Sagan öll 10. tbl. 2016 by Birtingur

GEIMFERÐAKAPPHLAUPIÐ ANDSPYRNAN Í DANMÖRKU Spurningar um kapphlaupið í geimnum

Átökin við Þjóðverja hörðnuðu 1943

GERÐI HIRÐMENN I HÖFÐINU STYTTR

Nánustu starfsmenn Hinriks VIII hættu lífi sínu

sagan öll

„AKKURU GERÐUÐ ÞIÐ ÞETTA?“ Eitt og annað um mannfórnir

SLÚÐRIÐ Í VERSÖLUM

Var nunnan laundóttir Loðvíks XIV?

Pólland, Ungverjaland, Austur-Þýskland ... NR 10/2016 1.995 kr.

SKRIÐDREKAR SENDIR GEGN ÞJÓÐUNUM Frelsisvonir slökktar að Stalín látnum

Löður er með á Löður allanLöður bílinn er Löður með Löður er með er er m Löður Löður er Löður með Löður er með er Löður Löður Löður er með er með er með er Löður með er Löður með er Löður er með á með er Löður allan á er með allan á með bílinn er allan á bílinn með allan á bílin alla á b áaem Löður Löður Löður erLöður Löður með erLöður Löður með erLöður Löður með er Löður með er Löður með er Löður er með á með er Löður allan á er með allan á með bílinn er allan á Löður bílinn með allan á bílin alla á Löður er með Löður er með Löður er með Löður er með Löður er me

Rain-X býður uppá fullkomna yfirborðsvörn • Rain-X verndar bílinn, eykur útsýni og öryggi Rain-X býður Rain-X uppá býður Rain-X fullkomna uppá býður yfirborðsvörn fullkomna býður uppá fullko uppá yfi Hreinn bíll eyðir allt aðRain-X 7% minna eldsneyti Rain-X býður uppá Rain-X fullkomna uppá Rain-X býður fullkomna býður uppá full up Rain-X býður Rain-X uppá býður Rain-X fullkomna uppá býður Rain-X fullkomna uppá yfirborðsvörn býður Rain-X fullkomna uppá yfirborðsvörn Rain-X býður fullkomna uppá býður •fullkomna yfirborðsvörn Rain-X býður Rain-X fullkomna uppá •verndar yfirborðsvörn Rain-X Rain-X býður fullkomna •verndar yfirborðsvörn fullkomna Rain-X bílinn, býður uppá Rain-X yfirborðsvörn •eykur verndar fullkomna uppá bílinn, Rain-X yfirborðsvörn Rain-X býður útsýni fullkomna •Rain-X eykur verndar Rain-X bílinn, yfirborðsvörn uppá býður Rain-X og útsýni •býður eykur Rain-X verndar öryggi bílinn, fullkomna yfirborðsvörn uppá •Rain-X Rain-X býður Rain-X og útsýni verndar eykur fullkomna öryggi bílinn, býður uppá •yfirborðsvö verndar Rain-X yfirborðs og útsýni eykur bílinn, fullko örygg uppá • eyku Rain ver yfi Rain-X býður Rain-X uppá býður Rain-X fullkomna uppá býður Rain-X fullkomna uppá yfirborðsvörn býður Rain-X fullkomna uppá yfirborðsvörn Rain-X býður Rain-X uppá býður •yfirborðsvörn Rain-X býður Rain-X fullkomna uppá •uppá verndar yfirborðsvörn Rain-X uppá Rain-X býður fullkomna • verndar yfirborðsvörn fullkomna Rain-X bílinn, býður uppá Rain-X yfirborðsvörn • eykur verndar fullkomna uppá bílinn, Rain-X yfirborðsvörn Rain-X býður útsýni fullkomna • eykur verndar Rain-X bílinn, yfirborðsvörn uppá býður Rain-X og útsýni • eykur Rain-X verndar öryggi bílinn, fullkomna yfirborðsvörn uppá • býður Rain-X Rain-X og útsýni verndar eykur fullkomna öryggi bílinn, uppá • verndar Rain-X býður yfirbor og útsýn bílin full öry •bíl R uo•v Rain-X býður uppá fullkomna yfirborðsvörn • Ra Hreinn bíll eyðir Hreinn allt bí H Rain-X býður uppá fullkomna yfirborðsvörn Rain-X býður uppá fullkomna yfirborðs Rain-X býður uppá fullkomna yfirb Hreinn bíll eyðir Hreinn a Hreinn bíll Hreinn eyðir bíll Hreinn allt eyðir að bíll Hreinn 7% allt eyðir minna að bíll Hreinn 7% allt eyðir eldsneyti minna að Hreinn bíll 7% allt eyðir eldsneyti Hreinn minna að bíll 7% allt eyðir bíll Hreinn eldsneyti minna að eyðir 7% allt Hreinn bíll eldsneyti að minna allt eyðir 7% að bíll eldsneyti minna 7% allt Hreinn eyðir minna aðeldsneyti allt 7% Hreinn bíll eldsn að minn eyðir 7% bí H Rain-X býður uppá fullkomna Hreinn bíll Hreinn eyðir bíll Hreinn allt eyðir að bíll Hreinn 7% allt eyðir minna að bíll Hreinn 7% allt eyðir eldsneyti minna að Hreinn bíll 7% allt eyðir eldsneyti Hreinn minna að bíll 7% allt eyðir bíll Hreinn eldsneyti minna að eyðir 7% allt Hreinn bíll eldsneyti að minna allt eyðir 7% að bíll eldsneyti minna 7% allt Hreinn eyðir minna að eldsney allt 7% Hreinn bíll eld að mi ey Hreinn bíll eyðir allt að 7 Hreinn bíll eyðir allt Hreinn bíll eyðir Hreinn bílla Hrein

Við stöðum--www.lodur.is www.lodur.is- -5680000 5680000 Viðerum erumááfimmtán sextán stöðum Við erum Við á-erum Við fimmtán Við erum fimmtán erum stöðu á fimm á Við erum Við á fimmtán erum á fimmtá erum á fim Við Við Við áerum erum Við áerum erum Við áerum fimmtán erum Við áerum stöðum Við erum á-erum Við stöðum fimmtán www.lodur.is á-Við erum stöðum www.lodur.is á fimmtán erum -fimmtán stöðum á www.lodur.is Við fimmtán -á stöðum erum Við www.lodur.is -áá fimmtán 5680000 stöðum erum Við www.lodur.is -erum áVið 5680000 stöðum fimmtán -5680000 Við erum www.lodur -á áVið -stöðum 5680000 fimmtán www.lod erum á-erum -stöð 568 fimm ww stö á--á Viðerum erum Viðerum Við áfimmtán fimmtán Við áfimmtán fimmtán Við ástöðum stöðum fimmtán Við áfimmtán stöðum Við fimmtán erum á -erum Við stöðum fimmtán www.lodur.is áfimmtán -Við erum fimmtán stöðum www.lodur.is á erum stöðum á www.lodur.is Við fimmtán stöðum erum Við www.lodur.is fimmtán 5680000 stöðum erum Við www.lodur.is á stöðum fimmtán erum www.lod Við á stöðum 568000 fimmtá www.l á 56 fim ww st Við erum fimmtán stöðum Við Við erum áVið fimmtán stöðum erum áerum fimmtán stö Við erum á fimmtán á fimmt

sagan öll

Finndu okkur á facebook!

Nr 10/2016

Efnisyfirlit 4 SÖGUTÍÐINDI Fornar grafir bera valdaránstilraun vitni. Við útrýmdum „hobbitunum“. 6 ALBÚMIÐ Ýmislegt um mannfórnir.

10 MYNDIN

Landtökumenn mótmæla.

12 DAGATALIÐ 14 SPURNINGAR OG SVÖr Hvert var síðasta kalífadæmið? Hvers vegna tengja margir svæði 51, Area 51, geimverum? 20 Skriðdrekasveitirnar kæfðu frelsisvonir manna austan járntjalds

Íbúar í AusturEvrópu rísa upp

Sovétmenn bundu enda á tilraunir til endurbóta að Stalín látnum.

30 Arðsamt en hættulegt að vera við hirð Hinriks VIII

Náinn starfsmaður konungsins skapstóra gat grætt á tá og fingri en staða hans gat ekki síður verið lífshættuleg.

36 Húsmóðurímyndin og ögrandi unglingamenning

„Akkuru gerðuð þið þetta?“

Íhaldsöm gildi sjötta áratugar 20. aldar og fjölmenn, ung kynslóð höfðu áhrif á tískuna.

40 Andstaðan jókst í Danmörku Þjóðverjar fyrirskipuðu neyðar- og herlög árið 1943.

48 Var konan í klaustrinu óskilgetin dóttir Sólkonungsins? Konan í klaustrinu í Moret sagðist dóttir Loðvíks XIV en var hún dóttir drottningarinnar?

52 Athyglisverðar konur Sátu á erlendum valdastólum.

54 ÁRIÐ Fyrsta listasafn á Íslandi opnaði, egifskur femínisti hélt ræðu í Róm og sagan af Góða dátanum Svejk kom út árið 1923.

56 ÆTTARLAUKASÖGUR 60 REYNDU ÞEKKINGU ÞÍNA 2 SAGAN ÖLL 10/2016

Hirðmenn Hinriks VIII

Þeldökka nunnan í Moret

B I RT Í N G U R útgáfufélag ehf.

Lyngás 17, 210 Garðabær, s. 515 5500 Ritstjóri: Ragnheiður Gyða Jónsdóttir Útlitshönnun: Elísabet Eir Eyjólfsdóttir

Áskrift: 515 5555, askrift@birtingur.is,

Prentun: Oddi umhverfisvottuð prentsmiðja

ERFISME HV R M

auglysingar@birtingur.is www.birtingur.is Prentað í Odda. 141

776

PRENTGRIPUR

Sendið spurningar sögulegs eðlis á saganoll@birtingur.is

Öll réttindi áskilin varðandi efni (texta og myndir). Öll notkun efnis, t.d. beinar tilvitnanir og endursagnir. er óheimil án skriflegs leyfis útgefanda. Tilkynna þarf uppsögn á áskrift fyrir 15. hvers mánaðar og tekur hún þá gildi í lok þess mánaðar.

Forsíðan Sovéskir skriðdrekar brunuðu um götur Berlínar 1953. Ungmenni við Potsdamertorg kasta steinum í júní á því ári (ullstein/Schirner/Wolfgang Albrecht).

GEIMFERÐAK

Spurningar um

APPHLAUPIÐ

kapphlaupið í geimnum

ANDSPYRNAN Í DANM

Átökin við Þjóðverja

ÖRKU

hörðnuðu 1943

GERÐI HIRÐMENN HÖFÐINU STYTTRI

sagan öll

NáNustu starfsmeNN HiNriks Viii Hættu lífi síNu

„AKKURU GERÐUÐ ÞIÐ ÞETTA?“ Eitt og annað um mannfórnir

SLÚÐRIÐ Í VERSÖLUM

Var nunnan laundóttir Loðvíks XIV?

Pólland, Ungverjalan d, Austur-Þýskland ...

NR 10/2016 1.995 kr.

SKRIÐDREKA SEND IR GEGN ÞJÓÐUNRUM Löð Frelsisvonir slökktar að Stalín látnum

ur er með Löð Löð ur Löð er ur Löð á Löð urLöð me er ur allan bílinn Löð er urLöð me ðer ur Löð me er urLöð Löð me ðer ur Löð me ðer ur me ður er Löð Löð me ur ðLöð er ur me er Löð ðLöð er ur me ður ur er me Löð Löð ðáme ur me er Löð me er ðLöð alla Löð ður ur er áLöð ur me me Löð Löð ður alla áer ur nalla er ur me ur er er Löð áme ur alla Löð Löð ð ðánður ðer bílin Löð er alla áður er n me me ðer er áLöð Löð ð ur nur me Löð áme alla nalla me ðbílin ur er alla ur ner er bílin ððalla áðbílin ð ur n án Löð me er ur er er me ðbílin áalla me áme er nalla me er bílin ð ur me alla ðbílin áme á me ðbílin Löð me ðer bílin áalla alla ðánbílin me n alla bílin me ðn bílin ánalla ur ná n nn ðá áá alla nbílin bílin ðá er áðánbílin alla n n alla bílin alla ánbílin á alla ánn n n me alla alla áalla alla nbílin bílin n á ábílin ðnalla n alla bílin án bílin nnbílin n alla alla nalla n ánalla alla bílin án alla nnnbílin bílin n bílin bílin nn nnn nnbílin n bílin á nnnbílin alla nnbílin n bílin Við Viðerum n bílin erumááfimm sextá Rain-X býður

uppá fullkomn a yfirborðsvörn Rain-X • Rain-X verndar býður Rain-X Rain-X Hreinn uppá býður Rain-X fullkomn býður bílinn, eykur útsýni Rain-X bíll uppá býður Rain-X eyðir uppá fullkomn býður Rain-X auppá allt yfirborð býður Rain-X fullkomn uppá aðRain-X fullkomn býður Rain-X auppá 7% yfirborð Rain-X býður fullkomn og öryggi auppá minna yfirborð fullkomn býður Rain-X auppá býður •yfirborð svörn Rain-X fullkomn eldsneyt asvörn býður uppá Rain-X Rain-X fullkomn yfirborð Rain-X býður svörn uppá aRain-X •verndar yfirborð Rain-X svörn Rain-X fullkomn Hreinn Rain-X a i býður býður uppá fullkomn býður býður •yfirborð svörn Rain-X afullkomn •verndar yfirborð Rain-X fullkomn býður Rain-X svörn bílinn, Rain-X fullkomn bíll Hreinn uppá uppá a•uppá verndar yfirborð aRain-X Rain-X svörn eyðir Hreinn yfirborð uppá býður Rain-X •eykur Rain-X fullkomn býður fullkomn býður svörn uppá bílinn, Rain-X Rain-X bíll a•eykur Hreinn a allt yfirborð •uppá verndar yfirborð býður fullkomn eyðir Rain-X svörn bílinn, uppá bíll útsýni Rain-X fullkomn býður Hreinn uppá býður •Rain-X að eykur svörn verndar býður Rain-X bílinn, auppá bíll averndar averndar eyðir Rain-X Hreinn 7% allt yfirborð uppá yfirborð yfirborð fullkomn býður býður Rain-X Rain-X verndar fullkomn fullkomn svörn eyðir uppá og bílinn, Rain-X býður uppá Rain-X bíll útsýni aRain-X •býður minna Hreinn að uppá eykur Rain-X verndar a allt yfirborð öryggi fullkomn Rain-X býður bíll yfirborð eyðir Hreinn 7% •Rain-X uppá útsýni fullkomn allt fullkomn býður býður •eykur svörn að Rain-X svörn uppá svörn verndar fullkomn Rain-X og eyðir bílinn, eldsneyt asvörn bíll Rain-X útsýni averndar minna Hreinn yfirborð 7% að eykur allt yfirborð uppá fullkomn fullkomn öryggi bílinn, svörn Rain-X Hreinn bíll eyðir fullkomn og býður 7% býður uppá svörn •ayfirborð uppá • Rain-X útsýni •bílinn, minna allt verndar að Rain-X uppá Rain-X verndar yfirborð auppá a• Rain-X eyðir öryggi Rain-X eldsneyt býður Hreinn bílinn, fullkomn bíll útsýni aeykur yfirborð minna Hreinn ibýður yfirborð 7% uppá að •Rain-X eykur svörn bílinn, allt fullkomn yfirborð fullkomn býður bíll öryggi svörn Rain-X svörn uppá •aaeykur uppá Rain-X fullkomn og eyðir eldsneyt Rain-X 7% útsýni allt minna verndar verndar yfirborð að uppá bílinn, eyðir eykur býður bíll fullkomn svörn öryggi Hreinn bílinn, yfirborð og eldsneyt Hreinn Hreinn bíll útsýni iminna eykur fullkomn fullkomn 7% uppá svörn að •Hreinn aog svörn Rain-X allt verndar Rain-X býður öryggi eyðir svörn yfirborð a verndar asvörn eyðir fullkomn og eldsneyt 7% Hreinn allt eykur útsýni aeldsneyt minna i að uppá yfirborð yfirborð •bílinn, Hreinn bílinn, svörn bílinn, bíll fullkomn bíll Rain-X og bíll útsýni eldsneyt •yfirborð svörn að minna aa iallt verndar Rain-X 7% uppá Rain-X •öryggi allt aaöryggi verndar aeykur yfirborð eyðir eyðir Rain-X bílinn, eyðir Rain-X fullkomn 7% bíll útsýni svörn yfirborð Hreinn yfirborð og eldsneyt Hreinn bílinn, að útsýni •• svörn eykur iminna bíll eykur abíll að svörn Rain-X og verndar Rain-X fullkomn yfirborð öryggi eyðir minna svörn 7% Rain-X a verndar allt Hreinn iyfirborð allt verndar 7% allt eyðir öryggi eykur bílinn, yfirborð verndar býður •bílinn, Hreinn bíll og svörn bílinn, eykur bíll útsýni útsýni Rain-X og minna útsýni eldsneyt Hreinn að aeldsneyt svörn ••eykur svörn að að minna iallt verndar verndar öryggi Rain-X Rain-X •verndar eyðir yfirborð eldsneyt allt öryggi eyðir bílinn, verndar eyðir Rain-X 7% Hreinn Hreinn bíll svörn 7% útsýni iallt a eykur uppá bílinn, að Hreinn eykur ••allt bílinn, eykur bíll útsýni yfirborð bíll og svörn og Rain-X og bílinn, verndar ••útsýni •eykur bíll minna eyðir minna eldsneyt minna allt 7% Rain-X Rain-X allt Hreinn ieyðir verndar allt verndar öryggi 7% öryggi eyðir öryggi bílinn, •bíll bílinn, fullkomn verndar bíll svörn bíll útsýni og eyðir Hreinn iHreinn Hreinn Rain-X eykur útsýni bílinn, útsýni eykurog minna bíll Hreinn og að ••verndar að minna öryggi eldsneyt Rain-X eyðir svörn eldsneyt eyðir eldsneyt 7% allt verndar bílinn, i7% verndar 7% öryggi Hreinn 7% bíll eyðir útsýni iað eykur eykur að • að Hreinn Hreinn bílinn, bílinn, útsýni eykur bíll Rain-X útsýni verndar og og minna eldsneyt að bílinn, að aallt bíll minna eyðir minna 7% allt allt eldsneyt Hreinn að •verndar öryggi yfirborð öryggi allt

eyðir 7% eykur öryggi eyðir Rain-X bílinn, 7% og i að bíll útsýni útsýni i allt eyðir Hreinn i7% 7% bílinn, bílinn, minna að eykur eykur bíll bíll útsýni ogöryggi ogútsýni allt verndar eykur eldsneyt minna öryggi minna eldsneyt og eyðir 7% bílinn, 7% Hreinn allt iminna minna bíllallt allt öryggi eyðir eyðir útsýni öryggi 7% eykur verndar i7% tán að svörn bílinn, og og eykur bíll eykur útsýni útsýni eldsneyt minna minna Hreinn eyðir að ogog að útsýni 7% allt minna eldsneyt öryggi öryggi eldsneyt n stöðu eykur allt eyðir eldsneyt 7% bíllað 7% öryggi i að útsýni iað stöðum •eldsneyt minna eykur útsýni allt og Rain-X og bílinn, eldsneyt að eldsneyt að öryggi eyðir minna minna og eldsneyt ibílinn, allt útsýni öryggi eykur öryggi 7% i eyðir öryggi i ogiog og útsýni eldsneyt ieldsneyt minna Við og 7% allt eykur verndar minna m--www öryggi eldsneyt eldsneyt ii minna Hreinn eldsneyt 7% öryggi útsýni allt minna og öryggi eldsneyt útsýni Við 7%bíll www.lodu að i 7% öryggi bílinn, bíllað og ieldsneyt 7% iaðeldsneyt Viðerum eyðiraðallt ogöryggi Við minna ii eldsneyt áerum eykur ii öryggi i og öryggi .lodur.is erum Viðerum i minna erum eldsneyt i útsýni Við aðminna áerum r.is- -5680 7% minna i eldsneyt Við tán áfimm erum Við i öryggi fimm áerum 5680000 fimm Við tán áfimm erum eldsneyt Við fimm áerum tán stöðu Við fimm Við 000 tán m ástöðu erum i stöðu fimm á-erum tán stöðu Við fimm Við www tán m á á-Við stöðu Við fimm tán erum m erum erum stöðu www tán m áVið .lodu -erum Við Við stöðu Við fimm erum www -fimm tán m stöðu tán á www á-erum áfimm m .lodu erum r.is -áVið erum erum Við fimm fimm fimm Við stöðu tán www áfimm tán -á m .lodu stöðu erum Við Við www erum m Við fimm erum .lodu r.is -Við 5680 erum stöðu stöðu tán tán á www á Við m .lodu erum fimm r.is Við Við fimm www fimm erum Við tán á.lodu r.is -á-á 5680 tán stöðu stöðu stöðu erum 000 Við -m www m Við erum Við fimm erum .lodu fimm r.is www 5680 erum stöðu tán -ááerum tán -tán stöðu Við .lodu --m r.is 5680 erum fimm www fimm 000 m www erum erum -m fimm tán áfimm .lodu stöðu r.is 5680 tán stöðu stöðu tán erum áá-.lodu á-m Við 000 -r.is tán -tán -m á-fimm 5680 fimm www fimm www www 000 Við tán fimm tán -áástöðu .lodu -tán stöðu .lodu tán stöðu áátán ám r.is erum 5680 -.lodu fimm www -r.is m 000 m m fimm www fimm áVið tán erum stöðu 000 tán .lodu á stöðu fimm .lodu .lodu -stöðu r.is m tán -5680 r.is www -r.is 5680 m fimm www m stöðu 000 áfimm m tán stöðu tán stöðu .lodu -000 -5680 Við fimm stöðu www -ástöðu m m r.is r.is r.is -stöðu 5680 m www 5680 stöðu fimm www .lodu 000 tán --stöðu -stöðu .lodu .lodu m erum 000 -www www -www ---www m stöðu m tán www 5680 .lodu m 5680 -www 000 stöðu .lodu -000 .lodu ---000 www tán r.is .lodu r.is -www 5680 m m www www átán www .lodu .lodu -r.is m r.is .lodu 000 --.lodu -5680 000 stöðu fimm -www --www r.is r.is m 5680 r.is 5680 .lodu 5680 -.lodu .lodu m --5680 r.is 000 r.is .lodu -r.is 5680 r.is www 5680 tán 5680 m -m 5680 000 r.is .lodu .lodu --000 000 www r.is -000 r.is 5680 5680 r.is stöðu 5680 000 -5680 .lodu r.is 000 000 --r.is 5680 000 -r.is .lodu 5680 5680 5680 000 --000 m 000 .lodu -000 r.is - -5680 5680 5680 000 -www -.lodu r.is 000 000 www --r.is r.is 5680 -000 000 000 5680 .lodu 5680 000 000 r.is 000 -000 5680 000

SKRIÐDREKUM BEINT AÐ FRELSISVONUM

Tískan á sjötta áratug 20. aldar

arsjárbandalaginu var ætlað að sameina varnir kommúnistaríkjanna austan járntjaldsins gegn árásarþörf ríkjanna vestan tjaldsins. Svo sagði að minnsta kosti í opinberum áróðrinum. Herjum Varsjárbandalagsins var fyrst beitt í Austur-Berlín nokkrum mánuðum eftir að Jósef Stalín lést, árið 1953. Lát sovéska einræðisherrans vakti vonir um aukið frelsi í Ragnheiður Gyða brjóstum margra. Jónsdóttir Ekki dró úr væntingunum þegar leiðtogi Sovétríkjanna, Níkíta Krústsjov, fordæmdi kúgun Stalíns í ræðu árið 1956. Orð hans tóku leiðtogar Pólverja og Ungverja bókstaflega og hófu endurbætur en þá skipaði Krústsjov hermönnum Varsjárbandalagsins gegn þeim. Fræðast má frekar um þessa tíma á síðum 20-29 í þessu tölublaði og hvernig tekið var á rifunum sem myndast höfðu á járntjaldinu. Þrettán árum áður tók að halla á nasista í Þýskalandi í seinni heimsstyrjöldinni og Danir brugðust við með verkföllum og skemmdarverkum en á Íslandi höfðu menn mestar áhyggju af samskiptum íslenskra kvenna og erlendra hermanna. Um þetta allt og margt fleira má fræðast á síðum þessa tímarits, eins og ævinlega.

