisins
60 sagan öll 9/2016
7
Hvaða orrusta árið 1916 stóð lengst, eða í 303 sólarhringa? 1. Við Verdun X. Við Somme 2. Bursilov-árásin
Hvenær var skriðdrekum fyrst beitt á vesturvígstöðvunum? 1. Í mars X. Í júlí 2. Í september
M A R Y E VA N S/ I B L
Breskir hermenn sækja fram í orrustunni við Somme.
Hvað féllu margir breskir hermenn á fyrsta degi orrustunnar við Somme? 1. 29.578 X. 57.470 2. 101.987
Hver er maðurinn? 5
stig
4
stig Sendur í heimspekiskóla jesúíta.
Hvað færðu mörg stig fyrir þekkingu þína?
3
2
stig Hlaut svo mikla fjármuni að erfðum að launavinna var ónauðsynleg.
stig Orðin cogito ergo sum, ég hugsa því er ég, eru höfð eftir viðkomandi.
Hvar gerðist það? Til hægri eru rammar með dagsetningum, ártölum og atburðum. En hvar urðu þessir atburðir? Finnið rétta staði á heimskortinu.
JÚNÍ
11739 6
Torneå/Tornio
Franskir fræðimenn finna aðferðir til að ákvarða lögun jarðar.
1
stig Kristín Svíadrottning bauð viðkomandi í heimsókn til Stokkhólms þar sem hann fraus í hel.
FEBRÚAR
8
JÚLÍ
2168 62
1904
Japanski flotinn hernemur hafnarborg og styrjöld brýst út.
Danskt erfðaveldi samþykkt í lítilli danskri nýlendu.
Stokkhólmur
Kópavogur
Port Arthur Seúl
La Paz
Í hvaða litlu nýlendu var danskt erfðaveldi samþykkt með tárum?
X, 1, 2, X, X, 2, 1 Sjö spurningar um styrjaldarárið 1916:
RÉTT SVÖR: sagan öll 9/2016 61
Hver er maðurinn? Franski vísinda- og fræðimaðurinn René Descartes (1596-1650)
Hvar gerðist það? Hinrik Bjelke, aðmíráll og konungsfulltrúi, kallaði fulltrúa Íslendinga til samþykkis erfðahyllingar Danakonungs í Kópavogi árið 1662. Brynjólfur biskup Sveinsson og Árni
lögmaður Oddsson mótmæltu, og grétu jafnvel, en erfðaveldið var við lýði þar til Íslendingar fengu stjórnarskrá 1874. Pierre de Maupertuis fór fyrir vísindaleiðangri til Torneå/ Tornio til mælinga og þær, ásamt
niðurstöðum frá Suður-Ameríku, leiða til þess að lögun jarðar er mæld og kynnt. Árás Japana á Port Arthur markaði upphaf styrjaldar Rússa og Japana.
Í næsta blaði
sem kemur út 8. september
Að Stalín látnum
RIFURNAR Í JÁRNTJALDINU Að lokinni síðari heimsstyrjöldinni tókst Jósef Stalín að koma kommúnistum til einræðis að sínum hætti í löndum austanverðrar Evrópu. Að honum látnum vöknuðu frelsisvonir manna í hverju landinu af öðru. En nýir
sovéskir leiðtogar brugðust við með skriðdrekum, fyrst í Austur-Þýskalandi en þremur árum síðar í Póllandi og Ungverjalandi. Rifurnar í járntjaldinu voru staglaðar saman með ofbeldi og enn meiri kúgun.
Lífshætta hirðmanna Hinriks VIII l Við hirð Hinriks Englandskonungs VIII varð til þétt röð embættismanna. Þeirra biðu bæði hættur og auknir möguleikar. Þeir sem næst stóðu örgeðja Englandskonungi gátu vænst auðæfa. En ef eitthvað fór úrskeiðis beið dauðinn þeirra.
Enn fremur:
l Hún reif af sér
blæjuna árið 1923 l Danska stjórnin
hrakin frá völdum vegna andstöðu við Þjóðverja
62 SAGAN ÖLL 9/2016
l Unglingakynslóðin
breytti tísku sjötta áratugar síðustu aldar
l Þeldökk nunna
sagðist dóttir Loðvíks Frakkakonungs XIV
4.290.000 kr. Opel Mokka - verð frá.
OPEL MOKKA
EINN RÓTSTERKUR FRÁ OPEL. Ef þú vilt sitja mátulega hátt í umferðinni og njóta útsýnisins í botn, þá er Opel Mokka akkúrat málið. Þar ertu umvafin(n) góðu rými og gæðainnréttingu, með öll stjórntæki innan seilingar. Þetta er bíll sem sameinar kraft, lipurð og flottar línur – rótsterkur Mokka frá Opel.
Reykjavík Tangarhöfða 8 590 2000
Reykjanesbær Njarðarbraut 9 420 3330
Opið virka daga frá 9 til 18 Laugardaga frá 12 til 16 Verið velkomin í reynsluakstur.
OPEL Á ÍSLANDI Kynntu þér Opel fjölskylduna á benni.is | opel.is
GLASSLINE Unidrain® er þekkt um heim allan fyrir gólfniðurföll sem hafa breytt hugmyndum okkar hvar og hvernig niðurföllum er komið fyrir. Uppsetning á GlassLine (sambyggt niðurfall og sturtuhlið) frá unidrain® byggir á sömu grundvallarhugmyndum og er örugg lausn með sérstaklega fallegum frágangi.
Smiðjuvegi 76
www.unidrain.dk
• Kópavogi • Sími 414 1000 • Baldursnesi 6 • Akureyri Opið virka daga frá 8-18 laugardaga frá 10-15 • www.tengi.is • tengi@tengi.is
•
Sími 414 1050