„Lát sovéska einræðisherrans vakti vonir um aukið frelsi í brjóstum margra.“

Andstaðan jókst í Danmörku og viðbrögð stjórnvalda við „ástandinu“ á Íslandi

SAGAN ÖLL Sagan öll er gefin út í samvinnu við SAGAN ÖLL/LRF Media í Svíþjóð .

www.birtingur.is

Ættarlaukasögur

Kynntu þér frábær áskriftartilboð á www.birtingur.is eða með því að hringja í áskriftarsímann 515 5555. Ef þú vilt senda ritstjóra línu, spurningu eða tillögu að efni er póstfangið saganoll@birtingur.is

Áskrifandi verður að tilkynna breytingar á heimilisfangi til Birtíngs á tölvupóstfangið askrift@birtingur.is. Sé það ekki gert ábyrgist Birtíngur ekki að tímarit skili sér á rétt heimilisfang.

Góða og sögulega skemmtun!

SAGAN ÖLL 10/2016 3

sögutíðindi

Sitt lítið af hverju Þýskar frístundabúðir endurnýjaðar l Árið 1939 skipaði Adolf

Austur-Þýskalandi, höfðu þó Hitler svo fyrir að reistar skyldu aðgang að hluta þeirra. Nú frístundabúðir á eyjunni hefur mikill hluti þeirra verið Rügen eða Ré og skyldu búðir endurnýjaður og -bættur. Þar þessar vera í ofurblokkum. Að eru nú glæsiíbúðir og hluta stríðinu loknu höfðu Prora, hefur verið breytt í hótel sem þessar miklu búðir, löngu verið opnað verður gestum á þessu yfirgefnar en hernaðaryfirvöld ári. í Þýska alþýðulýðveldinu,

Grafir bera valdaránstilraun vitni

ap/ T T

l Þegar unnið var að byggingu grísku þjóðaróperunnar í Aþenu fundu fornleifafræðingar tvær fjöldagrafir og í þeim lágu 80 menn, flestir ungir karlar. Hendur flestra þeirra höfðu verið læstar saman með járni áður en þeir voru teknir af lífi. Talið er að þeim hafi verið fleygt í grafirnar um 650 árum fyrir

Fjöldagrafirnar fundust þegar unnið var að byggingu grísku þjóðaróperunnar í Aþenu. 4 SAGAN ÖLL 10/2016

okkar tímatal og gætu þetta því vel verið menn sem teknir voru af lífi vegna misheppnaðs valdaráns undir forustu Kylons, ungs aðalsmanns og sigurvegara á Ólympíuleikum. Uppreisnarmenn þessir náðu Akrópólishæð á sitt vald en mönnum stjórnvalda í Aþenu tókst að sigra þá. Sagnaritarinn

Þúkídídes segir að Kylon og bróðir hans hafi komist undan en mönnum þeirra lofað brottför úr borginni ef þeir gæfust upp. Loforð þetta var að engu haft, varnarlausir mennirnir voru teknir af lífi og þeim fleygt í fjöldagrafirnar sem nú hafa fundist, rúmum 2650 árum síðar.

SPL / IBL

l Að öllum líkindum útrýmdi homo sapiens eða viti bornir menn manntegundinni smávöxnu, sem sumir nefna „hobbita“ vegna smæðarinnar. Svo telja að minnsta kosti sérfræðingar sem rannsakað hafa líkamsleifar þeirra en þær fundust árið 2003 á eyjunni Flores í Indónesíu. Þeir telja líkamsleifarnar ekki 12.000 ára heldur allt að 50.000 ára gamlar. Sá aldur kemur einmitt heim og saman við komu viti borinna manna til eyjarinnar og brotthvarf „hobbitanna“ Endurhannaður af yfirborði jarðar. homo floresiensis.

i st o c k

Byggingar frístundabúðanna eru 4,5 km langar.

Við útrýmdum „hobbitunum“

Í GÓÐRA VINA HÓP á Sigló

Láttu fara vel um þig og þína á Sigló Hótel. Góður matur og drykkir, notalegt andrúmsloft, heitur pottur og gufa ásamt allskonar afþreyingu, passar hverjum vinahóp.

Snorragötu 3b • 580 Siglufirði • Sími 461-7730 • siglohotel@siglohotel.is • www.siglohotel.is

albúmið

skyndimyndir úr sögunni

„Akkuru gerðuð þið þetta?“ Svo spyr Rasmus rassálfur grádvergana í Ronju ræningjadóttur hennar Astrid Lindgren. Orðin eiga vel við þegar fréttir berast af merkilegum fornleifafundi á Lykaionfjalli í Arkadíu á grískum Pelópsskaga vestanverðum. Þar lágu líkamsleifar unglings við fornt altari Seifs Ólympsgoðs Krónosarsonar og virðist pilti hafa verið fórnað þar fyrir um 3000 árum.

6 SAGAN ÖLL 10/2016

sumar hafa fornleifarannsóknir verið gerðar efst á þessu gríska fjalli og fannst beingrind ungmennisins við Seifsaltari innan um ösku af öðrum dýrum merkurinnar sem þar hefur verið fórnað í um þúsund ár eða svo. Efsti hluti höfuðkúpunnar hefur verið höggvinn eða sorfinn af, unglingurinn lagður í gröf og steinum raðað í kringum hana. Gröfin er við um 30 metra breitt altari og stendur það við hlið manngerðs steinpalls.

Menn voru yfirleitt ekki jarðsettir á svo helgum stöðum, bókstaflega við altari, og því telja fornleifafræðingarnir á fjallinu ekki ósennilegt að um fórn hafi verið að ræða.

Forn helgireitur Seifs er á nyrðri tindi Lykaionfjalls og er hann kenndur við heilagan Elías. Bendir það til að enn hafi grískir rétttrúnaðarmenn nokkra helgi á þessum stað. Þar eru fornleifafræðingar nú að störfum.

Ævafornum forfeðrum okkar reyndist yfirleitt erfitt að komast af í hörðum heimi.

Fjallið Lykaion

Samkvæmt fjölda fornra heimilda, ekki síst goðsagna, töldu Akkear Rheu móðurgyðju hafa alið Krónosi soninn Seif annaðhvort á Krít eða á Lykaionfjalli. Barninu vildi hún forða því faðirinn var nokkuð gefinn fyrir að fyrirkoma afkvæmum sínum, þá tækju þau ekki af honum öll völd. Rannsóknir hafa leitt í ljós að menn gerðu sér ferðir upp á annan af tindum fjallsins fyrst fyrir um 5000 árum. Þar er hreint ekki búsældarlegt og telja því fræðimenn margir að fjallaferðir þessar hafi verið farnar í trúarlegum tilgangi. Vitað er að þar var Seifi einna fyrst helgaður staður á Grikklandi og fornleifafræðingarnir segja öskulagið mikla úr brenndum dýrabeinum, frá því um 1600 árum fyrir okkar tímatal og þar til að Alexander mikla látnum, eða eftir 323 f.Kr., tæplega 1300 ár af dýrafórnum.

Hugur mannkyns

Rétt er að taka fram áður en lengra er haldið að hér er ekki ætlunin að mæla mannfórnum bót heldur reyna að skilja hvers vegna mannkyn greip til þessara örþrifaráða. Þá er rétt að hafa í huga að fornir forfeður okkar hugsuðu ekki alveg eins og við, að minnsta kosti ekki lengi framan af. Í bók sinni A Short History of Myth, eða Goðsagnir í aldanna rás í íslenskri þýðingu Ingunnar Ásdísardóttur, segir Karen Armstrong, heiðursdoktor í bókmenntum, rithöfundur og dagskrárgerðarmaður í hljóðvarpi og sjónvarpi á Bretlandi, meðal annars að fyrstu vísar goðtrúar og goðsagna hafi komið fram þegar homo sapiens varð homo necans, drápsmaðurinn. Honum hafi reynst erfitt að lifa í hörðum heimi og reynt að leita skýringa á meinlegum örlögum sínum með einföldum rökum. En heilabúið stækkaði og rökfærnin

þroskaðist, þeir urðu hæfari veiðimenn, þjálfuðu líkamlega veikleika, fundu upp vopn og skipulögðu samfélög sín. Grikkir hafi talið að snemma á þessu skeiði mannkyns hafi það þróað mér sér logos: rökrænan, raunsæjan og vísindalegan þankagang, og þannig varð þeim mögulegt að takast á við nöturlegan raunveruleika efnisheimsins. En ekki gerist allt í einum grænum í okkar nokkuð örstuttu mannkynssögu, svona miðað við sögu lífs á jörðinni yfirleitt. Armstrong segir að fornt mannkyn hafi áttað sig á að þankagangur goðsagna og rökhyggju bættu hvor annan upp, hvor var gagnlegur á sinn máta og báðir mönnum nauðsynlegir. Ekki kenndi goðsagan þeim að bana bráð, skipuleggja veiðar en hún sætti nokkuð mótsagnakenndar tilfinningar gagnvart drápi dýra. Með logoshugsuninni urðu athafnir manna skilvirkar, hagnýtar og SAGAN ÖLL 10/2016 7

albúmið

skyndimyndir úr sögunni

Fönikíumenn Hebrear

rökrænar. Hún svaraði hins vegar ekki spurningum um tilgang lífsins eða sefaði sorgir og sársauka. Logoshugsun var beitt á vopn, verk og skipulag en goð, goðsagnir og helgir siðir sættu menn við staðreyndir lífs sem stöðugt virtist ætla að yfirbuga þá. Þeir sem séð hafa kvikmyndir, teiknimyndasögur eða lesið Hómerskviður vita vel að þar ægir þessu saman: goðum, mönnum og þætti beggja í ísköldum raunveruleika og atburðarás. Þær eru kenndar við skáld sem ef til vill var uppi á 8. öld fyrir okkar tímatal en sennilegast er talið að þær séu byggðar á eldri munnlegri geymd, enda margra sérfræðinga álit að Trójustríðið hafi verið háð á fyrri hluta 13. aldar fyrir okkar tímatal.

Mexíkóar 8 SAGAN ÖLL 10/2016

Mannfórnir

Mönnum var fórnað í öllum heimshlutum forðum. Ljóst má vera að snemma mat mannkyn lífið einna mest, í þúsundir ára gekk tilvera þess út á að komast af í þessum hér harða heimi. Helgiathafnir voru viðhafðar áður en haldið var til veiða á öðrum dýrum merkunnar því lífið var dýrt. Var þá hægt að að færa goðum og guðum veglegri fórnir en sjálft mannslífið þegar allt stefndi í voða, vandræði og jafnvel útrýmingu? Hvað gat tryggt nýjum höfðingja farsæla stjórn, hreysti, hugrekki og visku annað en líf forvera hans? Hvernig mátti tryggja trausta framtíð, næg veiðidýr, afla úr sjó

eða vötnum, uppskeru, öryggi og heilsu allra í samfélaginu þegar skilning skorti á eðli jarðar, veðurs, vinda, þurrka, flóða, frjósemi manna, sótta og sjúkdóma? Þar dugði logoshugsunin ekki til og gripið var til goða og guða. En forðum var sá himnafjöldi hvorki kærleiksríkur, umburðarlyndur né skilningsríkur, hann gat reynst óvinurinn versti. Því varð að hafa hann góðan með öllum tiltækum ráðum. Rétt er þó að benda á að drápsmanninum tókst smám saman með logosog goðsagnaþönkum sínum að skilja á milli veraldlegrar og efnislegrar baráttu fyrir lífinu með ofbeldi og drápum og þeirrar trúarlegu í umsvifum sínum. En nú hefur þetta, að margra mati, runnið saman á ný og spyrja má hvort stórkostlegur munur sé á að fórna lífi sínu fyrir ættjörðina, þjóðina, málstaðinn, trú og eilífa vist í paradís, svo nokkuð sé nefnt?

Mannfórnir Grikkja

Ekki verður farið frekar út í mannfórnir í heimsálfum móður jarðar hér en athyglinni beint að fornu Grikklandi. Samkvæmt Ilíonskviðu meints Hómers fórnaði Agamemnon Mýkenukonungur Ifígeníu, dóttur sinni og Klýtemnestru, á altari Artemisar í Ális. Með brögðum að vísu, hann þurfti byr í segl flota síns til að komast til Tróju, Ilíonsborgar, í LitluAsíu þar sem nú er Tyrkland. Hann hafði móðgað Artemis, gyðju meydóms og veiða, en fékk loks byr í seglinn. Í grískum goðsögum segir að Pólýxenu, yngstu dóttur Príams Trjóukonungs og Hekebu drottningar og tvíburasystur Troílosar, hafi verið fórnað en véfrétt hafði tilkynnt að Trjóa yrði ekki unnin fyrr en bróðir hennar væri allur og það fyrir tvítugt. Það gerði Akkilles auðvitað þegar tvíburarnir fóru eftir vatni

Indverjar í brunn. Akkilles ræddi við Pólýxenu og heillaðis nokkuð af gáfum hennar. Hann sagði henni meðal annars frá sínum Akkillesarhæl, hún sagði tveimur bræðra sinna frá og París notfærði sér að sjálfsögðu þá vitneskju. Dauður skundaði því Akkilles úr haugi sínum í Litlu-Asíu, sagði Akkeum það helst í fréttum að ekkert færði þeim byr í seglin til að komast heim nema Pólýxenu yrði fórnað og það yrði að gera við haug hans. Meydómur hennar skipti höfuðmáli í þessu sambandi og vildi hún frekar að sér yrði fórnað en hennar biði þrældómur á Grikklandi. Neóptólómeos Akkillesarson skar hana á háls en heimildum ber ekki saman um hvort henni var fórnað við haug Akkillesar eða í véum Appólons. Í skrifum sínum nefnir heimspekingurinn

Keltar fórnuðu mönnum víð og í mýrar víða í Evrópu Platón á einum stað að alsiða hafi verið forðum að fórna Seifi mönnum á Lykaionfjalli. Platón var uppi á 5.- 4. öld fyrir okkar tímatal.

Athugasemdir og gagnrýni

Ekki höfðu fornleifafræðingarnir á Lykaionfjalli fyrr tilkynnt um þennan sinn fund en aðrir sérfræðingar létu í sér heyra og höfðu ýmislegt við opinbera tilkynninguna að athuga. Vissulega væri þessi fundur hinn merkasti, bein unglings við altari Seifs í einum elstu véum hans á Grikklandi væru allrar athygli verð. Hins vegar hefðu líffræðilegir mannfræðingar og beinafornleifafræðingar enn ekki rannsakað þau og því væri ekki öruggt að segja til um hvort unglingur þessi væri karl- eða kvenkyns. Einnig ætti eftir að

kanna hvort för eftir hnífa á beinunum væru merkjanleg en þau fórnardýr sem ekki voru brennd til ösku voru gjarnan etin að fórn lokinni, menn þar með taldir. Allt sé auk þess á huldu um hvers vegna efsta hluta höfuðkúpunnar vanti og hvort unglingurinn hafi verið skorinn á háls eða hálshöggvinn. Á fjallinu verður rannsóknum haldið áfram þar til snjór fellur á nyrðri tindinn, þá fara sérfræðingar á rannsóknarstofur sínar, kanna frekar það sem fundist hefur og birta sjálfsagt niðurstöður sínar um leið og unnt er í von um athygli og fjárstuðning í kjölfarið til frekari rannsókna, enda hafa aðeins 10% af véum Seifs á Lykionfjalli verið rannsökuð. „Akkuru, akkuru, akkuru?“ l

Pólýxenu fórnað að skipan Akkillesar.

SAGAN ÖLL 10/2016 9

M Y N D IN ber 1993

Jerúsalem í septem

Reiði í kjölfar friðarsamninga Menn voru nokkuð ánægðir með friðarsamninga Ísraela og fulltrúa PLO sem náðust árið 1993. En æfareiðir landtökumenn mótmæltu kröftuglega við húsakynni ísraelska þingsins, Knesset. EFTIR THOMAS OLDRUP

yndin var tekin við þinghúsið, Knesset, og valin fréttaljósmynd ársins 1993. Mótmælendur úr röðum landtökumanna lýsa yfir óánægju sinni með þessa samninga Ísraela og Frelsissamtaka Palestínumanna, PLO. Lögregla telur sig tilneydda að beita vatnssprautum á mótmælendur. Þrátt fyrir það sitja þeir sem fastast. Að frumkvæði Norðmanna höfðu friðarumræður staðið síðan í janúar, í ágúst náðu samningamenn samkomulagi og undirrituðu leiðtogi PLO, Yassir Arafat, og forsætisráðherra Ísraels, Yitzakh Rabin, þá við hátíðlega athöfn 13. september 1993 við Hvíta húsið í Washington og að Bill Clinton Bandaríkjaforseta viðstöddum. Samkvæmt samningi þessum var PLO löggiltur fulltrúi Palestínumanna og tilveruréttur Ísraelsríkis viðurkenndur. Mjög birti yfir mönnum um veröld víða en við botn Miðjarðarhafs voru menn fullir efasemda. Samningurinn kveður nefnilega á um að ísraelskur her skuli hverfa frá hluta Vesturbakkans og Gaza og eigi Palestínumenn að taka við stjórn þar. Af því leiddi að ísraelskir landtökumenn á svæðnum yrðu fluttir á brott og því ærðust þeir. l

„Af því leiddi að ísraelskir landtökumenn á svæðunum yrðu fluttir á brott ...“

10 SAGAN ÖLL 10/2016

Myndina af mótmælum landtökumanna tók danski fréttaljósmyndarinn Claus Bjørn Larsen og var hún valin fréttaljósmynd ársins í Danmörku árið 1993.

C l au s B j ø r n L a r s e n / p o l f o t o

SAGAN ÖLL 10/2016 11

Dagatalið W ojtek Lask i /G ett y

Jeltsín ávarpar fylgismenn sína við götuvígin við þinghúsið í Moskvu.

FYRIR 25 ÁRUM

Boris Jeltsín hindrar valdarán í Moskvu vegna hættunnar á falli Sovétríkjanna. Valdaránsmenn höfðu áður reynt að fá Mikhaíl Gorbatsjov forseta til að samþykkja áætlanir þeirra en hann neitaði og var settur í stofufangelsi. Þrátt fyrir ástandið tekst forseta rússneska ráðstjórnarlýðveldisins, Boris Jeltsín, að ávarpa landsmenn í sjónvarpi,

FYRIR 80 ÁRUM

Evrópskur floti Alsíringum til varnar

Hitler heitir þýskum lífsrými

27. ÁGÚST 1815 Flotar Breta og Hollendinga koma til Alsír og kefjast þess að leiðtogi landins stöðvi kaup og sölu á evrópskum þrælum. Viðræður reynast árangurslausar og til átaka kemur í höfninni í Algeirsborg, Evrópumenn ráðast á flota landsmanna. Sprengjuárásin verður til þess að Alsíringar leysa 1.083 kristna þræla úr haldi og greiða samtals 80.000 pund með þeim.

3. SEPTEMBER 1936 Á fjöldafundi þýskra verkalýðsmanna í Nürnberg segir Adolf Hitler Þýskalandi stafa hætta af offjölgun og kynnir fjögurra ára áætlun um landvinninga. Foringinn leggur til að herinn verði reiðubúinn í styrjöld á sama tíma svo auka megi lífsrými Þjóðverja.

12 SAGAN ÖLL 10/2016

fordæma valdaránið og hvetja herinn til dáða og að neita að fara að skipunum valdaránsmanna. Fylgismenn Jeltsíns reisa götuvígi við þinghúsið og stuðningur við hann eykst. Valdaránsmenn gefast upp að þremur dögum liðnum.

FÆDDUR

YVES SAINT LAURENT 1. ÁGÚST 1936 Af frönskum ættum en fæddur í Oran í Alsír. Ungur teiknaði hann föt á móður sína og systur. Hann flutti 17 ára til Parísar og varð aðalhönnuður Dior-tískuhússins fjórum árum síðar. Var lengi einn þekktast tískuhönnuður heims.

LÁTINN

URHO KEKKONEN 31. ÁGÚST 1986 Hann var forseti Finnlands í tæp 26 ár (1956-1982). Talinn tryggja þjóð sinni sérstakt samkomulag við leiðtoga Sovétríkjanna. Hlynntur opnun og auknum viðskiptasamskiptum milli austurs og vesturs í kalda stríðinu. Missti heilsuna á síðasta ári í forsetaembætti. imago/ibl

FYRIR 200 ÁRUM

e v e r e t t/ i b l

19. ÁGÚST 1991 Degi áður en leiðtogar ráðstjórnarríkjanna Rússlands, Kasakstans og Úsbekistans eiga að undirritara sambandssamninga sína hrifsa átta íhaldssamir kommúnistaleiðtogar til sín völdin í Moskvu og tilkynna í útvarpi og sjónvarpi að neyðarástand ríkti í landinu

Apótekið þitt í gamla Héðinshúsinu við Seljaveg 2

Reykjavíkur Apótek býður upp á allar tegundir lyfja. Mikið og fjölbreytt úrval af heilsulyfjum, bað- og ilmvörum, gjafavörum auk ýmissa annarra góðra kosta.

Reykjavíkur Apótek er sjálfstætt starfandi apótek sem leggur áherslu á persónulega þjónustu og hagstætt verð.

Öryrkjar og eldri borgarar njóta sérkjara hjá okkur Afgreiðslutími: 9-18:30 virka daga 10-16:00 laugardaga

Seljavegur 2 | Sími: 511-3340 | Fax: 511-3341 | www.reyap.is | reyap@reyap.is

Spurningar og svör Hvers vegna tengja menn Area 51 geimverum? SVAR Herstöðin við Groom Lake í auðnum Nevada, „Area 51“, hefur lengi verið mönnum efni í sögur og sagnir um einkennilegustu atburði og hluti. Í rúma sex áratugi hafa nefnilega bandaríski flugherinn og leyniþjónustan, CIA, notað aðstöðuna við uppþornað vatnið undir sína leynilegustu starfsemi. CIA haslaði sér þar völl árið 1955 og þar skyldi þróa njósnaflugvélarnar U-2. Í vopnakapphlaupi Bandaríkjamanna og Sovétmanna í kalda stríðinu töldu stjórnvöld að

verk þetta væri á svo viðkvæmu stigi að flugvelli tilraunaflugvélanna var haldið kyrfilega leyndum. „Area 51“ eða svæði 51 var eitt af mörgum leyninöfnum hans en auðvitað láku fréttir af staðnum til fjölmiðla og almennings. Tilraunaflug U-2 og annarra óþekktra flugvéla yfir auðninni þar vestra varð til þess að mjög fjölgaði tilkynningum um fljúgandi furðuhluti í sýslum, borgum og bæjum. Upplýsingafulltrúar hersins létu nákvæmlega ekkert hafa eftir

cia

RITSTJÓRI BJÖRN LUNDBERG

Smíði A-12 í radarprófi á svæði 51 árið 1959. sér um hvað væri á seyði og varð það ekki til að draga úr ímyndunarafli almennings, sögum og sögnum. Leynimakkið um svæði 51 ól á ótal samsæriskenningum um að bandarískur her starfaði með eða undir stjórn geimvera. Fyrsta skýrslan um starfsemina á svæði 51 var birt opinberlega árið 2013 og þar með var svæðið einnig viðurkennt opinberlega. Enn veit þó enginn hvað menn á vegum flughers og leyniþjónustu sýsla þar.

Bréf bandaríska flughersins um svæði 51 frá árinu 1998.

r oa d r u n n e r i n te r n at i o n a l e

Mynd tekin úr flugvél af svæði 51 á sjöunda áratug síðustu aldar.

Hvert var síðasta kalífadæmið?

rv io ll et

kalífadæmin þrjú; í Bagdad, Kaíró og Cordóba á Spáni. Soldánar Ottómanaveldisins gerðu tilkall til valda á 18. öld og héldu þeim til 1924 þegar kalífadæmið var lagt niður og Tyrkland varð lýðveldi.

ge /ib l

14 SAGAN ÖLL 10/2016

honum og ríktu frá 661750. Eftirmenn þeirra voru Abbasídar, 750-1258, og völdu sér Bagdad lengstum sem höfuðborg en ríkið klofnaði og mjög dró úr áhrifum þess og völdum. Um árið 1000 voru

SVAR Að Múhameð spámanni látnum ríktu kalífar yfir heimi múslima en kalíf merkir sá sem kemur á eftir, eftirmaður. Fyrsti kalífinn, nátengdur Múhameð, var við völd á árunum 632-661 og Ommajadar tóku við af

Abdülmecid II var síðasti kalífinn.

ÚTSALA 50% afsláttur af völdum vörum

Legugreining Rúmgott Komdu og fáðu fría legugreiningu og faglega ráðgjöf við val á þínu rúmi

Smiðjuvegi 2, Kópavogi (við hliðina á Bónus) - Sími 544 2121 - www.rumgott.is

spurningar og svör

Hverjir voru epíkúringar?

i bl

epíkúringar, voru taldir siðlausir lífsnautnamenn og fjöldi rita Epíkúrosar var eyðilagður. Margir telja epíkúringa aðallega lífsnautnamenn en Epíkúros k k k /alam y/

lifa eins ánægjulegu lífi og mögulegt var, lausir við böl og sársauka. Síðar töldu frumkristnir kenningar Epíkúrosar hættulegar. Fylgjendur heimspeki þessarar,

taldi manninn þurfa að líta fram hjá tímabundnum löngunum og nautnum til þess að öðlast sannarlega ánægju og gleði.

Allt til aldamótanna 1300 var borgarmenning í nágrenni Mississippifljóts.

Reistu indíánar í NorðurAmeríku borgir?

i /A

dæmi. Þegar Evrópumenn komu þangað sáust hennar sárafá merki en nálægt núverandi Saint Louis hafði áður verið stórborg, Cahokia. Hæst ber þar hæð eða haug, 300x240 metra, og efst á honum var forðum 15 metra há bygging og ber

það voldugu samfélagi vitni. Borgin var í mestum blóma á 12. öld og þá var þar miðstöð verslunar, viðskipta og menningar af öllu tagi. Íbúar voru 10.00020.000 talsins álíka og í Lundúnum á 12. öld. Einhvern tíma fyrir aldamótin 1300 yfirgáfu íbúarnir Cahokia. Ekki er vitað með vissu hvers vegna en styrjaldir, sjúkdómar, flóð og loftslagsbreytingar hafa verið nefndar til sögunnar eða eitthvað af þessu öllu samtímis.

SVAR Evrópumenn bar að ströndum Ameríkuálfa laust fyrir og um aldamótin 1500 og blöstu við þeim voldug menningarríki í Mið- og Suður-Ameríku en fátt sagði af slíkum ríkjum norðan Mexíkó nútímans. Helsta skýringin var talin sú að frumbyggjar Norður-Ameríku héldu sig við veiðar og söfnun og sáu því litla sem enga ástæðu til að setjast að í borgum. Síðan hafa fundist minjar um borgir í Norður-Ameríku. Landbúnaður Mississippimenningarinnar er eitt Car

N at i o nal G e o g r a p h i c /A lam y/ i bl

SVAR Um 300 árum fyrir okkar tímatal stofnaði gríski heimspekingurinn Epíkuros skóla. Ekki hugnaðist honum ódauðleg sál eða hugur, hvað þá annað líf. Menn áttu, að hans áliti, að

Epíkúros

Leirstytta frá tímum Cahokiamenningarinnar. 16 SAGAN ÖLL 10/2016

Komu kettir með landnámsmönnum til Íslands?

lagasafni megi ekki eta ketti, þeim sem gerist sekur um slíkt athæfi bíði fjörbaugsgarður, fjörbaugsmönnum var skylt að fara af landi brott innan þriggja sumra frá því að þeir voru dæmdir og máttu þeir ekki snúa hingað aftur fyrr en að þremur árum liðnum. Albína Hulda vitnar einnig í lýsingu Þorbjargar lítilvölvu á Grænlandi í Eiríks sögu rauða en þar segir meðal annars að hattur hennar hafi verið klæddur kattarskinni og að hún „ ... hafði á höndum sér kattskinnsglófa og voru hvítir innan og loðnir.“ Ekki síst drógu kettir vagn frjósemisgyðjunnar Freyju, hún sinnti frjósemi lands og sjávar og gætti hjónabanda og fæðinga. Hún var einnig ástargyðja og valdi sér elskhuga úr röðum goða og manna.

Kettir drógu vagn ástar- og frjósemisgyðjunnar Freyju.

rlo

ki/

tty

Elsti, þekkti blýanturinn er frá 17. öld.

Hvenær var blýanturinn fundinn upp? SVAR Á 16. öld fannst mikið magn af steinefninu grafít á Englandi norðanverðu. Sérfræðingar þess tíma töldu víst að um blýtegund væri að ræða og nefndu fyrirbrigðið blýmálm. Í ljós kom að grafít þetta hentaði sérlega vel til skrifa og áður en langt um leið voru blýantar algengir í Evrópu. Grafítnáman á Englandi var einstök en steinefnið finnst einnig í öðrum bergtegundum. Í Conté lok 18. aldar tókst Frakkanum Jacques Conté að smíða blýant fylltan muldu grafíti, blönduðu leir, og þá varð framleiðsla á blýöndum einfaldari og ódýrari. Orðið grafít er dregið af gríska orðinu grafein, að skrifa. Íslenski blýanturinn á ættir að rekja til dönskunnar bliant eða blyant, styttri útgáfna af orðinu blyantspen. Blyantspen er svo stytting á blyantimon eða antímonblandaður blýmálmur.

Sedrusviðarklumpur (1) sagaður niður (2). Viðarvörn er borin á öll lög og í þau (3) grafnar rákir. Mótað blýið er lagt í rákirnar (5) og annað lag límt ofan á (6). „Blýantssamlokan“ pússuð (7) og söguð niður í blýanta (8). Lokahönd lögð á blýantana (9 og 10) málmhólki komið fyrir á öðrum enda blýants (11) og strokleður fest í málmhólkinn (12). SAGAN ÖLL 10/2016 17

a l a m y/ i b l

SVAR Á vísindavef Háskóla Íslands svarar Albína Hulda Pálsdóttir dýrabeinafornleifafræðingur þessari spurningu meðal annars á þá leið að telja verði líklegt að kettir hafi komið með landnámsmönnum hingað á 9. öld, rétt eins og hundar, sauðfé, geitur, svín, nautgripir og hestar. Dýr þessi hafi öll þjónað sínum tilgangi, í hlut katta kom að sporna við músagangi. Albína Hulda segir enn fremur að kattabein hafi ekki fundist oft í íslenskum fornleifarannsóknum en þó fari þeim fjölgandi og að nú hafi fundist kattabein frá öllum tímum Íslandssögunnar víða um land. Kattabein frá víkingaöld eru helst þau úr Alþingisreitnum í Reykjavík, úr kumlateig í Þegjandadal í SuðurÞingeyjarsýslu og frá Hofstöðum í Mývatnssveit. Í Grágás séu kattaskinn og talin lögmætur gjaldeyrir. Samkvæmt sama

O lph

spurningar og svör

S c i e n c e P h o t o/ IBL

ien sc

Alphonse Laveran

Ronald Ross

w ellco m e

SVAR Á hverju ári sýkjast milljónir manna af malaríu en henni valda örverur sem moskítóflugur bera í menn en þær þrífast nánast um allan heim, nema á Íslandi, í Færeyjum og á Falklandseyjum. Orðið malaría er dregið af miðaldalatínunni mala aria, vont eða slæmt loft. Áður var talað um fenja- eða

cesource/ibl

Hvenær áttuðu menn sig á smitleiðum malaríu?

skógarhita og bendir það til að menn hafi áttað sig á þar var mest hætta á smiti. Franskur læknir,

Alphonse Laveran, kom auga á lítil sníkjudýr í blóði malaríusmitaðra hermanna í Alsír árið 1890. Nokkrum árum síðar sýndi Bretinn Ronald Ross fram á að sníkjudýr þessi bærust í menn með moskítóflugum í hitabeltislöndum. Báðir hlutu Nóbelsverðlaun í læknisfræði.

Moskítóflugur smita menn af malaríu.

Hvenær var fyrst talað um fyrstu eða fyrri heimsstyrjöldina?

U n i v e r s a l H i s t o r y/ UI G /G e t t y

SVAR Þegar fyrsta heimsstyrjöldin geisaði á árunum 1914-1918 hvarflaði ekki að nokkrum manni að mannkyn kæmi sér í aðrar eins aðstæður aftur á 20. öld. Því var ekki talað um fyrstu heimsstyrjöldina eða fyrri heimsstyrjöldina fyrr en í upphafi þeirrar seinni árið 1939. Á meðan á fyrri heimsstyrjöldinni stóð nefndu Bretar

hana „The Great War“, Frakkar „La Grande Guerre“, Þjóðverjar „Der Große Krieg“, Ítalir „La Grande Guerra“ eða stríðið mikla en þau orð höfðu áður verið höfð um Napóleónsstyrjaldirnar. Einnig var talað um „evrópsku styrjöldina“ og „heimsstyrjöldina“. Íslendingar töluðu um heimsstríðið fram að seinni heimsstyrjöld.

Margir töldu þó ljóst að um nokkur nýmæli í mannkynssögunni væri að ræða; í fyrsta sinn höfðu átök í Evrópu áhrif um veröld víða. Breski fréttaritarinn Charles á Court Repington skrifaði bók um fyrri heimsstyrjöldina og kom hún út árið 1920. Hann valdi henni nafn sem um leið varar við framtíðinni: Fyrsta heimsstyrjöldin 1914-1918.

Hvorki þessir þýsku hermenn né aðrir sem börðust eða lifðu á árunum 1914-1918 töluðu um fyrri heimsstyrjöldina.

18 SAGAN ÖLL 10/2016

Frelsisvonir vöknuðu að Stalín látnum árið 1953

M U N N Ö M R A N S I E R P UP

e r i c h l e s s i n g / m ag n u m / i b l

ÆTTU Mskriðdrekar

Vonir um aukið frelsi kviknuðu í brjóstum íbúa austantjaldslandanna að Stalín látnum. 20 SAGAN ÖLL 10/2016

Stalín var bæði elskaður og hataður til dauðadags.

Að lokinni síðari heimsstyrjöldinni ríkti Jósef Stalín yfir allri AusturEvrópu. Hann lést í mars 1953, margir telja andlátið grunsamlegt, og menn væntu aukins frelsis þar eystra. En eftirmenn Stalíns sáu ekki ástæðu til breytinga. Skriðdrekasveitir Varsjárbandalagsins börðu hverja uppreisnina af annarri niður. E F T I R Å K E S T E I N WA L L

ð venju eyddi Jósef Stalín kvöldi 28. febrúar með nánustu mönnum sínum meðal leiðtoga Sovétríkjanna. Saman horfðu hann, Lavrentí Bería, Níkíta Krústsjov, Nikolaí Bulganín og Georgí Malenkov á kvikmynd í Kreml en héldu

síðan til sveitaseturs, dacha, Stalíns skammt frá Moskvu. Þar skemmtu kommúnistaleiðtogarnir sér í nokkrar klukkustundir en síðan héldu gestirnir heim á leið og Stalín varð eftir ásamt lífvörðum sínum. Síðan gerðist margt undarlegt. Stalín var með öryggismál, ekki síst eigin, á heilanum en nú sagði hann lífvörðunum að þeir mættu draga sig í hlé. Og að ekki mætti trufla hann. Lífverðirnir sváfu fram eftir morgni enda urðu þeir ekki varir við Stalín. Um

klukkan 17:30 sáu þeir þó að kveikt var á lampa í einum glugga í herbergi Stalíns.

Stalín lá á gólfinu

Pjotr Lozgasjev var einn lífvarðanna og í lok tíunda áratugar síðustu aldar sagði hann Edvard Radzinski sagnfræðingi frá næstu atburðum í viðtali. Lífverðirnir væntu skipana frá Stalín en ekkert heyrðist. Lozgasjev var því sendur á hans fund um klukkan 22:00. „Ég flýtti mér að vistarverum hans og þar lá hann á gólfinu. Hann hafði pissað í

Leiðtogar Sovétríkjanna sendu skriðdreka til Berlínar, Poznan og Búdapest að takast á við mótmælahreyfingar.

enij Ch

d ej

allian ce

ibl

M i c h ael R o u g ier / L I F E /Gett y

„Lífverðirnir sváfu fram eftir morgni enda urðu þeir ekki varir við Stalín.“ SAGAN ÖLL 10/2016 21

UPPREISN Í EVRÓPU

Var eitrað fyrir Jósef Stalín?

Fjöldi syrgði

Nokkrum dögum síðar, 5. mars 1953, tilkynntu læknar að Jósef Stalín væri látinn, 74 ára að aldri. Daginn eftir bárust fréttirnar um veröld víða; leiðtogi Sovétríkjanna frá 1924 var fallinn frá. Í ógnum og skelfingum síðari heimsstyrjaldar hafði hann orðið mörgum Rússum landsfaðirinn sjálfur. Í Vesturheimi varð „Uncle Joe“ nánast vinsæll vegna baráttunnar við Hitler. Kommúnistar um allan heim hafði Stalín verið hinn mikli leiðtogi þrátt fyrir að fregnir

Moskva

NATÓ

SOVÉTRÍKIN

Gdansk Poznan PÓLLANDVARSJÁARBerlín Varsjá

ÖSTVESTURBANDALAGIÐ AUSTURÞÚSKAPrag ÞÝSKALAND LAND TÉKKÓSLÓVAKÍA Bratislava UNGVERJALAND

Búdapest

JÚGÓSLAVÍA

RÚMENÍA

ÍTALÍA

BÚLGARÍA

ALBANÍA

TYRKLAND

Landamæri árið 1953. höfðu borist af ofsóknum á hendur þeim sem ekki fylgdu honum að málum, vafasömum réttarhöldum, fangelsunum og aftökum.

Um 1,5 milljón manna vottaði Stalín, í opinni kistunni, virðingu sína. krufningsskýrslunni en síðan voru þær upplýsingar teknir úr opinberum útgáfum krufningsskýrslunnar.

s va n t e s t r ö m

buxurnar og af vörum hans streymdu samhengislaus hljóð og orð. Vasaúr hans og dagblað lágu hjá honum á gólfinu. Vasaúrið hafði stöðvast klukkan 18:30. Þá hlýtur hann að hafa fallið á gólfið.“

hafi óttast þessar áætlanir Stalíns og talið víst að hann hygði á þriðju heimsstyrjöldina. Blóðþynningarlyfið warfarín var þá nýkomið á heimsmarkaðinn og talið ágætt rottueitur. Samkvæmt höfundum bókarinnar voru uppi kenningar um að Stalín hefði verið gefið þetta lyf og það hefði orsakað heilablóðfallið sem dró hann til dauða. Warfarín er með öllu bragðlaust og gæti hafa verið blandað í mat hans eða drykk. Vitað er að minnst var á miklar magablæðingar í fyrstu

e v e r e t t/ i b l

l Bókin Stalin‘s Last Crime kom út árið 2003 og þar segja höfundarnir, Jonathan Brent og Vladimir Naumov, frá baráttu hans gegn læknum af gyðingaættum en hana hóf hann fyrir andlátið 1953. Megin ástæða baráttunnar var sú fullyrðing að Bandaríkjamenn hefðu á sínum snærum lækna af gyðingaættum og áttu þeir að eitra fyrir sovéska leiðtoganum til undirbúnings innrás Bandaríkjamanna. Í bókinni segir enn fremur frá þeim kenningum að fulltrúar í æðsta ráðinu

Að sovéskri fyrirmynd

Rauði herinn hafði hernumið löndin í Austur-Evrópu á síðasta skeiði síðari heimsstyrjaldar og beitt ofbeldi og ógn til að koma þjóðum þar undir stjórn kommúnískra harðstjóra. Næstu ár var andstaða gegn kommúnisma þar miskunnarlaust barin niður og allt sem ekki laut þeirra stjórn og völdum og voru þar einkum leyniþjónustur landanna að verki en þær höfðu verið skipulagðar að sovéskri fyrirmynd. Ofsóknir leyniþjónustumanna og ógnanir unnu á störfum stjórnmálaflokka, kirkna og einkafyrirtækja en ekki síður hreyfingum og félögum óbreyttra borgara,

Þúsundir manna komu á Rauða torgið 11. mars 1953 og lögðu þar blómakransa í minningu Stalíns.

22 SAGAN ÖLL 10/2016

e v e r e t t/ i b l

J e n s - U l r i c h Ko c h / p i c t u r e a l l i a n c e / d pa / i b l

Krústsjov hafði betur í valdabaráttunni l Að Stalín látnum var talið næsta

Austur-þýsk áróðursmynd af Stalín frá árinu 1952.

Persónudýrkun

Í austantjaldslöndunum fetuðu kommúnistastjórnir í fótspor Sovétmanna. Áróðursmeistarar þar hönnuðu nokkra persónudýrkun á helstu leiðtogum en gættu þess þó vandlega að dýrkun þeirra yrði aldrei meiri en Stalínsdýrkunin. Kommúnistar um allan heim tóku þátt í þeirri dýrkun og sorg margra var innileg og sönn þegar að andláti hans kom. Því fylltust menn áhyggjum vegna

framtíðar kommúnistaríkjanna þegar Stalín var allur. Nokkrum mánuðum eftir útför hans voru austur-evrópskir kommúnistaleiðtogar kallaðir á fund sovéska æðsta ráðsins. Enn var það undir sameiginlegri stjórn nánustu samstarfsmanna Stalíns. Ráðsmenn skipuðu leiðtogum kommúnistaflokka í Austur-Þýskalandi, Ungverjalandi og Albaníu að taka upp nýja stefnu, draga úr persónudýrkun, ofsóknum á hendur stjórnarandstæðingum og auka frelsi í efnahagsmálum. Í ráði var að leiðtogar Póllands, Tékkóslóvakíu og Búlgaríu gerðu eins. En þá um sumarið urðu atburðir í Berlín til að ekkert varð úr ráðagerðinni. Austur-þýskir verkamenn gripu til verkfalla. Þeir mótmæltu erfiðum

rex/ibl

svo sem skátahreyfinga. Við tóku önnur undir stjórn flokksins, samvinnu- og samyrkjubú sinntu landbúnaði og iðnaði, áróðursmeistarar lofsungu öra og kraftmikla þróun í atvinnulífi.

víst að Georgí Malenkov yrði eftirmaður hans en í raun stóð valdabaráttan í æðsta ráðinu í Moskvu mánuðum saman. Stuttu eftir að sovéski herinn hafði barið niður verkfallsmenn í Austur-Þýskalandi í júní 1953 handtók Níkíta Krústsjov, yfirmann leyniþjónustunnar, Lavrentí Bería, á fundi í Moskvu. Bería var sagður bera ábyrgð á róstrunum í Berlín og sakaður um að vera í leynilegum samböndum við leyniþjónustur í vestri. Hann hefði að auki reynt að gera friðarsamninga við Adolf Hitler í síðari heimsstyrjöldinni. Sannleikurinn var sá að Krústsjov og aðrir fulltrúar í æðsta ráðinu óttuðust um líf sitt, Bería gæti átt auðvelt með að opinbera leynilegar upplýsingar um þá og hrifsa til sín öll völd í Sovétríkjunum. Að fundinum loknum voru allir nánustu samstarfsmenn Bería handteknir og að loknum lokuðum réttarhöldunum síðar á árinu voru þeir teknir af lífi. Krústsjov varð nýr leiðtogi Sovétríkjanna.

„Í austantjaldslöndunum fetuðu kommúnistastjórnir í fótspor Sovétmanna.“

Krústsjov tókst að bola Bería frá og ná völdum í Kreml.

SAGAN ÖLL 10/2016 23

UPPREISN Í EVRÓPU

aðstæðum á vinnustöðum og lágum launum. Verkfallskröfur bárust á öldum ljósvakans til Vestur-Berlínar og hálf milljón manna í AusturÞýskalandi tók verkfallsboðskapinn til sín. Verkfallsmenn í Austur-Berlín gengu einna harðast fram; þeir æddu eftir Unter den Linden, fram hjá Potzdamertorgi og æptu kröfur sínar

hástöfum. Ekki löngu síðar birtust sovéskir skriðdrekar, skotið var á mannfjöldann sem leitaði skjóls.

Aukin óánægja

ullstein/ibl

Sovéski herinn barði niður austur-þýska verkfallið og Stalínistar meðal leiðtoga austantjaldslanda styrktu stöðu sína. En óánægja þjóðanna jókst og náði alla leið á alþjóðlega friðarhátíð í Póllandi sumarið 1955. Hana sótti mannfjöldi úr öllum heimshornum og austantjaldsmönnum var mikið í mun að þeir að vestan kynntust frelsinu eystra og aukinni hagsæld.

Austur-þýskir verkamenn í mótmælagöngu til Vestur-Berlínar 17. júní 1953.

Um veturinn vöknuðu vonir um miklar breytingar þegar Sovétleiðtoginn Níkíta Krústsjov hélt eins konar leyniræðu á þingi sovéska kommúnistaflokksins, gagnrýndi persónudýrkunina á Stalín og þau verk sem framin höfðu verið í hans nafni. Fréttir bárust af orðum hans og ekki stóð á mismunandi túlkun þeirra í austri og vestri. Í Ungverjalandi og Póllandi líktu menn þróun efnahagsmála við hugsjónir um blómleg ríki verkalýðsins en áróðursmeistarar landanna höfðu haldið þeim mjög að mönnum. Aðgerðarsinnar fylltust von um róttækar breytingar ekki síður en félagar í kommúnistaflokkunum. Verkfall skall á haustið 1956 í Poznan í Póllandi. Verkfallsmenn kröfðust bættrar aðstöðu á vinnustöðum og hærri launa en ekki leið á löngu þar til kröfur um afsögn harðstjórnar og brottför sovéskra hermanna úr landinu heyrðust einnig. Um 10.000 sovéskir hermenn

24 SAGAN ÖLL 10/2016

W o l f g a n g A l b r e c h t/ u l l s t e i n / i b l

Austur-Þjóðverjar kasta grjóti í rússneska skriðdreka í Berlín sumarið 1953.

a p/ t t

„Um 10.000 sovéskir hermenn bundu enda á þetta verkfall.“ bundu enda á þetta verkfall. Margir féllu og atburðir þessir urðu ekki til að minnka klofning meðal leiðtoga í pólska kommúnistaflokknum.

Stuðningur Sovétmanna

es ed

A rch i v e s/IBL

Wladyslav Gomulka náði völdum í kommúnistaflokknum og krafðist brottflutnings sovésks hers úr landinu. Krústsjov skipaði hermönnum sínum að halda fylktu liði til Varsjár og fór þangað sjálfur til að halda aftur af valdatöku Gomulka. Hann svaraði með því að skipa sveitum pólska innanríkisráðuneytisins að verja höfuðborgina. Áður en til átaka kom kallaði Krústsjov þá foringja hersins sem harðast höfðu gengið fram Verkfallsmenn í Poznan í Póllandi á hröðum flótta undan í Pozdan heim. Gomulka sovéskum skriðdrekum haustið 1956. lofaði þá að halda tryggð við stjórnvöld í Moskvu í Ráðist á skriðdreka utanríkismálum. Þó varð ekki útbúinn sendum út á torgið. Aðfaranótt 24. október birtust fyrstu logn í austantjaldslöndunum. Wladyslav Kona meðal mótmælenda sovésku hermennirnir á götum Baráttumönnum fyrir frelsi í Gomulka hóf að lesa tilkynninguna í höfuðborgar Ungverjalands og nú skyldi Ungverjalandi óx fiskur um meintri, beinni útsendingu. uppreisnarmenn meðal borgarbúa hrygg og nú virtist stormur í aðsigi. Fljótt varð þó mannfjöldanum ljóst að endanlega barðir niður. Borgarbúar Þriðjudaginn 23. október gengu ekkert af boðskapnum barst út á öldur skutu á þá og vörpuðu heimagerðum tugþúsundir manna um götur í Búdapest ljósvakans. Útsendingarbíllinn varð því bensínsprengjum. Áhafnir sovésku og æptu Ruszkik haza eða farið heim að múrbrjóti þegar mótmælendur réðust skriðdrekanna áttu erfitt með að beita Rússar! Mannfjöldi safnaðist saman á útvarpshúsið. Síðar sama dag felldu sér gegn litlum hópum uppreisnarmanna við húsakynni ungverska útvarpsins og mótmælendur Stalínstyttu og brenndu sem réðust gegn þeim og leyndust í heimtaði að fá að senda út tilkynningu. kommúnísk rit á götum borgarinnar. miðborginni. Útvarpsstjórinn reyndi að blekkja Uppreisnarhópur sem hafði komið hann með því að senda útvarpsbíl sér fyrir í Corvin-kvikmyndahúsinu

Ríkisstjórnir í vestri mótmæltu en þorðu ekki að blanda sér í málin niður í Austur-Þýskalandi 1953, Ungverjalandi og Póllandi 1956 og í Tékkóslóvakíu 1968 ollu ekki hernaðarlegum afskiptum úr vestri. Leiðtogar vestra fordæmdu kúgunina og tóku á móti flóttamönnum en óttinn við að mæta Sovétmönnum og að úr yrði kjarnorkustyrjöld var of mikill og aðildarríki Atlantshafsbandalagsins létu þar við sitja.

Richard Nixon í kátum hópi ungverskra fóttamanna 1956.

SAGAN ÖLL 10/2016 25

D e a n lo o m i s/ l i f e /g e t t y

l Stuttu eftir að síðari heimsstyrjöldinni lauk gagnrýndu ríkisstjórnir í vestri alræðisstefnuna sem einkenndi leppstjórnir Sovétmanna austan járntjaldsins í Evrópu. Winston Churchill sagði einmitt að járntjald hefði verið dregið fyrir í álfunni. En andstæðingar stjórnvalda eystra nutu aldrei hernaðarlegs stuðnings úr vestri. Uppreisnirnar sem barðar voru

UPPREISN Í EVRÓPU

erich lessing/ibl

Vopnaðir, ungverskir uppreisnarmenn á götum Búdapest og þar má sjá ýmis merki átakanna.

„Áhafnir sovésku skriðdrekanna áttu erfitt með að beita sér gegn litlum hópum uppreisnarmanna ...“ reyndist þeim sérlega erfiður, þeir vörðust með handsprengjuregni við bakhlið byggingarinnar og úr ræsum nærliggjandi húsa. Í miðborg Búdapest hafði risið virki.

Í lið með hinum

26 SAGAN ÖLL 10/2016

h u lt o n /g e t t y

Pál Maléter liðsforingja var skipað að koma í veg fyrir að 900 hermenn við þetta virki gengju til liðs við uppreisnarmenn. Þegar þangað kom tókust áhafnir sovéskra skriðdreka og uppreisnarmenn á af hörku. Maléter var brugðið við að sjá óbreytta borgara berjast gegn hermönnum, hann gekk í lið með uppreisnarmönnum og lagði skriðdreka sínum þannig að hann lokaði aðalinnganginum að kvikmyndahúsinu. Maléter varð einn af mikilvægustu leiðtogum uppreisnarmanna. Matyás Rakósi hafði verið leiðtogi Ungverja frá 1948 og fetað í fótspor Stalíns af samviskusemi og tryggð. Andstöðu flokksmanna og annarra

mætti hann með ógn og pyndingum. Á sex árum, 1948-1953, voru 1,3 milljónir Ungverja dregnir fyrir dómstóla, þar sem menn voru sakaðir og fundnir sekir fyrir brot gegn stjórnvöldum. Meðal leiðtoga kommúnistaflokksins var aðeins einn sem ekki var „hreinsaður“ burt á þessum ógnarárum, þrátt fyrir að hann gagnrýndi

samyrkjustefnu í landbúnaði. Að Stalín látnum 1953 höfðu sovéskir leiðtogar valið Imre Nagy til að taka við embætti forætisráðherra af Rakósi, öllum til nokkurrar undrunar. Nagy kynnti „kommúnisma með mannsandlit“ en í stefnu hans fólst meðal annars að komið var til móts við bændur og pólitískum föngum var veitt frelsi. Alþýðleg framkoma og útvarpsávörp til þjóðarinnar áunnu honum fylgi almennings, Nagy naut vinsælda fyrsta eina og hálfa árið í embætti.

Andstaðan eykst

Mannfjöldi við Stalínsstyttu sem steypt hefur verið af stalli í Búdapest.

Haustið 1954 gengu Vestur-Þjóðverjar í Atlantshafsbandalagið, NATO, og stefna Sovétmanna gagnvart Ungverjum breyttist. Imre Nagy var vísað frá völdum í apríl 1955 en hann neitaði að segja af sér og jók það enn á vinsældir hans. Fregnir bárust af leyniræðu Krústsjovs og vonir ungverskra uppreisnarmanna

Skriðdrekar eyddu vorinu í Prag I m ag n o/G e t t y

l Alexander Dubcek tók við af Antónín Novotny sem leiðtogi tékkóslóvakíska kommúnistaflokksins eftir miklar ógöngur í efnahagsmálum á sjöunda áratug síðustu aldar. Dubcek hóf endurbótastarf í apríl 1968 og þá jókst ritfrelsi og frelsi í efnhagsmálum. Dubcek sagði stefnu sína sósíalíska og mannlega og leyfði starfsemi annarra stjórnmálaflokka. Hann kynnti einnig áætlanir sínar um að gera Tékkóslóvakíu að sambandsríki. Endurbætur hans féllu í góðan jarðveg meðal landsmanna en íhaldssamir félagar í tékkóslóvakíska kommúnistaflokknum og leiðtogar Sovétríkjanna höfðu flest við þær að athuga. Á fundi um sumarið lofaði Dubcek tryggð sinni og stjórnar sinnar við Sovétríkin og Varsjárbandalagið. En loforð hans róuðu ekki Leóníd Brésnjeff, leiðtoga Sovétríkjanna. Á fundi í Bratislava máttu allir

Flóttamenn frá Tékkóslóvakíu við landmæri Austurríkis 1968. leiðtogar austantjaldsríkjanna undirrita yfirlýsingu um að Varsjárbandalagið mætti láta til sín taka ef fjölflokkakerfi yrði tekið upp í einhverju ríkja bandalagsins. Aðfaranótt 21. ágúst réðust hermenn nærliggjandi kommúnistaríkja inn í Tékkóslóvakíu. Dubcek var handtekinn og við tók Gustav Husak. Rúmlega 300.000 manns flúðu frá Tékkóslóvakíu.

Süddeutsche Zeitung/ibl

l i b o r h a j s k y /c t k / s ü d d e u t s c h e z e i t u n g / i b l

Pál Maléter, til vinstri, gekk í lið með uppreisnarmönnum. um breytingar vöknuðu. Æ fleiri fylktu sér um Imre Nagy en þrátt fyrir að dyrum ungverska kommúnistaflokksins hafi verið skellt á hann hélt hann áfram að gagnrýna ofsóknir á hendur stjórnarandstæðingum og samyrkjustefnu í landbúnaði. Andstaða landsmanna jókst árið 1956 og krafist var aukins frelsis, að pólitískum föngum yrði sleppt og frelsi aukið í efnahagslífi. Kröfurnar voru kynntar á mótmæla- og fjöldafundum. Stalínistar innan ungverska

Mótmælendur klifruðu upp á rússneskan skriðdreka í Prag í ágúst.

SAGAN ÖLL 10/2016 27

UPPREISN Í EVRÓPU

l e s s i n g / i bl

kommúnistaflokksins báðu um aðstoð sovéskra hermanna í landinu í október 1956 en þegar áhafnir sovéskra skriðdreka komu sér fyrir í „farartækjum“ sínum mættu þeim ekki „andbyltingarsinnaðir fasistar“ heldur ungverskir, óbreyttir borgarar með sín heimagerðu vopn.

75 drepnir í mótmælum

Rússneskumælandi ungverskir stúdentar klifruðu upp á skriðdreka og hvöttu rússneska hermenn til að skjóta ekki á verkamenn, bændur og námsmenn. Þetta atvik hafði áhrif á suma hermannanna og þeir leyfðu Ungverjunum að halda áfram með skriðdrekunum að torginu við þinghúsið en þar átti að halda fund og krefjast afsagnar stjórnarinnar. Mótmælin voru með friðsamasta móti í um hálfa klukkustund en þá birtust ungverskar öryggissveitir og skutu á mótmælendur. Einhverjir sovésku hermannanna köstuðu handsprengjum, 75 létust og 282 særðust. Rússar véku ungverska kommúnistaleiðtoganum Ernö Gerö frá völdum en ekki varð lát á götuátökum í Búdapest og breiddust þau út til annarra borga í landinu. Mannfjöldinn handsamaði starfsmenn ungversku leyniþjónustunnar og hengdi þá án dóms og laga.

„Mannfjöldinn handsamaði starfsmenn ungversku leyniþjónustunnar og hengdi þá án dóms og laga.“

Nagy aftur til valda

Koma þurfti skikk og skipulagi á sundurslitinn kommúnistaflokkinn og Imre Nagy var kallaður til stjórnarstarfa á ný. Hann hafði ekki sést í mótmælum og átti í miklum erfiðleikum með að sætta sig við margar þær kröfur sem endurómuðu á götunum. Nagy taldi sig kommúnista og útvarpsávarp hans af þessu tilefni olli mörgum uppreisnarmanninum miklum vonbrigðum. En hann hét að koma sovésku hermönnunum á brott. Honum tókst að sannfæra fulltrúa sovéska kommúnistaflokksins, Anastas Mikojan, um að brotthvarf hermannanna

Uppreisnarmenn hafa klippt merki kommúnistaflokksins úr ungverska fánanum.

Imre Nagy varð forsætisráðherra á ný. Rue des Archives/IBL

28 SAGAN ÖLL 10/2016

l Anna Walentynowicz lét mjög að sér kveða í ólöglegu verkalýðsfélagi í Póllandi og var rekin. Í ágúst 1980 brugðust menn við með verkfalli í Lenínskipasmíðastöðinni í Gdansk. Lech nokkur Walesa fór fyrir verkfallsmönnum og úr varð verkalýðhreyfingin Solidarność, Samstaða. Kommúnistastjórnin í Póllandi viðurkenndi hreyfinguna um haustið í þeirri von að verkfallið leystist. Undir stjórn Walesa varð Samstaða að stjórnmálahreyfingu og milljónir Pólverja fylgdu henni.

leitaði í örvæntingu eftir stuðningi umheimsins. Lofað var að Ungverjar segðu sig úr Varsjárbandalaginu og stórveldi voru beðin um að tryggja hlutleysi landsmanna. Bandaríkjamenn stóðu þá í ströngu í Súez-deilunni og svöruðu ekki kallinu.

Hvirfilbyljar-aðgerðin

Aðgerðin Hvirfilbylur hóst 4. nóvember en þá réðust 150.000 hermenn Varsjárbandalagsins inn í Búdapest með aðstoð skriðdrekasveita og flughers. Nagy bannaði herstjórninni að fórna ungverskum hermönnum í vonlausri baráttu gegn sovéska ofurmagnanum.

Lech Walesa

Hópar uppreisnarmanna börðust næstu vikur. Ungverskir borgarar flúðu í vestur. Pál Maléter var þá varnarmálaráðherra, Rússarnir handtóku hann en Imre Nagy leitaði skjóls í sendiráði Júgóslava. Vorið 1957 höfðu Nagy og aðrir stjórnarleiðtogar verið handteknir. Ári síðar voru þeir dregnir fyrir dómstóla, dæmdir til dauða og teknir af lífi. Uppreisnin í Ungverjalandi hafði verið barin niður og tök Sovétmanna á þjóðum Austur-Evrópu hert. l

ullstein/ibl

væri nauðsynlegt ef byggja ætti upp trúnað milli þjóðarinnar og stjórnvalda eftir fjöldamorðin á þinghússtorginu. Í lok októbermánaðar var Nagy falið að mynda stjórn sína. Vopnahléi var lýst yfir og sovéskir skriðdrekar héldu á brott frá Búdapest. Samninga var leitað um veru sovéskra hermanna í landinu, margan uppreisnarmanninn grunaði að Sovétmenn hefðu haft betur í þessari rimmu og enginn vissi hvort leiðtogarnir í Moskvu stæðu við samninga. Biðinni lauk í nóvemberbyrjun. Ríkisstjórninni bárust fréttir um að sovéskir hermenn væru á leið inn í landið úr öllum áttum. Stjórn Nagys

Í desember 1981 setti kommúnstaflokkurinn á herlög í landinu, bannaði Samstöðu og lét handtaka leiðtoga hreyfingarinnar. Í ljós kom að hreyfingin var svo kraftmikil að stjórnvöld urðu að vægja. Samstaða tók þátt í kosningum í landinu 1989 og einn leiðtoga hennar, Tadeusz Mazowiecki, varð forstætisráðherra. Þróun mála í Póllandi á níunda áratug síðustu aldar hleypti mönnum kappi í kinn í austantjaldslöndunum.

Rússenskur skriðdreki í Búdapest 11. nóvember 1956. Önnur innrás Varsjárbandalagsins í borgina vann á uppreisn Ungverja. SAGAN ÖLL 10/2016 29

W oj t e k L a s k i / E a s t N e w s/G e t t y

Pólskt verkalýðsfélag markaði upphaf endalokanna

7 hirðmenn Hinriks VIII

Konungsins þjónar lögðu líf sitt að veði

brid

gem

an/

Staða við hirð Hinriks VIII gat auðveldað mönnum að komast til auðs og áhrifa. En staðan gat ekki síður verið lífshættuleg. Hér segir af sjö körlum sem þjónuðu þessum skapstóra konungi og embættum þeirra sem mörg hver eru enn við lýði.

IB L

Hinrik VIII lét ekki aðeins taka tvær eiginkvenna sinna af lífi heldur og hirðmenn sem hann sakaði um að hafa svikið hann.

EFTIR ED DUTTON

stöður hirðmanna frá 16. öld

1. Page 2. Court Jester 3. Groom of the Stool 4. Esquire of the Body 5. Lord Chamberlain 6. Groom of the Privy Chamber 7. Gentlemen of the Privy Chamber

30 SAGAN ÖLL 10/2016

yrsta dag maímánaðar árið 1536 var blásið til burtreiða við hirð Hinriks VIII. Riddarar komu saman við Greenwich, skammt frá Lundúnum, og fyrir þeim fóru bróðir drottningar, George Boleyn, og Henry Norris en hann gegndi því mikilvæga embætti Groom of the Stool. Hestur Norris lét ekki að stjórn svo konungur lánaði honum sinn hest.

Frá íhlaupastörfum til kvennaveiða

hafa verið elskhugar drottningar. Þeirra sem sátu í hirð Hinriks VIII gátu vænst auðæfa og valda ekki síður enn bráðs bana.

Leið til auðs

Þúsundir manna voru í þjónustu konungs, hirð hans var miðstöð valda á Englandi. Ef maður vildi komast til pólitískra valda í enska einveldinu á 16. öld lá beint við að gerast hirðmaður Dæmdur og líflátinn konungs. Upphaflega bar hirðmönnum Skömmu síðar bárust Hinriki VIII að sinna ýmsu smálegu fyrir konung skilaboð. Hann stóð skyndilega á en því fylgdu bein samskipti við fætur, kvaddi drottningu sína hans hátign og gat maðurinn og skipaði Norris að ríða með haft áhrif á hann og ekki sér til Westminster. Undrandi síður forustumenn þeirra hlýddi Norris skipuninni og ólíku sveita hirðarinnar sem varð enn meira undrandi þegar kepptu um athygli konungs. Anne konungur yfirheyrði hann alla Hirðmaður var einnig talinn Boleyn leiðina. fulltrúi konungs og því ljóst að Nokkrum vikum síðar voru gott var að komast í samband við Norris, Anna drottning Boleyn og slíkan ef leita átti stuðnings konungs hirðmennirnir George Boleyn, Mark í einhverju máli. Enskur hirðmaður Smeaton, Francis Weston og William hafði því nokkur völd og gat auðveldlega Brereton liðin lík, höfðu verið dæmd til aukið auð sinn og völd. l dauða og tekin af lífi. Þeir áttu allir að Ma

Anna Boleyn (Natalie Dormer) við höggstokkinn en hún var fundin sek um hjúskaparbrot, sifjaspell og föðurlandssvik. Mynd úr sjónvarpsþáttaröðinni The Tudors.

„Þúsundir manna voru í þjónustu konungs, hirð hans var miðstöð valda á Englandi.“

E v e r e t t Co llec t i o n / I B L

l Alsiða var að senda tíu ára aðalspilta að heiman og í þjónustu enn ættstærri fjölskyldna. Piltur naut þar menntunar, lærði veiðimennsku og reiðlist og flóknar siðvenjur hirðarinnar. Page Þegar sumir piltanna eltust og þroskuðust, komust á táningsaldur, gátu þeir vænst þess að verða þjónar við hirð konungs. Þar urðu þeir gjarnan sendiboðar og þjónustumenn hirðmanna. Til dæmis má nefna að þjónn Esquire of the Body vakti herra sinn klukkan sjö að morgni svo sá gæti vakið konung. Fjöldi hirðmanna hóf feril sinn í þessum þjónustustörfum. George Boleyn (1503-1536) var einmitt tíu ára þegar hann var kynntur við hirðina og hóf þjónustustörf. Hann var hækkaður í tign og skipaður yfirhirðskáld en var af George flestum talinn Boleyn hrokafullur og yfirmáta kvensamur. Árið 1525 varð hann Gentleman of the Privy Chamber en var vikið úr embætti hálfu ári síðar, sennilega vegna þess að einhver náinn konungi vildi draga úr áhrifum Boleynfjölskyldunnar við hirðina. Árið 1528 varð hann Esquire of the Body og síðan sérstakur sendifulltrúi konungs til Frakklands. Hann fylgdi Hinriki VIII að málum í valdabaráttunni við kirkjuna, taldi konung eiga að vera æðsta mann kirkjunnar á Englandi eftir að sambandinu við páfann í Róm var slitið. Hann var þó handtekinn og líflátinn um svipað leyti og systirin, þau voru meðal annars dæmd fyrir sifjaspell. Enn eru þjónar af þessu tagi í þjónustu Elísabetar II, til dæmis sinnir einn því ábyrgðarmikla starfi að halda uppi skikkju hennar við hátíðlegar athafnir. Á árunum 19771979 sinnti bróðir Díönu prinsessu, Charles, því starfi.

SAGAN ÖLL 10/2016 31

SJÖ HIRÐMENN HINRIKS VIII

Hirðfíflið orðsnjalla l Hirðfíflinu Court Jester bar að

skemmta konungi. Í leikritum Shakespeares eru hirðfíflin oft bráðgreind ólíkindatól, virðast einföld en reynast gamansamir snillingar. Um þær mundir skildu margir orðin úr fyrra Korinþubréfi Nýja testamentisins: „Því að heimska Guðs er Court mönnum Jester vitrari og veikleiki Guðs mönnum sterkari,“ á þá leið að heimskir væru saklausir og nánast William helgir menn. Margt Sommers bendir til að sum fífla þessara hafi í raun verið „heimsk“, átt í erfiðleikum með lærdóm eða þau skorti þroska. Frægasta hirðfífl Hinriks VIII var William Sommers (1505-1560), kroppinbakur frá Shropshire, skammt frá Wales, sem gekk í þjónustu konungs árið 1525. Hann var þekktur fyrir kjánalegar málvillur sínar. Eitt sinn sat konungur yfir bókhaldi sínu og fífl hans talaði um „frauditers“ í stað „auditers“ og gaf þannig í skyn að bókhaldarar konungs væru falsarar, þeir fölsuðu bókhald hans hátignar til að geta stungið fjármunum í eigin vasa. Hann var sannarlega hnyttinn í tilsvörum en sannlega vanþroska að einhverju leyti. Hann var kallaður „Sot Sommers“ eða HeimskiSommers. Til er samningur frá 1551 en samkvæmt honum felur Hinrik VIII William Seyton að annast Sommers gegn 40 shillinga greiðslu, Sommers hefur því ekki getað séð um sig sjálfur. Hann hélt stöðu hirðfífls á valdatímum barna Hinriks VIII.

32 SAGAN ÖLL 10/2016

Kynnti Önnu Boleyn við hirðina l Sá sem sinnti þessari Glæsileg mikilvægu stöðu sá um salernin voru að baða hans hátign og öll borin um hallir Groom hans líkamsþrif yfirleitt, en og sveitasetur of the nafn stöðunnar var dregið af þegar konungi Stool skyldum hans á salernisferðum þóknaðist. konungs. Við fyrstu sýn virðist þetta ekki hafa verið tigið starf en og gat haft mikil áhrif á hann, jafnvel í þó varð það einna eftirsóttast starfa efnahagsmálum. við hirðina. Groom of the Stool var Sir Henry Norris (1490-1536) var bókstaflega nánasti maður konungs riddarasonur. Hann varð þjónn við

Hinrik VIII yfirgefur burtreiðarnar eftir að honum höfðu borist skilaboð um svik Henrys Norris.

Vissir þú að ... Groom of the Stool bar að berja að dyrum við þingsetningu, áður en konungur ávarpaði þingheim. Dyrum var þá lokið upp en lokað aftur og táknaði það sjálfstæði þingheims gagnvart konungi.

borgarstjóri. Þegar hann l Sex menn báru titilinn varð hirðmaður ákvað Esquire of the Body Lútherstrúarmaðurinn og sinntu konungi í Esquire Dutton að ganga til svefnherbergi hans. of the liðs við sveit Thomasar Sá elsti var Knight of Body Cromwell en hann var the Body. Menn þessir þá í óða önn að koma sér stóðu vaktir, vöktu konung í stöðu nánasta ráðgjafa klukkan átta að morgni, konungs. Cromwell og Dutton aðstoðuðu hann við stundaskrá vildu losna við William Brereton dagsins og hjálpuðu honum að og Cromwell fékk Dutton mikil skipta um nærföt. Þeir færðu lönd sem áður höfðu verið í eigu honum einnig mat þegar hann Breretonfjölskyldunnar. Dutton skipaði og ákváðu hverjir mættu var skipaður fógeti í Cheshire og hitta konung í svefnherbergi hans. þegar Brereton var líflátinn fyrir Sir Piers Dutton (1480-1545) samband sitt og drottningar varð Esquire of the Body árið 1520 og skipaður Knight of the varð Dutton í raun maður Body 1527. Hann stóð í deilum Cromwells á fyrrum yfirráðasvæði Breretonfjölskyldunnar. Dutton við Breretonfjölskylduna því stjórnaði ránsferðum í klaustur og Randolph Brereton hafði hneppt lét myrða andstæðinga sína. hann í fangelsi árið 1504 þegar hann átti í deilum við ábóta Embætti Esquire of the Body var lagt niður árið 1702. í Chester en þar var Dutton

Thomas Cromwell, ráðgjafi konungs, taldi marga hirðmenn keppinauta sína í baráttunni um völd og áhrif.

nati o nal p o rtrait galler y w

hirðina 1515, kleif metorðastigann þar hratt og örugglega, sinnti vel launuðum embættisstörfum hverju á eftir öðru. Hann varð einn auðugasti maður Englands. Hann varð Groom of the Stool árið 1526 og var Önnu Boleyn innan handar þegar hún varð hirðdama Katrínar af Aragóníu og eftir að hún kynntist konungi náið. Áratug síðar var Anna Boleyn drottning og Henry Norris fór fyrir sveit hennar við hirðina en sá hópur vildi að hluti eigna niðurlagðra klaustranna yrði notaður til að mynda bandalag við Frakka, öðrum hluta yrði deilt meðal fátækra. Ráðgjafi Hinriks VIII, Thomas Cromwell, vildi hins vegar að eignirnar yrðu færðar konungi og fjármunirnir notaðir til að styrkja samband Englendinga og Germanska veldisins. Anna Boleyn og fylgismenn hennar voru sem sagt andstæðingar Cromwells og kom hann þeim öllum fyrir kattarnef. Drottning var í meira lagi daðurgjörn og margir töldu hana ótrúa konungi. Cromwell grúskaði og komst að því að 28. apríl 1536 hefði hún sagt við Norris að „ef eitthvað hendir konung getið þér leitað til mín“. Ef til vill var hún að gantast en Cromwell og hans menn töldu orðin ekkert minna en föðurlandssvik, konung ætti að særa eða drepa. Hirðtónlistarmaðurinn Mark Smeaton var yfirheyrður og hugsanlega pyndaður. Hann játaði að hafa átt vingott við drottninguna. Sagði hann Norris og fleiri menn samseka. Skilaboðin sem bárust Hinriki VIII við burtreiðarnar í Greenwich voru einmitt um mál þetta allt. Norris og aðrir ákærðir voru dæmdir og teknir af lífi. Embættið Groom of the Stool var lagt niður árið 1901.

Í bandalagi við Cromwell

SAGAN ÖLL 10/2016 33

SJÖ HIRÐMENN HINRIKS VIII

Lifði valdabröltið af 5

Lord Chamberlain

William Paulet starfaði í valdatíð tveggja drottninga og tveggja konunga.

l Lord Chamberlain stjórnaði konungsgarði með hvítum embættisstaf sínum. Á 16. öld voru konungar í hásætum sínum með guðs náð og blessun og því voru helgir siðir og venjur alsiða við flestar athafnir hirðar Hinriks VIII. Sá sem var í embætti Lord Chamberlain stjórnaði athöfnum þessum öllum, lét nýja hirðmenn sverja eiða sína og skipulagði opinberar samkomur hirðarinnar af öllu tagi. Sir William Paulet (1483-1572) var Lord Chamberlain á árunum 1543-1545. Hann var iðulega nefndur „mestur þeirra sem lifði Túdorana af“ enda sagðist hann sjálfur „fremur bjarkargrein en eik“. Hann hafði verið fógeti og þingmaður fyrir sunnanvert Hampshire. Árið 1532 gerðist hann hirðmaður og að lokum varð hann Lord Chamberlain. Paulet taldi rétt að konungur yrði æðsti maður kirkjunnar árið 1535 og fordæmdi þá sem mótmæltu þeim gjörningi. Játvarður Hinriksson VIII var ákafur Lútherstrúarmaður og þá fór Paulet fyrir þeim sem ofsóttu kaþólikka og aðra andstæðinga þeirrar trúar. Honum var þakkað með því að skipa hann markgreifa af Winchester. María I var krýnd Englandsdrottning og hafði siðaskipti á Englandi, Paulet snerist umsvifalaust til kaþólskrar trúar og fordæmdi Lútherstrúarmenn. Að Maríu látinni tók Elísabet I við og Paulet gekk að sjálfsögðu til liðs við ensku biskupakirkjuna. Á tímabilinu 1747-1968 heyrði ritstkoðun í leikhúsum og jafnvel lokun þeirra undir embættið Lord Chamberlain. Árið 1968 beindist gagnrýni embættisins einkum að söngleiknum Chess. Núverandi Lord Chamberlain er William Peel og er hann afkomandi fyrrum forsætisráðherra, sir Robert Peel, en sá er meðal annars þekktur fyrir að hafa lagt grunninn að ensku lögreglunni á 19. öld.

n at i o n a l p o r t r a i t g a l l e r y w

„ ... þá fór Paulet fyrir þeim sem ofsóttu kaþólikka ...“

Lord Chamberlain skipulagði allar helstu og opinberar samkomur. Mikið þurfti af víni og bjór úr vínkjallara konungs í vistarverur hans í Whitehall.

34 SAGAN ÖLL 10/2016

Sankaði að sér konunglegum embættum l Þeir sem völdust í þetta embætti sinntu konungi með því að klæða hann og afklæða. Groom Því var stöðug nærvera of the Privy þeirra nauðsynleg og Chamber þeim reyndist mörgum auðvelt að komast til mikilla áhrifa. Frægasti Groom of the Privy Chamber er sjálfsagt William Brereton (1500-1536). Faðir hans, Rudolph, hafði og verið hirðmaður en einnig fógeti í nánast sjálfstæðu Cheshire. William Brereton varð page, eða þjónn, við hirðina árið 1524 og næstu árin sankaði hann að sér konunglegum embættum. Faðir hans Frami fólst í að vera stöðugt í lést 1530 og William tók við Cheshire fylgd konungs. Mynd úr sjónvarpsþáttunum The Tudors. og þaðan réð hann yfir mestum hluta Wales. Nánasta ráðgjafa konungs, Thomasi Lundúnum, flutti hann til Wales þar sem hafa Ladies of the Bedchamber tekið Cromwell, uxu þess völd unga mannsins andstæðingurinn var dæmdur til dauða við af Groom of the Privy Chamber. í augum. Hann vildi miðstjórn á Englandi og tekinn af lífi. Cormwell vildi fyrir alla Nú sinna sjö konur störfunum og fer og þar með svipta héraðshöfðingja muni losna við Brereton og því var hann hertogaynjan af Grafton fyrir þeim en völdum. William Brereton hafði reynst sakaður um hjúskaparbrot með Önnu hún er einnig Mistress of the Robes. með sjálfstæðari valdhöfum þegar drottningu Boleyn og líflátinn 1536. hann rændi einum andstæðinga sinna í Á tímum Elísabetar drottningar II

Launaðir félagar hátignarinnar l Þeir hirðmönnum sem báru

Tennis leikinn við hirð Hinriks VIII.

titilinn bar að skipuleggja frístundir og skemmtan konungs og má þar nefna veiðar og lengri veiðiferðir. Þeir áttu að verða við „öllum óskum konungs“ og „þjóna honum af auðmýkt, hógværð og virðingu“. Í raun var þessum greitt fyrir að vera félagar konungs. Sir Francis Weston (1511-1536) var af aðalsættum í Surrey, skammt frá Lundúnum. Hann varð þjónn við hirðina 15 ára og dáðist konungur að honum fyrir að sigra sjálfa hátignina í tennisleik, keilu- og tengingaspili. Þeim varð vel til vina og árið 1532 var hann skipaður Gentleman of

the Privy og aðlaður við krýningu Önnu Boleyn árið eftir. Gentlemen Hann var sakaður um of the Privy „föðurlandssvikalegt Chamber hjúskparbrot“ en þá hafði Anna Boleyn í klefa sínum í Tower reynt að átta sig á hvers vegna hún var hneppt í fangelsi og meðal annars sagt að Weston hefði sagst elska hana. Því var hann gerður höfðinu styttri. Árið 1901 var embættið sameinað öðru, Gentleman Usher. Nú sinna því yfirleitt liðsforingjar á eftirlaunum og fylgja hátignum á ýmsa tignarlega viðburði.

SAGAN ÖLL 10/2016 35

ÖLD TÍSKUNNAR 1950-1959

Húsmæður og uppreisn ungu kynslóðarinnar Að síðari heimsstyrjöld lokinni tóku Bandaríkjamenn forustu á flestum sviðum mannlífs á jörðu hér. Þaðan komu húsmóðurímyndirnar og uppreisn unga fólksins, ekki síður en kórréttur klæðnaður. En Ítalir létu einnig til sín taka í tískuheiminum á sjötta áratug 20. aldar. E F TIR S Ö R U G RI B ER G

gljáandi auglýsingamyndum sjötta áratugarins er hin fullkomna húsmóðir í aðalhlutverki. Í pífupilsi og með nýlagt hár tekur hún á móti gestum eins og ekkert gæti aukið hamingju hennar frekar nema ef vera skyldi nýtt elhúsáhald eða pastellitur kæliskápur.

Karlar höfðu flestir klæðst herbúningum og konur séð fyrir sér og sínum á vinnumarkaði í síðari heimsstyrjöldinni og að henni lokinni vildu margir taka gömlu kynjahlutverkin upp á ný. Í Bandaríkjunum var mikið

36 SAGAN ÖLL 10/2016

G r a p h i c a A r t i s /G e t t y

Fyrirmynd bandarískrar húsmóður á fimmta áratug 20. aldar. Í kjól með pífupilsi, uppsett hár og kvöldmaturinn til reiðu.

kapp lagt á að endurheimta þá góðu tíma, þar blómstraði efnahagurinn en í sundursprengdri Evrópu voru menn önnum kafnir við að endureisa borgir, bæi og þorp. Velmegun jókst og bandarískar fjölskyldur í ört stækkandi millistétt fluttu inn í nýbyggð einbýlishús í úthverfum. Á hverjum morgni héldu jakkaklæddir karlar með hatta og skjalatöskur til vinnu en eiginkonurnar urðu eftir heima og sinntu heimili og börnum. Klæðnaður kvenna var í samræmi við kvenímyndina sem „New Look“ Christians Dior hafði kynnt til sögunnar árið 1947: mjó mitti, víð pils og þröngar peysur sem undirstrikuðu barminn. Þegar eiginmaðurinn sneri heim frá vinnu að kvöldi hafði kona hans James Dean snyrt sig frekar og færði heimilisföðurnum mat og drykk svo hann gæti notið hvíldar að loknum löngum og ströngum vinnudegi. Samkvæmt auglýsingamyndunum kom fyrir að fyrirmyndareiginmaður hjálpaði til við uppvaskið, þurrkaði diska til dæmis, og lék við börn sín um helgar.

FYLGIHLUTIR

Pinnahælar l Franski skóhönnuðurinn Roger Vivier setti támjóa skó með pinnahælum á markað árið 1954. Þeir voru úr leðri eða silki og þeir fínustu skreyttir perlum, munstri og slaufum. Pinnahællinn varð fljótt gífurlega vinsæll þótt fjöldi lækna varaði við aukinni hættu á ökklabrotum. Interfo

á mótorhjóli, í gallabuxum, hvítum stuttermabol og svörtum leðurjakka. James Dean var enginn efirbátur hans á fyrirmyndarsviðinu. Hann hafði leikið í þremur kvikmyndum: Giant, Rebel Without a Course og East of Eden, þegar hann lést í bílslysi. Bílar og mótorhjól vógu þungt í lífi bandarískra ungmenna og með kvikmyndum og síðar sjónvarpsþáttum barst sá þankagangur á áratugnum til Evrópu. Rétt eins og fullorðinna kvenna beið unglingsstúlkna ákveðið hlutverk. Piltarnir brunuðu um á mótorhjólum og bílum, stúlkurnar voru farþegar þeirra

t o/ i BL

og til skrauts. Þær máttu alveg klæðast gallabuxum en tilhlýðilegri þóttu þó efnisbuxur sem þrengdust niður á við og víðir kjóla undir blússum, hárið í tagli og klút brugðið um hálsinn.

„Að baki þessari glansmynd blasti við ótraustur heimur.“

Frjálsleg fatatíska

Ungir menntamenn gerðu einnig uppreisn gegn borgaralegum gildum. Í Frakklandi ræddu heimspekingar á borð við Jean Paul Sartre og Simone de Beauvoir um frelsi einstaklingsins og höfðu áhrif á námsmenn, rithöfunda og listamenn sem vildu berjast

Unga kynslóðin byrstir sig

Underwood Archives/ibl

Að baki þessari glansmynd blasti við ótraustur heimur. Kóreustríðið braust út árið 1950 og á sama ári samþykkti Harry S. Truman forseti kjarnorkuvopnaáætlun Bandaríkjamanna. Á áratugi þessum magnaðist og kalda stríðið milli ríkjanna í austri og vestri, óttinn við kjarnorkustyrjöld einkenndi tíðarandann báðum megin járntjaldsins. Ef til vill varð þessi ótrausta heimsmynd hluti af ástæðunni fyrir þörfinni á að koma skipulagi á gljáfægða tilveru þar sem hver og einn sinnti ákveðnu hlutverki. Fyrri kynslóðir höfðu breyst úr börnum í fullorðna en á sjötta áratugnum varð sérstök unglingamenning til í fyrsta sinn og hafði unga kynslóðin ýmislegt við þær eldri að athuga. Fyrirmynd margra var Marlon Brando en í kvikmyndinni The Wild One frá 1953 leikur hann bófa

Bandarískir unglingar um miðjan sjötta áratug 20. aldar.

SAGAN ÖLL 10/2016 37

ÖLD TÍSKUNNAR

Barbídúkkan vakti tískuáhuga smámeyja

Fyrsta Barbídúkkan kom á markað árið 1959. 38 SAGAN ÖLL 10/2016

Sala á ítölskum vespum jókst stórkostlega eftir frumsýningu kvikmyndarinnar Roman Holiday. gegn straumum venjunnar. Þessi ungmenni klæddust iðulega svörtum stuttermabolum og gallabuxum eða buxum úr riffluðu flaueli, bítnikkar í Bandaríkjunum tóku þá tísku upp eftir þeim. Hátískan kom áfram frá París og fóru Christian Dior og Hubert de Givency þar fremstir. En í fyrsta skipti í aldir fengu Frakkarnir harða samkeppni frá Ítölum. Bláfátækir Ítalir voru fljótir að ná áttum eftir styrjöldina og var það ekki síst að þakka Marshallaðstoðinni. Talað var um „ítalska efnahagsundrið“ og ferðamenn flykktust þangað. Feneyjar, Róm og Capri urðu tískudvalarstaðir alþjóðlega þotuliðsins sem heillaðist af afslöpuðum lífsmáta Ítala.

jafnvel skartgripir. Ítölsk tíska sló í gegn á heimsvísu árið 1952 en þá setti ítalski kaupsýslumaðurinn Giovanni Battista Giorgini á svið stórkostlega tískusýningu undir kristalsljósakrónunni í Palazzo Pitti í Flórens. Sýndur var klæðnaður Robertos Capucci, Emilios Pucci og Simonettu Visconti meðal annarra. Áhorfendur voru bandarískir kaupendur, blaðamenn og stjörnur og svo auðvitað ítalskur aðall og átti þetta sinn þátt í að bera út hönnun „Made in Italy“. Ítölsk kvikmyndagerð blómstraði einnig á sjötta áratugnum og Róm var kölluð „Hollywood við Tíber“. Ítalskar kvikmyndir þóttu margar með þeim bestu og bandarískir kvikmyndaframleiðendur létu taka margar mynda sinna í ítölsku umhverfi. Þekktust er sennilega Roman Holiday en þar klippir Audrey Hepburn hár sitt stutt og brunar milli fornleifa á vespu með Gregory Peck. Talið er að kvikmynd þessi hafi á örskömmum tíma aukið sölu ítalskra vespna um 100.000 stykki.

„Feneyjar, Róm og Capri urðu tískudvalarstaðir alþjóðalega þotuliðsins sem heillaðist af afslöpuðum lífsmáta Ítala.“

Ítölsk áhrif Y v o n n e H e m s e y/G e t t y

l Bandaríska leikfangafyrirtækið Mattel kynnti fyrstu Barbídúkkuna til sögunnar árið 1959. Fyrirtækið hafði keypt einkarétt á framleiðslu hennar í Þýskalandi en þar hafði unglingsstúlkan „Lili“ hafið feril sinn sem teiknimyndapersóna í BildZeitung og varð síðar dúkka. Líkami Barbíar á ekkert sameiginlegt með líkama konu; mittið er mjótt sem á geitungi, barmurinn mikill og fótleggir ógnarlangir. Hún á að vera fullþroskuð kona en smámeyjar fengu fljótt mikla ást á henni og töldu sig ekki geta verið án hennar, hvorki í Bandaríkjunum né Evrópu. Undirbúningur smámeyja undir fullorðinsárin með því að mata dúkkur, skipta á þeim og keyra þær um í dúkkuvögnum varð að víkja fyrir áhuga kvenbarnanna á nýjustu tísku og útliti yfirleitt. Hægt var að kaupa föt á Barbí og ýmsa fylgihluti í samræmi við tískustrauma tímans, sérstökum fyrir morgungöngur með hundinn, háskólann, frístundirnar, stefnumótin og kjóla fyrir skólaböllin.

Á miðöldum og á endurreisnartímanum hafði Toskanahérað verið miðstöð vefnaðar- og leðuriðnaðar. Á 20. öld var þar fjöldi smárra fjölskyldufyrirtækja enn starfandi og þar hafði hver kynslóðin af annarri þróað framleiðsluaðferðir og hönnun. Úr urðu einstök silkiefni, handtöskur, skór og

Ný tómstundafatnaður

Aukinni velmegun fylgdi aukinn frítími. Vinsælt varð að fara í útilegur og í lok sjötta áratugarins fór fyrsta

y p o p p e r f o t o/G e t t

C h a lo n e r W o o d s/G

leiguflugið frá Norðurlöndum suður að Miðjarðarhafi. Eftirspurn jókst eftir tómstundafatnaði. Ný gerviefni voru notuð í hagkvæm og fljótþurrkanleg sundföt. Bikiníið hafði slegið í gegn á fimmta áratugnum en flestar konur klæddust enn

sundbolum og brugðu sér í pils í stíl yfir á ströndum eða sundlaugarbökkum. Sólbaðsföt voru oftar en ekki prýdd áberandi munstri og ákaflega vinsæl. Skóbúnaður við var undir áhrifum frá espadrillum Miðjarðarhafslanda, gjarnan þó með ökklabandi. Karlmenn brugðu

etty

Sumarleyfisdögum fjölgaði og eftirspurn eftir tómstundafatnaði jókst. sér í missíðar stuttbuxur og bómullarboli en stutterma og stórmunstraðar skyrtur. En opinberlega klæddust flestir á formlegri hátt. Karlar voru í jakkafötum með bindi, hatta og í frökkum en útivinnandi konur í pilsum og blússum. Rúmur áratugur leið þar til munur á vinnuklæðnaði og tómstundafatnaði minnkaði. l

Tískuáhrif rokksins l Rokk og ról sigraði heiminn í upphafi áratugarins. Rætur þess lágu til sveitatónlistar og blúsins og naut tónlist þessi fyrst vinsælda meðal hvítra ungmenna í Bandaríkjunum en barst síðan til Evrópu. Í fyrstu var rokk og ról einnig notað um dansana sem ungmennin stigu með tónlist þessa í eyrunum. Bill Haley söng sig inn á vinsældarlista með Rock Around the Clock árið 1952. Aðrir brautryðjendur í rokki og róli voru Chuck Berry, Buddy Holly og Tommy

Steele. Kongungur þess var þó Elvis Presley sem skaust upp á stjörnuhimininn með Blue Suede Shoes, All Shook Up og Jailhouse Rock. Mjaðmahnykkir hans og önnur sviðsframkoma hneykslaði fullorðna en þúsundir ungmenna ærðust af fögnuði. Elvis lék einnig í fjölda kvikmynda og má nefna Loving You frá 1954 en í henni klæddist hann gallabuxum og gallajakka. Hárgreiðsla hans og fatnaður höfðu mikil áhrif á útlit ungra manna.

Fatnaður Elvis Presley hafði mikil áhrif á unga menn á fimmta áratugnum.

SAGAN ÖLL 10/2016 39

Síðari heimsstyrjöldin á Norðurlöndum 5. hluti

1943

Andspyrnan jókst í Danmörku L eif Ø rnelund /O slo M useum

Á fjórða ári styrjaldarinnar varð ljóst að nasistar í Þýskalandi voru að tapa henni. Andstaðan jókst þá meðal fyrrum friðsamra Dana. Hernámsliðið fyrirskipaði neyðarástand í landinu vegna verkfalla og skemmdarverka. Stjórnvöld í Svíþjóð neituðu æ oftar að verða við kröfum Þjóðverja. EFTIR ÖNNU LARSDÓT TUR

eir báru riffla, Coltbyssur og hnífa. Skæðasta vopn þeirra voru þó járnklippurnar. Norskir andspyrnumenn klipptu með þeim járnlása þungavatnsverksmiðjunnar við Rjukan á fjöllum uppi á Þelamörk. Joachim Rönneberg liðþjálfa og skemmdarverkasveit hans tókst að

sprengja átján geyma með þungu vatni þar aðfaranótt 28. febrúar árið 1943 en vatn þetta var nauðsynlegt til þess að framfylgja skipunum Hitlers um framleiðslu kjarnavopna. Skemmdarverkamennirnir vissu mæta vel að þetta gæti orðið þeirra síðasta verk. Þeir voru sérstaklega þjálfaðir til bardaga í návígi en í búningum

Hákon konungur tekur á móti hluta norska skemmdarverkahópsins 1948 og er Joachim Rönneberg lengst til vinstri. þeirra voru falin blásýruhylki og þeir því við öllu búnir. En áætlanir þeirra tókust með afbrigðum vel og ekki kom til skotbardaga. Mönnunum níu tókst að komast til Englands þrátt fyrir að þúsundir þýskra hermanna leituðu þeirra á snæviþökktum fjöllum Þelamerkur.

Rjukan og Stalíngrad

nt b/s c an p i x / tt

Skemmdarverk voru framin í þungavatnsverksmiðjunni í Rjukan í febrúar 1943.

40 SAGAN ÖLL 10/2016

Skemmdarverkin í þungavatnsverksmiðjunni í Rjukan teljast með djörfustu aðgerðum síðari heimsstyrjaldar. Joachim Rönneberg er 96 ára og hefur í viðtölum nokkuð reynt að draga úr hetjudáðinni. Hann segir sveit sína hafa farið um langan veg og að járnklippurnar hafi sannarlega reynst þeim vel! Farangur hafi tekið nokkuð í á erfiðum leiðum í óbyggðum, ekki síst klettaklifrinu í lok ferðar. En þeir hefðu orðið að hamast nokkuð á járnlásnum og það hafi tekið of langan tíma. Skemmdarverkin við Rjukan voru ekki einu vandræði Þjóðverja þennan vetur. Um svipað leyti og þau voru

frihedsmusee t

Danir velta lögreglubíl í verkfalli sem beindist gegn hernámsliðinu í ágúst 1943.

framin höfðu hersveitir þeirra við Stalíngrad beðið gífurlegan ósigur. Um 100.000 þýskir hermenn urðu að gefast upp, hungraðir og sjúkir, eftir að hafa verið innilokaðir í umsetinni borginni. Yfirhershöfðingi þeirra, Friedrich Paulus, naut þess vafasama heiðurs að verða fyrsti þýski marskálkurinn sem gafst upp fyrir óvinum í styrjöld þessari.

Uppáhaldið sneri heim

Til að bæta gráu ofan á svart sneri uppáhaldsstjarna nasista, Zarah Leander, heim til Svíþjóðar í apríl. „Die Leander“ hafði leikið í kvikmyndum í Þýskalandi frá árinum 1936 og var áróðursmálaráðherranum Göbbels mikill happafengur. Nú fór hún frá Berlín og settist að á sveitasetri sínu á skaganum austan Norrköping á Austur-Gotlandi, þrátt fyrir sprengjuhótanir og skipanir um að gerast þýskur ríkisborgari. Þótt stjórnvöld í Svíþjóð hefðu komist að sömu niðurstöðu og kvikmyndastjarnan og sýnt Þjóðverjum nokkurn mótþróa

„Skemmdarverkamennirnir vissu mætavel að þetta gæti orðið þeirra síðasta verk.“ um skeið leið nokkur tími þar til hún fékk að stíga opinberlega á svið þar. Hún fékk fyrst leyfi til að koma fram á söfnunarhátið fyrir bágstadda í Malmö árið 1949. Danir voru einnig farnir að reynast Þjóðverjum þungir í skauti. Þjóðverjar höfðu leyft þingkosningar í landinu í mars, sennilega til að styrkja Dani í trúnni á eðlilegt ástand og samstöðu. En annað kom í ljós. Níutíu af hundraði neyttu kosningaréttar síns og kusu flestir demókratísku flokkana. Ósigrar Þjóðverja á vígvöllunum á árinu og aukin andspyrna Dana áttu sinn

Uppáhald Þjóðverja, Zarah Leander, flutti heim til Svíþjóðar.

SAGAN ÖLL 10/2016 41

lst

ein

/ib

NORÐURLÖND Í SÍÐARI HEIMSSTYRJÖLDINNI

Mótlæti Þjóðverja 1943 FEBRÚAR

15. JÚLÍ Fyrsta eintak bæklingsins Um stríðið kemur út og dreift á heimili í Svíþjóð. Þar er að finna ráð við styrjaldarástandi.

JÚLÍ

frihedsmusee t

22. FEBRÚAR Lög um þjóðnýtingu vinnuafls taka gildi og Þjóðverjar geta sent menn nauðuga til starfa í verksmiðjum.

ÁGÚST 24. JÚLÍ Bandarískar sprengjur hæfa þýsku kafbátahöfnina Dora í Þrándheimi.

þátt í niðurstöðum kosninganna. Um vor og sumar varð ekki lát á óróanum í landinu, hvert verkfallið tók við af öðru, skemmdarverk og almenn mótmæli á götum úti. Hámarki náði þetta ástand þegar neyðarlög voru sett í ágúst.

Óyndi í Óðinsvéum

Upphafið má rekja til atburða við höfnina í Óðinsvéum. Þar átti tundurduflaskipið Linz að leggjast að bryggju og áhöfn þess að koma þýska

frihedsmusee t

Þýskur hermaður í Kaupmannahöfn festir upp tilkynningu um neyðarástand, og herlög.

Til stóð að hýsa þýska hermenn í sýningarskálum Forum í Kaupmannahöfn en andspyrnumenn sprengdu skálana sundur og saman.

42 SAGAN ÖLL 10/2016

15. ÁGÚST Svíar stöðva flutninga Þjóðverja um land sitt.

SEPTEMBER 29. ÁGÚST

Neyðarástandi lýst yfir í Danmörku.

flotanum til aðstoðar. Grímubúnir hafnarverkamenn töfðu skipið og 28. júlí tókst dönskum skemmdarverkamanni að sprengja gat á stefni þess. Verkföll fylgdu í kjölfarið og hafnarstarfsmenn neituðu með öllu að afgreiða skip þetta. Starfsmenn í öðrum fyrirtækjum fóru í samúðarverkföll og Þjóðverjar hurfu frá áætlunum sínum. Útgöngubanni og öðrum bönnum var hótað en það dugði ekki og óyndið barst til fleiri borga og bæja í Danmörku. Nasistar börðust við kommúnista og aðra andstæðinga sína á götum úti. Andspyrnuhreyfingin Holgeir danski kom sprengjum fyrir í sýningarsölum Forum í Kaupmannahöfn en þar

16. og 18. NÓVEMBER

Þungavatnsverksmiðjan í Rjukan hefur verið endurreist eftir skemmdarverk í febrúar en nú er ráðist á hana á ný.

OKTÓBER

3. DESEMBER Stalín heimtar að Finnar sætti sig við landamæri samkvæmt friðarsamningnum frá 1940 og hverfi frá Hanko eða Petsamo.

NÓVEMBER

14. OKTÓBER Starfsmannastjóri Hitlers, Alfred Jodl, er í Finnlandi að efla baráttuandann. Hann krefst þess að Finnar berjist með Þjóðverjum til stríðsloka.

hugðuðst Þjóðverja hýsa einhverja hermanna sinna. Hámarki var náð 29. ágúst. Þjóðverjar kröfðust aðgerða af hálfu dönsku ríkisstjórnarinnar en án árangurs og herlög voru sett. Danski herinn var afvopnaður og foringjar hans handteknir. Scavenius forsætisráðherra og konungurinn létu af störfum. Hernám Þjóðverja í Danmörku hafði tekið nýja stefnu.

30. NÓVEMBER Um 1.200 kennarar og nemdendur

við Óslóarháskóla teknir höndum fyrir að mótmæla því að trúarbrögð séu næg ástæða til handtöku.

15. DESEMBER

Svíar viðurkenna norsku útlagastjórnina í Noregi.

M o g e n s M a r g o l i n s k y/ f r i h e d s m u s e e t

„ ... um 8.000 dönskum gyðingum hafði tekist að flýja.“

DESEMBER

Þúsundum Dana af gyðingaættum var komið með leynd yfir Eyrarsund með aðstoð danskra fiskimanna og annarra bátaeigenda.

hedsmuseet

Andspyrnuleiðtoginn Frode Jakobsen gladdist mjög 29. ágúst. Loksins hafði Þjóðverjum verið veitt mótspyrna, nú gat baráttan hafist af fullri alvöru. Danmarks Frihetråd, Frelsisráð Dana, var stofnað í íbúð við Nörrebrogade Flúðu yfir Eyrarsund í Kaupmannahöfn 16. september og Dönskum sósíaldemókrötum og sænsku var Jakobsen einn stofnenda. Ráðið ríkisstjórninni höfðu borist fregnir myndaði regnhlífarsamtök fjölda um hvað til stæði. Og þær upplýsingar andspyrnuhreyfinga sem börðust gegn bárust víðar. Aðfaranótt 2. október barði hermámsliðinu. Til frelsunarinnar Gestapo að fjölda dyra en um 8.000 1945 var það nokkurs konar dönskum gyðingum hafði tekist neðanjarðarstjórn landsins. að flýja. Margir fóru um borð í Fundir þess voru boðaðir á ofhlaðna smábáta og fiskiskip ólíkum tímum og stöðum á leið yfir Eyrarsundið. Hluti og fundaboð bárust með þýskra sjóliða kaus að líta símskeytum í vöruhús fram hjá þessum flótta, að því Magasin du Nord. er virðist, þeir vildu ekki taka En björt framtíð blasti þátt í skítverkum Gestapo. ekki við dönskum gyðingum. Werner Best Á fyrri árum styrjaldarinnar Þjóðverjar skipulögðu höfðu Svíar brotið nokkuð á brottflutning þeirra eftir 29. ágúst. Þýski hlutleysisstefnu sinni til að þóknast yfirhershöfðinginn í Danmörku, Werner Þjóðverjum. En nú skipuðust veður í Best, taldi rétt að hafa allan vara á á lofti. Vegna þrýstings Bandamanna meðan herlögin voru í gildi. Ráðist var sögðu þeir samningum um alla flutninga inn á ritstjórnarskrifstofur tímarita um Þjóðverja um Svíþjóð upp í ágúst. mánaðamótin september/október en þá Ríkisstjórnin svaraði kalli almennings stóð Yom Kippur-hátíð gyðinga sem og varð við óskum Norðmanna og Dana, hæst. einnig þegar kom að hernaðarsamvinnu.

f r i h e d s m u s e e t (2)

Frelsisráð Dana

fri

1.-2. OKTÓBER Gestapo kemst að því að næstum allir Danir af gyðingaættum eru flúnir úr landi.

Frode Jacobsen hélt baráttuni áfram í Frelsisráði Dana. Einnig glittir í ágústblað Frjálsrar Danmerkur 1943. SAGAN ÖLL 10/2016 43

NORÐURLÖND Í SÍÐARI HEIMSSTYRJÖLDINNI

süddeutsche zeitung/ibl

Hitler veitti leiðtoga „lottanna“ orðu

Þjálfunarbúðir flóttamanna

t o m a s s e l l /a n d e r s j o h a n s s o n s a r k i v/ t t

Margir Norðmenn vildu halda í vestur, ganga til liðs við norska útlagaherinn í Skotlandi eða í Kanada en í báðum löndum voru þjálfunarbúðir norskra flóttamanna. Þar gætu þeir notið hernaðarþjálfunar og einbeitt sér að frelsun ættjarðar sinnar. En ferðir þangað voru hættulegar og fáir

Danskir og norskir flóttamenn nutu hernaðarþjálfunar víða í Svíþjóð árið 1943.

lögðu í þær. Ungu, norsku karlarnir enduðu því oftar en ekki í búðum skógarhöggsmanna í sænsku dreifbýli. Þar þjáðust þeir og hjuggu Svíum eldivið. Menn óttuðust að úr andspyrnuvilja þeirra drægi stórlega og að þeir sneru sér að afbrotum og glæpum. Sænska ríkisstjórnin hafði einna mestar áhyggjur af því síðarnefnda. Þeir töldu vansæla unga karla til alls vísa. Ríkisstjórnin brást við þessu og til þess að styðja við norskar andspyrnuhreyfingar voru stofnaðar „heilsubúðir“ víða í Svíþjóð haustið 1943. Þar átti að bólusetja ungu karlana og fylgjast með heilsufari þeirra en þúsundir norskra flóttamanna nutu þjálfunar í hernaði. b l a d e t/ i b l

Þegar þar var komið þótti einkum Norðmönnum að Svíar hefðu fulllengi sniðgengið nágranna sína til að tryggja eigið öryggi. En hlutleysisstefna Svía hafði leitt til þess að flóttamenn frá Noregi, Danmörku og Finnlandi gátu leitað þar skjóls, meðal þeirra fjöldi ungra karla. Danskir og norskir andspyrnumenn hugleiddu hvort þessir flóttamenn gætu komið hreyfingum þeirra til góða.

og töldu sjálfboðavinnu kvennanna til mikillar fyrirmyndar. Samskonar hreyfing var stofnuð í Svíðþjóð að þessari finnsku fyrirmynd. Lotturnar sinntu meðal annars aðstoðarstörfum á hersjúkrahúsum, skrifstofustörfum, símsvörunum og framreiðslu matar. Í þessari atrennu Finna gegn voldugum óvinum var Lotta Svärdhreyfingin sökuð um fasisma. Þá höfðu tæplega 300 lottur týnt lífi í átökum, slysum eða vegna sótta og sjúkdóma.

ton

finnsku „lottanna“, kvenna í sjálfboðavarnarsveitum, til höfuðstöðva Hitlers í Berlín. Foringinn sjálfur veitti þar Fanni Luukkonend riddarakross fyrir „baráttuna gegn bolsévikim“. Luukkonen fór þá fyrir einna stærstu mannúðarsamtökum heims, Lotta Svärd-hreyfingunni, en hún taldi rúmlega 200.000 félaga. Víða um lönd höfðu menn áhuga á starfseminni

l Í maí 1943 hélt leiðtogi

Fanni Luukkonen gekk á fund Adolfs Hitlers.

„Ungu, norsku karlarnir enduðu því oftar en ekki í búðum skógarhöggsmanna í sænsku dreifbýli.“ Hernaðarþjálfunin

Búðir þessar voru í stöðugri þróun og lokasigur Bandamanna færðist nær; „heilsubúðir“ þessar urðu raunverulegar þjálfunarbúðir. Þar voru menn einnig þjálfaðir til starfa í „varalögreglusveitum“ og þá þjálfun skipulagði Harry Söderman, yfirmaður rannsóknardeildar sænsku lögreglunnar. Honum tókst að Harry fá samsteypustjórn Svía með til Söderman starfa og safnaði liði á meðan flestir ráðherranna voru í fríi. Hernaðaróskir Dana reyndist erfitt að uppfylla. Útlagastjórn áttu þeir enga en hún hefði getað tekið að sér samskipti við Frelsisráðið og liðsforingjar voru af skornum skammti. Enda voru þeir síðarnefndu í áfalli eftir atburðina í ágúst, uppgjöf án átaka reyndist atvinnuhermönnum þungbær. Í lok árs 1943 hóf Sönderman að þjálfa danskar „lögreglusveitir“ en þær áttu eftir að fara einna fremstar í flokki dönsku herdeildanna. Að auki leyfðu Svíar að vopnageymslum fyrir nokkrar þúsundir hermanna yrði komið upp í Svíþjóð. Að hernáminu loknu vildi danski herinn ekki vera vopnlaus. Ekki síst vegna þess að Þjóðverjar hótuðu að leysa dönsku lögregluna upp.

Finnar órólegir

Flestum var ljóst árið 1943, nema 44 SAGAN ÖLL 10/2016

A r t M e d i a / P r i n t Co l l e c t o r /G e t t y

Vissulega héldu skipaskaðar Íslendinga áfram, enska skipið Miguel de Larrinaga sigldi togarann Garðar niður og sökkti honum 21. maí. Togarinn hafði verið í samfloti með togurunum Gylli og Júpíter enda hafði ríkisstjórn Íslands gefið út þá skipun að íslensk skip á leið til Bretlands skyldu sigla tvö eða fleiri saman, öryggis vegna. Þoka lá úti fyrir Skotlandsströndum þennan maídag og því fór sem fór. Þrír menn fórust en tíu skipverjum var bjargað um borð í Miguel de Larrinaga. Þýskar orrustuvélar hófu árásir á skip við Íslandsstrendur á ný sumarið 1943. Í júní var Súðin á leið frá Húsavík til Akureyrar með tvo farþega og rúmlega 20 áhafnarmenn, menn í brúnni sáu þýska flugvél nálgast ekki löngu eftir hádegi 16. júní, á móti sól frá sjónarhóli Súðarmanna. Þeir gátu því lítið gert þegar sprengju- og vélbyssukúlum rigndi yfir skipið og tveir menn létust. Christian Agerskow, skipstjóri og landhelgisbrjótur á War Grey frá Hull, og áhöfn hans komu þeim sem eftir lifðu til bjargar.

Rífandi gangur

Finnskir fótgönguliðar á austurvígstöðvunum árið 1943 en þá benti allt til þess að þýskir bandamenn þeirra myndu tapa styrjöldinni. Hitler, að Þjóðverjar myndu ekki hafa betur í styrjöldinni. Finnar vissu vel hvert stefndi. Fáir minntust orða Mannerheims frá 1941 en þá hafði hann lofað „að slíðra ekki sverðið fyrr en Finnland og Ytri-Karelía yrðu frjáls“. Kyrrstaða hafði ríkt á vígstöðvunum mánuðum saman og finnskir hermenn voru þreyttir og leiðir. Búðir sínar höfðu þeir bætt og endurbætt, reist íþróttahús og rafvætt. En ánægja þeirra og gleði var hverfandi. Kyrrstaða stríðsins reyndi á þá, líkamlega og andlega. Í raun var skömminni skára að vera sérsveitarforingi, eins og Joachim

Rönneberg, við Rjukan en óbreyttur hermaður í endalausu kyrrstöðustríði. Finnar vissu mætavel að sovéski herinn sem beið þeirra var allt annar en sá sem þeir höfðu tekist á við árið 1941. Þessir sovésku hermenn voru betur þjálfaðir, mun fleiri og betur vopnum búnir. Órói jókst ekki aðeins í Ytri-Karelíu heldur og ekki síður í öllu Finnlandi. Á næsta ári myndu mál skýrast.

Eylandið við heimskautsbaug

Á Íslandi var staða mála allt önnur.

Ísland taldist fátækasta land Evrópu í upphafi 20. aldar, vanþróað á sviði efnhags- og félagsmála. Kreppa fjórða áratugarins hafði ekki verið eins djúp hér og víða annars staðar í veröldinni en langdregnari og henni fylgdi atvinnuleysi í þéttbýli. Með komu erlendra herja hingað gjörbreyttust aðstæður allar. Í lok síðari heimsstyrjaldar var Ísland meðal auðugustu landa. Erlendu hermennirnir þurftu vistarverur, matvæli, betri vegi, flugvelli, flotastöð, þjónustu af öllu mögulegu tagi, veitingahús, skemmtanir og félagsskap, ekki síst kvenna. Íbúar dreifðra byggða hópuðust í þéttbýlin til að komast í stríðsgróðann og má ljóst vera að umskiptin í landinu voru mikil og áhrifarík. Stjórnvöld gripu meira að segja til þess ráðs að fá störfum fækkað hjá hernámsliðinu á sumrin

Úlfurinn grái frá Hull á flótta undan þýskum kafbáti. SAGAN ÖLL 10/2016 45

NORÐURLÖND Í SÍÐARI HEIMSSTYRJÖLDINNI

Menn sögðu bandaríska hermenn leiða íslenskar stúlkur á glapstigu.

Iðandi mannlíf í Austurstræti í Reykjavík. þegar heyannir voru í sveitum og meðan á síldarvertíðum stóð í sjávarbyggðum. Útlendir togarar hurfu af íslenskum fiskimiðum í stríðinu, landsmenn sátu nánast einir að auðlindinni í Björn Ólafsson, hafinu og máttu fjármálaráðherra hafa sig alla við að „Coca Colaanna stóraukinni stjórnarinnar“. eftirspurn eftir fiski á Bretlandi og í Bandaríkjunum. Hagstæðir viðskiptasamningar höfðu verið gerðir við stjórnvöld þar í kjölfar hernáms og herverndarsamnings. Hagnaður af sjávarútvegi stórjókst. Öllu þessi fylgdi verðbólga, spenna jókst á vinnumarkaði og olli kjaradeilum og víðtækum verkföllum. Varla þarf að undirstrika gífurleg áhrif erlendrar íhlutunar á efnahags-, menningar- og stjórnmálalíf sem fylgdi hernámi Breta og Bandaríkjanna á Íslandi.

Ekki allt ágætt

Vegna styrjaldarinnar hófst bensínskömmtun á Íslandi í febrúar 1943 og frá júnímánuði voru gúmmístígvél frá og með stærð 7 skömmtuð. Verðbólga geisaði vegna aukinnar peningaveltu stríðsgróðans en utanþingsstjórn Björns Þórðarsonar hélt miðstýringu og höftum fyrri ríkisstjórna til streitu, menn töluðu um „Coka Cola-ríkisstjórnina“ enda hafði Birni Ólafssyni fjármálaráðerra tekist, í samningaferð til Bandaríkjanna, að komast yfir umboð á drykknum til handa fyrirtæki sínu, Vífilfelli. Og fleira olli fjaðraforki þá og síðar. Á árunum 1940-1945 voru að 46 SAGAN ÖLL 10/2016

stunduðu vændi. Ríkisstjórnin brást við með því að skipa „ástandsnefnd“ þriggja karla. Mánuði síðar skiluðu nefndarmenn skýrslu og þar sagði að Vilmundur lögreglan hefði lista yfir Jónsson 500 konur á aldrinum 12landlæknir 61 árs og teldi hún þær hafa náin samskipti við setuliðið. Af þeim væru 150 konur17 ára og jafnvel yngri, 129 kvennanna væru orðnar mæður og væri fjöldi barnanna ekki minni en 255. Í loks skýrslunnar sagði að lögreglustjóri teldi niðurstöðurnar aðeins eiga við um fimmta hluta Reykjavíkurkvenna, því mætti margfalda tölurnar með fimm.

Fjármálaráðherra Íslendinga tókst að komast yfir umboð á drykknum sívinsælanda handa fyrirtæki sínu.

Viðbrögð við ástandinu

Sveinn Björnsson ríkisstjóri undirritaði tvö frumvörp í lok árs 1941 og skyldu þau auðvelda ríkisvaldinu að taka á meðaltali 30.000 bandarískir ástandi þessu. Tólf ára og eldri hermenn og 15.000 breskir áttu að bera persónuskilríki staðsettir hér á landi, og sýna, væri þess krafist, sumarið 1943 voru þeir og unglingadómstóll skyldi þó næstum 55.000 stofnaður að taka á málum talsins og flestir þeirra í barna yngri en 16 ára. Þessar Reykjavík og nágrenni. tilraunir stjórnvalda þóttu Íbúar í Reykjavík marklitlar og illa ígrundaðar voru þá um 40.000 og gripið var til annarra ráða. Lögreglustjórinn í og landsmenn allir um Hermann Jónasson, Reykjavík, Agnar 120.000. Flestir þessara forsætis- og dómsmálaráðherra, Kofoed-Hansen ungu karlmanna leituðu hafði skipað Agnar Kofoedfélagsskapar íslenskra kvenna Hansen lögreglustjóra í Reykjavík frá fyrsta degi hér á landi og úr var árið 1940 og í mars 1941 fékk hann það sem hér á landi er kallað „ástandið“. Jóhönnu Knudsen hjúkrunarkonu til að Sögusagnir um „vændi“ íslenskra kanna samskipti hermanna og íslenskra kvenna urðu með háværasta móti kvenna. Í niðurstöðum sínum lagði hún sumarið 1941 og Vilmundur Jónsson mjög mikla áherslu á að stofnað yrði landlæknir skrifaði dómsmálaráðherra uppeldisheimili fyrir stúlkur og drengi bréf. Hafði hann meðal annars eftir og vinnuhæli, eingöngu ætlað stúlkum lögregluyfirvöldum á 12-16 ára stúlkur í ástandinu. Í mars 1942 varð hún fyrsta

Ungmenni af ólíku þjóðerni á skemmtistað í höfðuborginni.

að Kleppjárnsreykjum í Reykholtsdal í Borgarfirði.

samskiptum íslenskra kvenna væru fólgin einhvers konar landráð. Jóhanna Knudsen Litið um öxl hafi stundað umfangsmestu Jóhönnu var persónunjósnir á Íslandi, vikið úr starfi við lögreglan hafi farið langt ungmennaeftirlitið út fyrir hlutverk sitt því 1944, þá þegar þóttu langmestur hluti þessara hugmyndir hennar úreltar kvenna hafi í raun ekki gert Þór Whitehead og öfgafullar. Hún hafi neitt af sér sem snerti lögin sagnfræðingur í landinu eða ógnað öryggi skráð umsvif sín í bækur og á minnisblöð og þau landsins. gögn fékk Þjóðskjalasafnið til Í nóvember 2015 lögðu Bandarískur hermaður og íslensk varðveislu árið 1961 með því skilyrði að þingmennirnir Heiða Kristín stúlka í þjóðbúningi í október 1943. þau yrðu ekki opnuð fyrr en hálfri öld Helgadóttir, Brynhildur Pétursdóttir, síðar. Guðmundur Steingrímsson, Óttarr starfandi lögreglukona á Íslandi og Gögnin voru opnuð fræðimönnum Proppé, Páll Valur Björnsson, Róbert yfirmaður ungmennaeftirlitsins. Jóhanna hálfri öld síðar, Þór Whitehead Marshall, Katrín Jakobsdóttir, Ásta njósnaði um stúlkur og yfirheyrði sagnfræðingur gluggaði í gögn Guðrún Helgadóttir, Helgi Hjörvar, þær sem hún taldi í nánum tengslum Jóhönnu og skrifaði grein í Sögu, Sigríður Ingibjörg Ingadóttir, við hermenn klukkustundum saman. tímarit sögufélagsins. Hann telur Katrín Júlíusdóttir, Bjarkey Olsen Athygli hennar beindist einkum að rannsókn Jóhönnu árið 1941 á Gunnarsdóttir, Helgi Hrafn Gunnarsson, fátækum stúlkum en hún taldi að samskiptum reykvískra kvenna Birgitta Jónsdóttir og Oddný G. dætur efnaðara væru efalaust og hermanna hafa verið lið í Harðardóttir fram þingsályktunartillögu einnig í „ástandinu.“ Hún beitti að vekja andúð á því ástandi um rannsókn á vinnuhælinu á tugi ólögráða kvenna nauðung, sem þá ríkti í landinu. Mynd Kleppjárnsreykjum og aðgerðum yfirheyrsluaðferðir hennar hennar hafi verið kolsvört íslenskra yfirvalda gegn samskiptum geta ekki talist lögmætar og og ekki átt sér nokkra stoð íslenskra stúlkna við erlenda hermenn Jóhanna margar kvennanna voru sendar í raunveruleiknaum. Þór á árum síðari heimsstyrjaldar. Í Knudsen til vistunar á vinnuheimilinu telur hana hafa litið svo á að í tillögunni segir meðal annars að Alþingi álykti að fela forsætisráðherra að setja vistheimilisnefnd erindisbréf þess efnis að nefndin kanni starfsemi Á veitingastofunni Birninum vinnuhælisins á Kleppjárnsreykjum á var dansað og drukkið á árunum 1942–1943. Ráðherra hlutist hverju kvöldi. Aðgangur jafnframt til um að sérstaklega verði aðeins ætlaður hermönnum rannsakaðar aðgerðir yfirvalda til og íslenskum dömum. að sporna við samskiptum íslenskra kvenna við erlenda hermenn í kjölfar hernámsins 1940. Áhersla verði lögð á að kanna hvort mannréttindabrot hafi verið framin af hálfu íslenskra yfirvalda. Þingsályktunartillaga þessi hefur enn ekki verið tekin til umræðu í þinginu. l SAGAN ÖLL 10/2016 47

Þessi málaða mynd af Louise-Marie de SainteThérèse fannst nýverið og er nú á safni í Melun. Talið er að hirðmálari Loðvíks XIV hafi málað hana um árið 1700. Á bakhliðinni stendur: „Þeldökka prinsessan, nunna í Moret.“

„ ... þeldökka nunnan vildi að hirðin öll yrði viðstödd vígslu hennar.“

Frakkland 1695

Nunna sagði Sólkonunginn föður sinn Þeldökk nunna gekk til liðs við stöllur sínar í benediktínaklaustri í dreifbýli sunnan Parísar árið 1695. Hún sagði þeim þær fréttir helstar að hún væri dóttir sjálfs Sólkonungsins, Loðvíks XIV. Samkvæmt annarra sögum var hún hins vegar dóttir drottningar hans en hennar hátign hafði átt í ástarsambandi við þjón af afrískum uppruna. EFTIR LINU ÖSTERMAN

48 SAGAN ÖLL 10/2016

kki fjarri Fontainbleauskógi sunnan Parísar, í smábænum Moret-surLoing, var klaustur af reglu benediktína. Að morgni þréttándans vaknaði ein nunnanna og leit út yfir frosið landið við klaustrið. Hún hét Louise-Marie-Thérèse. Nunna þessi var nokkuð ólík öðrum í klaustrinu. Hún var dökk á húð og hár og

Var hún dóttir Loðvíks XIV, drottningar hans Marie-Thérèse eða átti hvorugt þeirra þeldökku nunnuna í Moret? sagðist Frakklandsprinsessa að auki. Enginn veit með vissu hvaðan hún kom en 30. september 1695 klæddist hún fötum reglunnar og sór nunnuheit sitt: að lifa í fátækt, þögn og hlýðni. Þar með varð hún Louise-Marie de Saint-Thérèse. Louise í höfuðið á Frakkakonungi, Marie-Thérèse í höfuðið á drottningu hans en á söguspjöldum má finna hana undir færslunni: Þeldökka nunnan í Moret, La Mauresse de Moret.

Konunglegrar ættar?

Sagt var að Loðvík XIV hefði verið viðstaddur og margir háttsettir hirðmenn; ástkona konungs, madame de Maintenon, skrifaði í bréfi til vinar: „ ... þeldökka nunnan vildi að hirðin öll yrði viðstödd vígslu hennar.“ En var Louise-Marie de Saint-Thérèse konunglegrar ættar eða sagðist hún bara vera það? Tvær kenningar eru helst uppi; samkvæmt annarri var hún óskilgetið barn konungs en þeir sem aðhyllast hina telja hana frekar hafa verið dóttur drottningarinnar. Ekki fór mikið fyrir Frakkadrottningu, hinni spænskættuðu MarieThérèse, við hirðina. Hún hafði engan

áhuga á stjórnmálum, átti mjög erfitt með að læra frönsku og aðlagast siðvenjum hirðarinnar. Altalað var einnig að hana skorti alla tign franskra hefðarkvenna. Hver ástkonan tók við af annarri í lífi Loðvíks XIV og hver var annarri fegurri. Honum var mikið í mun að komast yfir allar konur Frakklands enda taldi hann þær fegurstu konur heims. Geislum skyldi stafa af Sólkonunginum.

de Beaufort fært henni hann að gjöf „ til að létta lund hennar í einverunni“. Altalað var að svo mæti drottningin Nabo að hann sæti við rúmstokk hennar á hverju kvöldi og segði sögur þar til hún sofnaði en hún óttaðist mjög myrkrið og illa anda.

Þjónn frá Afríku

Marie-Thérèse Frakkadrottning elskaði eiginmann sinn, sú ást var hreint ekki endurgoldin og hún bar harm í brjósti. Hún hélt sig til hlés, umkringd litlum hópi spænskra hirðmeyja og dverga. Hún var sérlega hrifin af einum dverganna, Nabo. Hann var ættaður frá Dahomey í Vestur-Afríku og að sögn madame de Montpensier hafði monsieur

Í minningum sínum sagði madame de Montpensier að drottningin hefði fætt stúlku, dökka á húð og hár.

Stúlka, dökk á húð og hár

Í minningar sínar skráði madame de Montpensier að nóvembernótt eina árið 1664 hafi drottning fætt stúlkubarn í Louvrehöll og að barnið hafi verið dökkt á húð og hár. „Drottningin var fársjúk af malaríu þegar hún fæddi stúlkuna á áttunda mánuði meðgöngunnar. Hún var mjög máttfarin að fæðingunni afstaðinni. Fréttir þessar vöktu mér ugg í brjósti og ég hélt til Parísar í skyndi og var komin þangað fyrir jól. Þar var mér sagt frá helstu atburðum í Louvrehöll, hversu veik drottningin væri og að SAGAN ÖLL 10/2016 49

ÞELDÖKKA NUNNAN Í MORET

Ástkonur Loðvíks XIV l Loðvík XIV var konungur Frakka í 72 ár og hafði gífurleg áhrif á listir, leikhús, tísku, byggingarlist og stjórnmál. Valdhafar í Evrópu reyndu að líkja í flestu eftir því nýjasta í Versölum: mat, tungumáli, siðvenjum hirðarinnar og opinberum ástkonum konungs. Listi yfir þær sem hann mat mest yrði ógnarlangur en þekktastar voru Louise de La Vallière, madame de Montespan og madame de Maintenon en hann gekk að eiga þá síðastnefndu að drottningu látinni.

Bærinn Moret-sur-Loing. Myndina málaði Alfred Sisley.

stúlkan sem hún hefði alið væri mjög lík unga, þeldökka manninum sem monsieur de Beaufort hefði gefið henni, myndarmanni sem ætíð fylgdi drottningunni.“ Við hirðina reyndu menn af öllum mætti að þagga sögurnar niður og síðar var gefin út opinber tilkynning um að nýfædd prinsessan hefði aðeins lifað í fáeinar vikur. Hún hefði verið heilbrigð en ekki sérlega fögur. „Ekki er satt og rétt að drottningin hafi alið þeldökkt barn í þennan heim. Mjög erfitt er að fá alþýðu manna til að skilja að barnið lést og að hún er ekki í klaustri í Monet við Fontainebleau. Barnið andaðist, það er allur sannleikurinn. Hirðin öll varð vitni að andláti þess.“ Svo sagði í hallarritinu Receuil Brunet.

Langlífi góðrar sögu

Til allra bragða var brugðið til að eyða eða að minnsta kosti draga úr þessu hneyksli en þau dugðu ekki til. Við hirðina var hvíslað og skvaldrað. Dubois kardínáli komst ekki hjá að geta þessa í minningum sínum. „Ég man að mikið var um þetta talað við hirðina og að hertogaynjan af Bourgogne fór oft í heimsókn í klaustrið í Moret að vitja barnsins í fylgd madame de Maintenon. Á hverju ári færði Bontemps nunnunni gullsjóð að gjöf og kóralhálsfesti. Þetta eitt veit ég um fæðingu hennar. Drottningu þjónaði ungur Afríkumaður, Nabo að nafni. Hann lést skyndilega og drottningin ól stúlku svo dökka að Felix, líflæknir hennar, taldið barnið andvana fætt og sendi það til jarðsetningar í klaustrinu

Madame de Maintenon á stóru myndinni, madame de Montespan og Louise de La Vallière voru meðal ástkvenna Loðvíks XIV. Hann kvæntist að lokum þeirri fyrst nefndu. 50 SAGAN ÖLL 10/2016

Hugo leitaði í sögurnar af Louise-Marie-Thérèse l Sögurnar af nunnunni í Moret höfðuðu til Victors Hugo og í ritsafni frá árinu 1867 sameinaði hann þær sögum um „manninn með

Æting af „manninum með járngrímuna“ frá 1789.

Victor Hugo 1876.

járngrímuna“ og þar er óþekktur faðir Louise-MarieThérèse hnepptur í fangelsi skömmu eftir fæðingu hennar og á hann fest járngríma. Tveimur árum síðar kom sagan L’Homme qui rit, Maðurinn sem hlær, út. Þar leitar Hugo enn í samband Nabos og drottningar og dóttur þeirra, þeldökku nunnunnar í Moret.

„ ... Sólkonungurinn fjármagnaði dvöl hennar í klaustrinu ævi hennar á enda.“

áratugum síðar skrifaði frægur rithöfundurinn og heimspekingurinn á blómatíma upplýsingarinnar í rit sitt Le Siècle de Louis XIV: „Menn töldu víst að í klaustrinu í Moret væri nunna, dóttir konungs. Dubois Hún var mjög dökk á kardínáli. húð og hár og andlitsdrættir hennar minntu sannarlega á konunginn. Konungur sendi hana í klaustrið og greiddi með henni tuttugu þúsund écus í lífeyri. Sögurnar um Dóttir Loðvíks XIV? að hún væri konungsins dóttir eiga að Enn aðrir hafa velt fyrir sér hvort hafa fyllt hana svo miklum hofmóði að Louise-Marie-Thérèse hafi verið ávöxtur abbadísin kvartaði undan. sambands Loðvíks XIV og þeldökkrar Eftir að madame de Maintenon hafði konu, ef til vill leikkonu úr leikhópi dvalið í höllinni í Fontainebleau kom Loðvíks XIII, ekki síst í ljósi þess að hún ævinlega við í klaustrinu í Moret á Sólkonungurinn fjármagnaði dvöl heimleiðinni og reyndi að fá nunnuna hennar í klaustrinu ævi hennar á enda. til að draga úr þessum hofmóði, vera Samkvæmt þeim vangaveltum hefði hlédrægari og láta af öllum hugsunum nunnan átt að fæðast um 1675 og verið um það sem nærði stolt hennar. Nunnan um tvítugt þegar hún sór nunnuheit sitt. svaraði að bragði: „Madame, orð Voltaire kom við í klaustrinu í Moret tiginnar manneskju eins og yðar og tíðar þegar hann var tvítugur og og kynntist ferðir yðar hingað í því skyni að fá mig Louise-Marie-Thérèse. Þeldökk nunnan til að telja að ég sé ekki konungsdóttir hefur haft áhrif á hann því þremur styrkja mig aðeins í þeirri trú minni.“ í Moret. En barnið lifði, ólst upp í klaustrinu og vissi ekkert um ættir sínar og uppruna. Þegar drottningin lá á banabeði sagði hún Loðvíki XIV frá stúlkunni ... Sennilega er margt fjarri sannleikanum í þessari sögu en svo mikið er víst að dóttir drottningar, þeldökka nunnan, lifði, starfaði og lést í klaustrinu í Moret.“

Fundin mynd af nunnu

Í minningum sínum segir Louis de Rouvroy, hertogi af Saint-Simon, að eitt sinn hafi Louise-Marie-Thérèse frétt af veiðiferð krónprins Frakklands í Fontainebleauskógi og sagt sisona: „Þarna er bróðir minn á veiðum.“ Saint-Simon segir að Louise-MarieThérèse hafi andast í klaustrinu árið 1732 en engar frekari heimildir hafa fundist um andlát hennar. Á bókasafni Saint-Geneviève er varðveittur kassi, merktur: „Skýrslur og skjöl varðandi þeldökku nunnuna, dóttur Loðvíks XIV.“ En kassinn er tómur ... Bækur, skýrslur, skjöl og aðrar heimildir um nunnuna í Moret-surLoing birtast af og til, enda hafa margir hugleitt ævi hennar og örlög í rúmar þrjár aldir. Nýlega fannst lítil, máluð mynd í safni í Melun, sennilega málaði hirðmálari Loðvíks XIV, Pierre Gobert, hana um árið 1700. Á bakhlið myndarinnar stendur: „Þeldökka prinsessan, nunna í Moret.“ l

SAGAN ÖLL 10/2016 51

athyglisverðar konur á erlendum

valdastólum EFTIR SÖRU GRIBERG

margaret thatcher

G e o rges D e K eerle /G ett y

Hægri sinnuð Ríki: Bretland Margaret Hilda Fædd: 1925 í Grantham Thatcher varð Lést: 2013 í Lundúnum forsætisráðherra Bretlands árið 1979 og sinnti því embætti fyrst kvenna í ellefu ár, lengur en nokkur annar forsætisráðherra Breta á 20. öld. Thatcher var með eindæmum föst fyrir í stefnu sinni, sovéskur blaðamaður varð fyrstur til að kalla hana „járnfrúna“. Í stefnu sinni, sem stjórnmálaandstæðingarnir kölluðu thatcherisma, lagði hún ríka áherslu á að draga úr ríkisafskiptum á öllum sviðum, lækka skatta og draga úr áhrifum verkalýðsfélaga. Einnig lagði hún hart að sér í að gera Breta gildandi á sviði alþjóðastjórnmála. Sigur Breta á Argentínumönnum í Falklandseyjastríðinu 1982 efldi þjóðerniskennd Breta og stuðningur við Thatcher jókst. Hún varð að segja af sér árið 1990 vegna andstöðu eigin flokksmanna.

J o h n M i n i h a n / E x p ress/G ett y

Lifði sprengjutilræði af Thatcher var í sigti IRA-manna sem komu sprengju fyrir á hóteli í Brighton þar sem íhaldsmenn héldu flokksfund sinn. Sprengjan sprakk 12. október 1984, fimm menn fórust en Thatcher slapp ómeidd. Daginn eftir flutti hún ræði á fundinum eins og gert hafði verið ráð fyrir.

Margaret Thatcher var sérdeilis föst fyrir í stefnu sinni og varð einn áhrifaríkasti stjórnmálamaður Breta á 20. öld.

52 SAGAN ÖLL 10/2016

IRA-menn komu sprengju fyrir á hótelinu í Brighton.

E v ening S tandard/G e t t y

Golda Meir flytur ræðu í Lundúnum árið 1976.

Fyrsti, og hingað til eini, kvenforsætisráðherra Ísraela hét Golda Mabovitz og fæddist árið 1898 í núverandi Úkraínu sem þá var hluti af rússneska keisaradæminu. Hún flutti til Palestínu árið1922. Hún lét að sér kveða í ísraelska verkamannaflokknum og gegndi ýmsum ráðherraembættum áður en hún varð forsætisráðherra 1969.

Golda Meir þótti ákveðinn og seigur leiðtogi og naut hún mikillar virðingar víða um heim. Fyrrum forsætisráðerra, David Ben Gurion, á að hafa sagt um hana að hún væri „eini karlmaðurinn í ríkisstjórninni“. Hún var sökuð um ýmis mistök í októberstríðinu 1973, var gagnrýnd harðlega og sagði af sér 1974.

indira gandhi Ríki: Indland Fædd: 1917 í Allahabad Lést: Myrt 1994 í Nýju-Delí

Indira Ghandi svarar einum gagnrýnenda sinna árið 1962.

Árið 1988 varð og síðar Ríki: Pakistan Benazir Bhutto var hann Fædd: 1953 í Karachi á 35. aldursári tekinn af Lést: Myrt í Rawalpindi 2007 fyrst kvenna lífi. Benazir til að gegna Bhutto embætti forsætisráðherra í fór fyrir ríkisstjórninni múslimalandi. Hún var dóttir 1988-1990 og 1993-1996. fyrrum forsætisráðherra, Hernaðararmur íslamista Zulfikar Ali Bhutto, honum myrti hana á kosningafundi var vikið frá völdum 1977 árið 2007.

reza /G e t t y

benazir bhutto

sirimavo bandaranaike

Bandaranaike Ríki: Sri Lanka var af Fædd: 1916 í búddískum Balangoda Lést: Árið 2000 aðalsættum í Colombo á Sri Lanka sem þá hét Ceylon. Maður hennar var myrtur 1959 og tók hún við leiðtogataumunum í Sri Lanka Freedom Party og ári síðar varð hún fyrsta konan til að gegna embætti forsætisráðherra í heiminum. Hún stjórnaði landinu 19601965, 1970-1977 og frá 1990 til dauðadags árið 2000.

Get ty

Benazir Bhutto á kosningaferðalagi 1986.

c t u re Co lle c t i o n /G e t t y

og sökuð um spillingu. Í nýstofnuðu ríkinu geisuðu átök á sviðum stjórnmála og trúarbragða. Einn síkísku lífvarða hennar skaut hana til bana 1984 í hefndarskyni fyrir að herinn hafði framið fjöldamorð í hofi síka.

L arr y B u rr o w s/ The L I F E P i

Fyrsta konan til að gegna forsætisráðherraembætti á Indlandi var við völd á árunum 1966-1977 og 1980-1984. Hún var dóttir Jawaharlal Nehru, leiðtoga landsins að fengnu sjálfstæði árið 1947. Indira Gandhi vildi aðskilja ríki og trúarbrögð og nútímavæða Indland og íbúa þess. Hún var mjög gagnrýnd fyrir starfsaðferðir sínar

Ríki: Ísrael Fædd: 1898 í Kíev, Kænugarði Lést: 1978 í Jerúsalem

golda meir

Eftir lát eiginmannsins komst Sirimavo Bandaranaike til valda á Sri Lanka. SAGAN ÖLL 10/2016 53

Árið EFTIR SÖRU GRIBERG

1925

Í þessari greinaröð er hugað að athyglisverðum atburðum eins árs í senn.

Listasafn Einars Jónssonar tekið í notkun l Fyrsta listasafn á Íslandi er opnað við hátíðlega athöfn 23. júní. Íslenski myndhöggvarinn Einar Jónsson vann úr þjóð- og goðsöguleg minnum og er meðal annars höfundur styttunnar af Ingólfi Arnarsyni á Arnarhóli og Útlögum við Hólavallakirkjugarð. Einar fæddist árið 1874, nam við Konunglegu listaakademíuna í Kaupmannahöfn. Hann dvaldi í ár í Rómaborg Einar og þar mótuðust Jónsson hugmyndir hans um myndhöggvari hlutverk listamannsins. Hann sneri heim til Íslands 1920 og bjó þar til dauðadags 1954. Árið 1909 bauð Einar íslensku þjóðinni verk sín að gjöf með því skilyrði að safn yrði reist yfir þau. Fimm árum síðar samþykkti Alþingi gjöfina, gaf 10.000 kr. til byggingarinnar og almenningur safnaði 20.000 kr. Hnitbjörg eru byggð eftir teikningum Einars en Einar Ingibergur Erlendsson Reykjavíkur. Einar og kona hans, Anna húsameistari samþykkti þær. Einar valdi Jörgensen, bjuggu í turni Hnitbjarga. safninu stað á Skólavörðuhæð en hún Safnið er opið alla daga vikunnar var þá í útjaðri Reykjavíkur og var safnið nema mánudaga, kl. 10-17, www.lej.is fyrsta bygging þar. Einar og margir aðrir töldu Skólavörðuhæð „háborg“

Í BÓKAHILLUNNI l Háðsádeiluskáldsaga Jaroslavs Hasek um ævintýri góða dátans Svejks kemur út á tékknesku að höfundi látnum. Hann ætlaði að segja frá Svejk í sex bindum en náði aðeins að ljúka fjórum þeirra. Karl Ísfeld þýddi ævintýri góða dátans og kom þýðingin út á árunum 1942-1943. Hefur hún síðan verið talin með snilldarþýðingum 20. aldar.

54 SAGAN ÖLL 10/2016

Þjóðverjar við Hnitbjörg árið 1925.

Á HVÍTA TJALDINU l Metsölumynd ársins er Hringjarinn

í Notre Dame, þögul mynd byggð á skáldsögu Victors Hugo. Lon Chaney túlkar kroppinbakinn Kvasímódó og Patsy Ruth Miller dansandi Esmeröldu ægifögru við kirkju Vorrar frúar í París.

Forvera þyrlunnar flogið

Co u r t es y E vere t t Co llec t i o n / I B L

C lass i c v i s i o n / i bl

l Spænski flugmaðurinn Alejandro Gomez Spencer flýgur svonefndum autogyro í fyrsta sinn en flygildi þetta er forveri þyrlunnar. Prufugerð þessi nefnist C4 og hana smíðaði verkfræðingurinn Juan de la Cierva. Í þessu fyrsta flugi fer flygildið heila 4 km á 6o km/klst. meðalhraða. Munurinn á autogyro og þyrlu er sá helstur að fyrrnefnda flygildinu verður að fljúga beint áfram ef það á að haldast á lofti. Fyrir ofan flugmannsklefann eru vængir sem síðar verða þyrluvængir.

Flygildið smíðaði Juan de la Cierva.

Hollywood(land)-skiltið sett upp Skiltið átti að vekja athygli á nýrri byggð.

Shaarawi rífur slæðuna af sér l Egifski femínistinn Huda

Shaarawi sækir þing um kosningarétt í Rómaborg. Þegar hún snýr aftur til Kaíró tekur hún niquap sína ofan opinberlega en sú slæðugerð hylur andlit kvenna og báru egifskar konur hana utan veggja heimilisins. Fjöldi kvenna fer að dæmi hennar og skriður kemst á stofnun réttindahreyfingar arabískra kvenna. Árið 1923 stofnar Shaarawi fyrstu kvenréttindahreyfingu Egiftalands og verður talsmaður hennar til dauðadags, 1947.

l Frægt Hollywood-skiltið er sett upp á Hollywood-hæðum í Los Angeles 13. júlí. Þar stendur Hollywood-land í fyrstu og er skiltinu ætlað að auglýsa

nýja byggð. „Land“-hluti skiltisins var fjarlægður á fimmta áratug 20. aldar því þá stóð skiltið fyrir hverfið allt.

Nóbelsverðlaun fyrir insúlín l Kanadísku sykursýkisvísindamennirnir Frederick Banting og John Macload deila Nóbelsverðlaunum í læknisfræði fyrir uppgötvanir sínar á insúlíni. Sykursýki hefur til þessa dregið sjúklinga til dauða en með því að gefa þeim hormónið insúlín, unnu úr svínabrisi, fá þeir lifað nokkuð eðlilegu lífi. Val verðlaunahafanna hlýtur nokkra gagnrýni því fleiri í vísindahópnum komu að þessari jákvæðu niðurstöðu. Banting og Macload ákveða því að deila verðlaununum enn frekar með félögum sínum Charles Best og Bertram Collip.

Best og Banting með einn af tilraunahundum rannsóknarinnar.

Huda Shaarawi SAGAN ÖLL 10/2016 55

Fjórðungi bregður til föður, fjórðungi til móður, fjórðungi til fósturs, fjórðungi til nafns? Flestir foreldrar vilja börnum sínum allt hið besta í lífi og starfi, sumir telja jafnvel við hæfi að börnin skari fram úr foreldrunum. Hér er fjallað um nokkur börn sem sannarlega urðu miklir ættarlaukar. 56 SAGAN ÖLL 10/2016

Kurt Vonnegut yngri

l Clemens Vonnegut eldri var þýskur innflytjandi í Bandaríkjunum og komst í álnir með byggingavöruverslun sinni. Einn sona hans, Bernard Vonnegut I, kærði sig ekki um fjölskyldufyrirtækið og stofnaði Vonnegut & Bohn arkitektafyrirtækið árið 1888. Sonur hans, Kurt Vonnegut eldri, fylgdi í fótspor föður síns og nam byggingarlist. Hann tók við fyrirtækinu af föður sínum en þrátt fyrir að kvænast

dóttur milljónamærings lenti hann í fjárhagsvanda í kreppunni miklu. Fyrirtæki hans bárust fá verkefni og bruggverksmiðja tengdaföðurins varð gjaldþrota vegna áfengisbannsins. Honum tókst þó að veita börnum sínum bestu menntun sem völ var á. Sonur hans, Kurt Vonnegut yngri, varð einhver vinsælasti rithöfundur Bandaríkjanna. Annar sonur, Bernard, lét að sér kveða vestra á sviði veðurfræða og hlaut fræg verðlaun fyrir.

Mary Shelley

Ludwig van Beethoven l Flestir eru sennilega sammála um að hann hafi verið eitt merkasta tónskáld sögunnar. Hann var þó ekki fyrsti fjölskyldumeðlimurinn sem reyndi fyrir sér á því listasviði en Johanni, föður hans, varð ekki eins vel ágengt. Afi meistarans og nafni sýndi snemma listræn tilþrif. Ungur varð hann kórdrengur og áður en nokkur vissi tónlistarstjóri í Bonn árið 1761. Sonurinn, Johann, vildi feta sömu slóð og faðirinn og framan af varð honum nokkuð ágengt. Hann hafði fagra söngrödd eins og Ludwig eldri. Johann ætlaði sannarlega að verða

tónlistarstjóri eins og faðirinn en hallaðist frekar að áfengi en tónlist, varð drykkjusjúklingur. Vann það nokkuð á orðspori hans og þegar nýr tónlistarstjóri í Bonn var valinn 1784 var gengið fram hjá honum. Hann lagðist því í enn ákafari drykkju og sonur hans, Ludwig, varð að bera ábyrgð á heimilishaldinu. Johann hafði snemma komið auga á hæfileika sonar síns og tók til við að kenna honum. Þrátt fyrir það leitaði tónlistarsnillingurinn frekar til afa síns en föður. Afinn lést þegar Ludwig var þriggja ára en snáðinn dáði afa sinn. Hann hélt mikið upp á mynd af honum og bar hana með sér hvert sem hann fór.

l Mary Wollstonecraft var brautryðjandi femínismans. Rit hennar um kvenréttindi var gefið út í lok 19. aldar og styrkti kvenréttindabaráttuna en kynnti einnig þá skoðun að kenningar um minni mátt kvenna byggðu á skorti kvenna á menntun og tækifærum. Ýmislegt gekk á í einkalífi Wollstonecraft, hún átti í ástarsambandi við svissneska málarann Henry Fuseli og síðar bandaríska sendifulltrúann Gilbert Imlay og þeim fæddist óskilgetin dóttir. Árið 1796 kynntist Mary William Godvin, brautryðjanda stjórnleysistefnu í heimspeki. Godwin var með fyrstu fylgjendum nytjastefnu, hreifst mjög af skrifum Wollstonecraft og þau urðu fljótt ástfangin. Mary varð barnshafandi og þó að hvorugt hefði trú á hjónabandi ákváðu þau að giftast svo báðar dætur Wollstonecraft yrðu ekki óskilgetnar. Mary ól dótturina Mary Wollstonecraft Godwin 31. ágúst árið 1797 en lést tíu dögum síðar af barnsförum. Godwin veitti dóttur sinni menntun sem fáum stúlkum stóð til boða í byrjun 19. aldar og lagði þar með grunn að rithöfundarferli hennar. Hún giftist skáldi árið 1816, Percy Bysshe Shelley. Tveimur árum síðar sendi hún frá sér Frankenstein; or, The Modern Prometheus undir nafninu Mary Shelley. Ekki var skáldsögu hennar vel tekið í fyrstu en síðan telst hún með þeim frægustu í mannkynssögunni.

SAGAN ÖLL 10/2016 57

ættarlaukaSÖGUR

Parthenope og Florence Nightingale

Charlotte, Emily og Anne Brontë

l Patrick Brunty var elstur tíu systkina og fæddist árið 1777. Hann var af fátækum og ómenntuðum bændum kominn en sýndi snemma mikla námshæfileika og tókst að lokum að nema og útskrifast í Cambridge. Þar breytti hann stafsetningu ættarnafns síns í Brontë. Dætur hans áttu eftir að afla ættarnafni þessu mikillar frægðar, Brontësysturnar. Charlotte, Emily og Anne Brontë urðu vinsælustu rithöfundar sinnar kynslóðar. Charlotte reið á vaðið með sígildri skáldsögu sinni um Jane Eyre sem gefin var út undir höfundarnafninu Currer Bell. Systur hennar fylgdu fljótt í kjölfarið undir nöfunum Ellis og Acton Bell. Systurnar ræktuðu ritfærni sína og presturinn, faðir þeirra, sinnti smásóknum í Jórvíkurskíri þar til hann varð prestur í Haworth. Hann sendi frá sér ljóðabækur en naut aldrei frægðar á því sviði. Sömu sögu er að segja um eina son hans, Branwell Brontë. Hann var rithöfundur eins og alsiða var í fjölskyldunni og orti ungur ljóð með systrum sínum en gat sér ekki frægðar fyrir. Séra Patrick varð langlífastur í fjölskyldunni, hann lifði eiginkonu sína í fjóra áratugi, tvær dætur missti hann ungar úr taugaveiki, Emily, Anne og Branwell létust um þrítugt og Charlotte varð 38 ára, lést sex árum á undan föður sínum.

58 SAGAN ÖLL 10/2016

l Faðir stúlknanna hét William Edward Shore og fæddist árið 1794. Hann tók hins vegar upp eftirnafn móðurættarinnar, Nightingale, til heiðurs móðurbróður sem var umsvifamikið athafnaskáld og arfleiddi William að þokkalegasta sveitasetri. Faðir Williams var háttsettur bankastarfsmaður og William Nightingale taldist auðugur maður þegar hann var á þrítugsaldri. Hann kvæntist Frances Smith, dóttur þekkts íhaldsmanns sem barðist gegn þrælahaldi. Ungu hjónunum varð tveggja dætra auðið og nefndu þær Parthenope og Florence. William var skipaður fógeti í Hamsphire 1828, sinnti stjórnmálum um hríð en gerðist afhuga þeim þegar hann náði ekki kjöri á þing. William og Frances lögðu mikla rækt við uppeldi og menntun dætra sinna og væntu þess að þær bærust á í félagslífi og gengju að eiga vel

Charles Darwin

l Robert Darwin var sonur ensks læknis, heimspekings og skálds og fæddist árið 1766. Hann fetaði í fótspor föður síns og nam læknisfræði, útskrifaðist úr Edinborgarháskóla tvítugur og opnaði læknastofu í Shrewsbury. Fáeinum árum síðar varð hann félagi í Konunglegu vísindaakademíunni. Robert Darwin gat sér gott orð fyrir lækningar en hann var ekki síður klókur í viðskiptum. Hann fjárfesti í vegagerð og lagningu skipaskurða og komst þannig yfir fúlgur fjár. Árið 1796 gekk hann að eiga Susönnuh Wedgwood, dóttur stofnanda mestu leikeragerðar á Englandi. Meðal afkomenda þessara ungu hjóna teljast tíu félagar í Konunglegu vísindaakademíunni og fjöldi skálda og listamanna en enginn öðlaðist þó eins mikla frægð og sonurinn Charles. Með þróunarkenningu sinni varð hann einn af helstu vísindamönnum sögunnar og þakkaði hann árangurinn ekki síst föður sínum.

ættaða, unga menn. Því brá þeim mjög þegar Florence neitaði að giftast og sagðist ætla að læra hjúkrun. Á fyrri hluta 19. aldar þótti hjúkrun hreint ekki ásættanlegt starf en Florence var harðákveðin og fékk föður sinn til að fjármagna ferð sína til Þýskalands til frekara náms og starfsreynslu. Stóra systir hennar, Parthenope, fór að vilja foreldra sinna. Hún giftist manninum sem Florence hafði hafnað og varð lafði Verney. Eldur sjálfstæðis logaði þó í brjósti hennar og hún varð þekktur rithöfundur og blaðamaður, skrif hennar birtust í tímaritum sem annars voru undirlögð af skrifum karla.

ðu me

ra pa

v l it á ef n

p a r a ðu S -

út

- Sp a r a

f n um - S

ve f num Eitt læri

HÚS OG HÍBÝLI

4 uppskriftir og meðlæti

Sólrún Bragadóttir stofnar heildrænan söngskóla

9. tBL. 2016

GIRNILEGAR BOLLAKÖKUR SÚKKULAÐI-FONDUE QUICHE LORRAINE

Innlit í sumarbústað

anna tara talsmaður

rÁÐ endaþarmsmaka á íslandi FYRIR FJALLGÖNGUNA

bláber í boðinu

næsta

●

Grænkál bláber læri dill buff kaldar kökur ● ●

5 690691 160005

●

kósí

hjá Siggu ElEfSEn þar SEm allir litir Eru vElkomnir

1.995 kr. kr. verð 2.195

●

kaos og

FRUMKVÖÐULL ÁRSINS 2016

7. tbl. 08. tbl. 2015 2016

„Kemst hvergi ef ég leita sökudólga allt mitt líf“

bazaar veitinGastaður

hörkukvendið opnar sig um

690691 050009 050009 55 690691

KRISTJANA JENNÝ OPNAR SIG UM GAMALT LEYNDARMÁL

Grænmetisbuff í frystinn

æskuna, erfiðleikana í skóla ÞorBJÖrG og það sem gengur á í JensdÓttIr fitness-heiminum blaaa...

grænkál

dill

Uppáhaldssnyrtivörur Kim Kardashian

5 690691 200008

Nr. 29 18. ágúst. 2016 Verð 1.495 kr.

Rikka og Haraldur pólfari Sigurbjörn, faðir Áslaugar Örnu, geislaði af gleði með kærustunni

FERSKUR BLÆR Í SJÁLFSTÆÐISFLOKKNUM

SOONG-SYSTUR

8. tbl. 8. árg. 2016 Verð 1.895 kr.

Gerir lífið skemmtilegra!

ÁSTFANGNAR FJALLAGEITUR

Reyndu að sameina Kínverja í baráttunni við Japani 1937

st markahæ Sjöunda inum! í heim

t Lára Margrédóttir Viðars

Ert þú feimin?

RÁÐ SEM HJÁLPA!

SVÖL

NAGLALIST

Takk og bless

ÞINGMENN KVEÐJA

Stjórnaði uppreisn indíána í Perú

SAGAN ÖLL

SPURNINGAR OG SVÖR

Hvenær var Egiftaland víðfeðmast? tíma tók l Hve langan að reisa Eiffelturninn? ki var l Hvaða skriðdre algengastur á árunum 1939-1945?

SVARTHÖFÐI

MIÐALDIR

Hæfileikarík og heillandi

ERLA WIGELUND HÉLT LISTMÁLARINN HJARTNÆMA RÆÐU UNGFRÚ ÍSLAND

TÚPAC AMARU II

mjög umdeildar sálarrannsóknir

Leynibrúðkaup

GAF ÞAU SAMAN Drottning Verðlistans eldhress á níræðisaldri

9 771025 956009

hvað blessuð börnin? balliðmeð byrjað á bessastöðum

LÆTUR EKKI einfaldaðu SETJA lífSIG þitt Í KASSA

forsetafrú íslands

! Zuper-ZAyN

l! Láttu þér líða ve snyrtivörur! Júlía elskar lífrænar inu Slepptu skólastress Freistandi uppskriftir þér? Hvaða æfingar passa

pLakÖt:

SIGURGANGA

StjarNaN úr NeyÐarVaktINNI!

tayLor kINNey

SNIÐUG

Instagram-trikk

• SELENA GOMEZ PYRNU • ZAYN MALIK NDSLIÐIÐ Í KNATTS ÍSLENSKA KARLALA GS • TYLER POSEY S • LUKE HEMMIN BECKY G • ASTRID

ISSN 1670-8407

9 771670 840005

Ný t t ú t l i

HaLLGrÍmSKIrKja Í nÝrrI mynd fylgir blaðinu

348

VeGan VEISLA

nýr óperustjóri sIlVIa rak ísbíl til að eiga fyrir náminu erla

faGurKErI Í KópaVOGI

eru best

BESTU í fríið? BæKUrnar steinunn Í FRÍIÐ birna

31. TBL. 78. ÁRG. 25. ÁGÚST 2016 1595 KR.

10. tbl. 2016, verð 2.195 kr.m.vsk.

freyðivín oG ber

NR 9/2016 1.895 kr.

NORMANA

NÝTT LÍF HÚS OG HÍBÝLI GESTGJAFINN VIKAN SÉÐ OG HEYRT

Afkomendur víkinga lögðu Evrópu að fótum sér

JÚLÍA Löður er með á Löður allanLöður bílinn er Löður með er með er er með með áallan ábílinn allan bílinn ábílinn allan ábílinn bílinn bílinn bílinn Löður Löður er Löður með Löður er með er er með áallan áallan allan ábílinn allan ábílinn allan bílinn bílinn bílinn Löður Löður Löður er með er með er með er Löður með er Löður með er Löður er með ámeð með Löður allan áLöður er með allan ámeð bílinn er allan áLöður með allan ámeð bílinn allan á bílinn áallan allan bílinn ámeð ábílinn allan bílinn áallan allan Löður Löður Löður erLöður Löður með erLöður Löður með erLöður Löður með er Löður með er Löður með er Löður er áer með er Löður allan áer er með allan ámeð bílinn er allan ábílinn Löður bílinn með allan á bílinn allan á er bílinn áallan allan með bílinn áallan allan allan bílinn áallan bílinn bílinn áallan allan Löður með áábílinn bílinn Löður er með á Löður er með ábílinn allan bílinn er áallan Löður er með ábílinn allan bílinnbílinn Rain-X býður uppá fullkomna yfirborðsvörn • Rain-X verndar bílinn, eykur útsýni og öryggi Rain-X býður Rain-X uppá býður Rain-X fullkomna uppá Rain-X býður yfirborðsvörn fullkomna býður uppá fullkomna uppá yfirborðsvörn fullkomna • öryggi Rain-X yfirborðsvörn verndar yfirborðsvörn Rain-X bílinn, verndar Rain-X eykur Rain-X verndar bílinn, útsýni verndar eykur bílinn, og öryggi útsýni bílinn, eykur og eykur útsýni öryggi útsýni ogútsýni öryggi ogog öryggi Hreinn bíll eyðir allt aðRain-X 7% minna eldsneyti Rain-X býður Rain-X uppá býður Rain-X fullkomna uppá býður fullkomna býður uppá fullkomna uppá yfirborðsvörn fullkomna • fullkomna Rain-X yfirborðsvörn verndar yfirborðsvörn Rain-X bílinn, verndar Rain-X eykur •eykur Rain-X verndar bílinn, útsýni verndar eykur bílinn, og öryggi útsýni bílinn, eykur og eykur útsýni öryggi og öryggi Rain-X býður Rain-X uppá býður Rain-X fullkomna uppá býður Rain-X fullkomna uppá yfirborðsvörn býður Rain-X fullkomna uppá yfirborðsvörn Rain-X býður fullkomna uppá býður •fullkomna yfirborðsvörn Rain-X býður Rain-X fullkomna uppá •verndar yfirborðsvörn Rain-X Rain-X býður fullkomna •verndar yfirborðsvörn fullkomna Rain-X bílinn, uppá Rain-X yfirborðsvörn •eykur verndar fullkomna uppá bílinn, Rain-X yfirborðsvörn Rain-X býður útsýni fullkomna •Rain-X eykur verndar Rain-X bílinn, yfirborðsvörn uppá býður Rain-X og útsýni •býður eykur Rain-X verndar öryggi bílinn, yfirborðsvörn uppá •Rain-X býður Rain-X og útsýni verndar eykur fullkomna öryggi bílinn, býður uppá •yfirborðsvörn verndar Rain-X yfirborðsvörn útsýni eykur bílinn, fullkomna öryggi uppá • eykur Rain-X verndar yfirborðsvörn og útsýni eykur fullkomna verndar eykur yfirborðsvörn •bílinn, Rain-X og útsýni öryggi útsýni yfirborðsvörn bílinn, eykur ••öryggi Rain-X og verndar öryggi og eykur útsýni ••eykur verndar öryggi Rain-X bílinn, útsýni og ••útsýni Rain-X verndar öryggi bílinn, og verndar öryggi útsýni eykur bílinn, og útsýni bílinn, eykur öryggi og eykur útsýni öryggi útsýni og öryggi og öryggi Rain-X býður Rain-X uppá býður Rain-X fullkomna uppá býður Rain-X fullkomna uppá yfirborðsvörn býður Rain-X fullkomna uppá yfirborðsvörn Rain-X býður Rain-X uppá býður •yfirborðsvörn Rain-X býður Rain-X fullkomna uppá •uppá verndar yfirborðsvörn Rain-X uppá Rain-X býður fullkomna •býður verndar yfirborðsvörn fullkomna Rain-X bílinn, býður uppá Rain-X yfirborðsvörn •eykur verndar fullkomna uppá bílinn, Rain-X yfirborðsvörn býður útsýni fullkomna •eykur verndar Rain-X bílinn, yfirborðsvörn uppá Rain-X og útsýni •fullkomna eykur Rain-X verndar öryggi bílinn, fullkomna yfirborðsvörn uppá •Rain-X býður Rain-X Rain-X og útsýni verndar eykur fullkomna öryggi bílinn, uppá •og verndar Rain-X býður yfirborðsvörn og útsýni bílinn, fullkomna •bílinn, Rain-X uppá yfirborðsvörn bílinn, og útsýni eykur öryggi verndar eykur yfirborðsvörn •bílinn, Rain-X og útsýni útsýni bílinn, eykur ••allt yfirborðsvörn Rain-X og verndar öryggi og eykur útsýni ••eykur verndar öryggi Rain-X bílinn, útsýni og •verndar öryggi eykur Rain-X bílinn, og öryggi útsýni eykur verndar bílinn, og útsýni eykur bílinn, öryggi og útsýni eykur öryggi og útsýni öryggi ogöryggi öryggi Rain-X býður uppá fullkomna yfirborðsvörn •öryggi Rain-X verndar bílinn, og öryggi Hreinn bíll eyðir Hreinn allt bíll Hreinn að eyðir 7% Hreinn bíll minna allt eyðir að bíll eldsneyti 7% eyðir minna að allt 7% eldsneyti að minna 7% minna eldsneyti eldsneyti Rain-X býður uppá fullkomna yfirborðsvörn •verndar Rain-X verndar bílinn, útsýni og öryggi Rain-X býður uppá fullkomna yfirborðsvörn •bíll Rain-X verndar bílinn, eykur útsýni og öryggi Rain-X býður uppá fullkomna yfirborðsvörn • að Rain-X verndar bílinn, eykur útsýni og öryggi Hreinn eyðir Hreinn allt bíll Hreinn að eyðir 7% Hreinn bíll minna allt eyðir að bíll eldsneyti 7% allt eyðir minna að allt 7% eldsneyti að minna minna eldsneyti eldsneyti Hreinn bíll Hreinn eyðir bíll Hreinn allt eyðir að bíll Hreinn 7% allt eyðir minna að bíll Hreinn 7% allt eyðir eldsneyti minna að Hreinn bíll 7% allt eyðir eldsneyti Hreinn minna að bíll 7% allt eyðir bíll Hreinn eldsneyti minna að eyðir 7% allt Hreinn bíll eldsneyti að minna allt eyðir 7% að bíll eldsneyti minna 7% allt Hreinn eyðir minna aðbíll eldsneyti allt 7% Hreinn bíll eldsneyti að minna eyðir 7% bíll Hreinn allt minna eldsneyti eyðir að Hreinn 7% allt eldsneyti eyðir minna bíll 7% allt eyðir eldsneyti minna að allt 7% eldsneyti að minna 7% minna eldsneyti eldsneyti Rain-X býður uppá fullkomna yfirborðsvörn •bíll Rain-X verndar bílinn, eykur útsýni og öryggi Hreinn bíll Hreinn eyðir bíll Hreinn allt eyðir að bíll Hreinn 7% allt eyðir minna að bíll Hreinn 7% allt eyðir eldsneyti minna að Hreinn bíll 7% allt eyðir eldsneyti Hreinn minna að bíll 7% allt eyðir bíll Hreinn eldsneyti minna að eyðir 7% allt Hreinn bíll eldsneyti að minna allt eyðir 7% að bíll eldsneyti minna 7% allt Hreinn eyðir minna að eldsneyti allt 7% Hreinn bíll eldsneyti að minna eyðir 7% bíll Hreinn allt minna eldsneyti eyðir að bíll Hreinn 7% allt eldsneyti eyðir að minna 7% allt eyðir eldsneyti minna að 7% allt eldsneyti minna að7% 7% eldsneyti minna eldsneyti Hreinn bíll eyðir allt að 7% minna eldsneyti Hreinn bíll eyðir allt 7% minna eldsneyti Hreinn bíll eyðir allt að 7% eldsneyti Hreinn bíllaðeyðir allt aðminna 7% minna eldsneyti Hreinn bíll eyðir allt að 7% minna eldsneyti

SAGAN ÖLL

Við stöðum--www.lodur.is www.lodur.is- -5680000 5680000 Viðerum erumááfimmtán sextán stöðum Við erum Við á-erum erum Við fimmtán Við erum áerum fimmtán erum stöðum á--stöðum fimmtán á--áfimmtán fimmtán stöðum -stöðum stöðum stöðum www.lodur.is www.lodur.is www.lodur.is 5680000 5680000 5680000 Við erum Við á erum Við fimmtán ástöðum fimmtán erum á-fimmtán fimmtán fimmtán -5680000 stöðum www.lodur.is www.lodur.is -5680000 --www.lodur.is 5680000 5680000 - -5680000 Við Við Við áerum erum Við áerum erum Við áerum fimmtán erum Við áerum stöðum Við erum á-erum Við stöðum fimmtán www.lodur.is á-Við erum stöðum www.lodur.is á erum -fimmtán stöðum á www.lodur.is fimmtán -á stöðum erum Við www.lodur.is fimmtán 5680000 stöðum Við www.lodur.is áVið 5680000 stöðum -5680000 Við erum www.lodur.is -stöðum 5680000 fimmtán www.lodur.is erum á 5680000 www.lodur.is á www.lodur.is -www.lodur.is stöðum -5680000 www.lodur.is 5680000 --stöðum -www.lodur.is 5680000 ---www.lodur.is --- www.lodur.is -5680000 5680000 -- 5680000 -- 5680000 -- 5680000 Viðerum erum Viðerum Við áfimmtán fimmtán Við áfimmtán fimmtán Við ástöðum stöðum fimmtán Við áfimmtán stöðum Við fimmtán erum á -erum Við stöðum fimmtán www.lodur.is áfimmtán -Við erum fimmtán stöðum www.lodur.is áfimmtán erum -Við stöðum á www.lodur.is Við fimmtán --áá stöðum erum Við www.lodur.is -áfimmtán fimmtán 5680000 stöðum --erum www.lodur.is -áfimmtán stöðum --áVið erum www.lodur.is Við -á -stöðum 5680000 fimmtán www.lodur.is erum á -stöðum 5680000 fimmtán www.lodur.is stöðum -5680000 -ástöðum 5680000 stöðum fimmtán ---www.lodur.is -www.lodur.is stöðum -www.lodur.is --stöðum stöðum -www.lodur.is 5680000 --5680000 -www.lodur.is -5680000 5680000 -- 5680000 -- 5680000 5680000 Við erum -stöðum www.lodur.is 5680000 Við erum fimmtán -www.lodur.is www.lodur.is -5680000 5680000 Við erum áerum fimmtán stöðum -www.lodur.is Við erum áfimmtán fimmtán -5680000 www.lodur.is - 5680000 Við ástöðum fimmtán stöðum - www.lodur.is - 5680000

GRAFÍSK MYNSTUR OG GERSEMAR Á HEIMILUM

Góð ráð til að feta

metorðastigann

tá

v l it á ef n

t - Ný t t

Helgi SvavarS og Stefanía tHorS eiga Heimili með Húmor

nr. 348 • 9.tBL. • 2016 • VErð 2195 Kr.

HRESSTU UPP Á HÁRIÐ

10. tbl. 2016

Tíska hvaða föt

ð áskri e f m

matur og vín

G e st Gj a f i n n

7 . tbl. 08 . tbl.38. 36.árg. árg.2015 2016

HEImILI faStEIGnaSaLa OG GLamÚrpÍu

út

rif

birtingur.is

ásk r i f t - N

út l i t á

me ð á s k

BESTU ÁSKRIFTARTILBOÐ OKKAR FINNUR ÞÚ Á:

ýtt

t - Ný t t

- Sp a r a

rif

ðu

Komdu í áskrift

ÍSLEndInGar GErðu upp SVEItaSEtur SItt Í danmörKu

ð ás

ðu

Reyndu þekkingu þína

Sjö spurningar um geimferðakapphlaupið

Hvaða ríki tilkynnti árið 1955 að gervihnöttur yrði sendur á loft innan þriggja ára? 1. Sovétríkin X. Bretland 2. Bandaríkin

Hve lengi sendi gervihnötturinn Spútnik merki til jarðar áður en rafhlöður kláruðust? 1. Þrjár klukkustundir X. Viku 2. 21 dag

Fyrsta mannaða geimfarið. Hvað hét það?

60 SAGAN ÖLL 10/2016

Hvenær var fyrst hægt að taka myndir af bakhlið tunglsins úr gervihnettinum Luna 3? 1. 1958 X. 1959 2. 1960

Hvað hét farkostur fyrsta geimfarans? 1. Vostok 1 X. Spútnik 3 2. Gemini 1

Hver ákvað að bandarísk tunglferja skyldi lenda á tunglinu fyrir árið 1970? 1. Dwight Eisenhower X. John F. Kennedy 2. Lyndon B. Johnson

Hver var fyrstur til að leggja í geimgöngu? 1. Alexei Leonov X. Edward White 2. James Lowell

Hver áhafnarmeðlima í Apollo 11. steig ekki á tunglið 20. júlí 1969? 1. Neil Armstrong X. Michael Collins 2. Buzz Aldrin

Hver er maðurinn?

stig

Hvað færðu mörg stig fyrir þekkingu þína?

stig

Þoldi morðtilræði meðan fæðingar frumburðarins var beðið.

Settist í hásæti að föðurbróður látnum, aðeins 18 ára.

stig

Hlaut enn meiri tign þegar elsta dóttirin gekk í hjónaband.

Hvar gerðist það?

stig

Ríkti yfir heimsveldi þar sem sólin gekk aldrei til viðar.

JÚNÍ

Til hægri eru rammar með dagsetningum, ártölum og atburðum. En hvar urðu þessir atburðir? Finnið rétta staði á heimskortinu.

JANÚAR I

1 4 1 5 59

Kaþólsku r biskup, O wen Oglethorp e, krýnir drottning u.

2175 41

OKTÓB

Varð ekki keisari en drottning í grannlandi.

2 0 16 50

Krýning e kki fyrr en að átján ár v oru liðin frá d auða föðurins.

Uppsalir

Edinborg

Stokkhólmur

Lundúnir

Pressburg Vínarborg

Drottning þessi var krýnd á því herrans ári 1559. Hvar?

Sjö spurningar um geimferðakapphlaupið: 2, 2, X, 1, X, 1, X

rétt svör SAGAN ÖLL 10/2016 61

Hver er maðurinn? Viktoría, drottningn StóraBretlands 1837-1901.

Hvar gerðist það? Elísabet I var krýnd Englandsdrottning í Lundúnum árið 1559. Þrátt fyrir að mótmælendatrú fylgdi henni krýndi kaþólskur biskup hana.

Kristín var krýnd Svíadrottning í Stokkhólmi árið 1650. En hún hafði í raun verið við völd síðan faðir hennar, Gustav II Adolf lést 1632. María Teresía fékk ekki að fylgja í fótspor föður síns sem

keisaraynja Germanska veldisins en var samt við völd og var krýnd Ungverjalandsdrottning í Pressburg.

Í næsta blaði sem kemur út 29. september

Haustið 1936

Herinn réðst gegn þjóðkjörinni stjórn Spánar árið 1936 og sjálfboðaliðar streymdu að utan úr heimi að berjast fyrir spænsku lýðveldi. Þeir börðust hart í höfuðborginni Madríd og tókst, ásamt

fylgismönnum kjörinnar ríkisstjórna, að hrinda fyrstu árás hersins. Spænska stjórnin vænti frekari stuðnings af ríkisstjórnum sjálfboðaliðanna.

Enn fremur: l Skemmdarverk, verkföll

og morðárásir einkenndu andspyrnuna árið 1944

l Stjórnmál og poppmenning

einkenndu tískuna á sjöunda áratug síðustu aldar

l Fornir Grikkir mæltu með

hollu mataræði

Trúarheyfing aftökumanna vakti skelfingu l Launhreyfing nizari-ismailíta var ekki fjölmenn en allir óttuðust hana því á hennar vegum óðu launmorðingjar um

62 SAGAN ÖLL 10/2016

til að fyrirkoma óvinum. Á 12. öld voru félagar í hreyfingu þessari kallaðir assassins.

Munkurinn Savonarola hrifsaði til sín völdin í Flórens endureisnartímans

SJÁLFBOÐALIÐAR Á SPÁNI

Verð frá aðeins

3.490.000 kr.

Velkomin í Tívolí! Fjórhjóladrifinn / Sjálfskiptur / Ríkulega búinn Bílabúð Benna kynnir sportjeppann Tivoli, nýjasta smellinn frá bílaframleiðandanum SsangYong í Suður-Kóreu. Sportjeppinn Tivoli er allt í senn, flottur, ríkulega búinn, fjórhjóladrifinn og einstaklega lipur í akstri. Tivoli er fyrir þá kröfuhörðu sem kunna að meta stílhreina hönnun, gegnheil gæði og frábært verð.

Kíktu í heimsókn á benni.is. Verið velkomin í reynsluakstur. Reykjavík Tangarhöfða 8 Sími: 590 2000

Reykjanesbær Njarðarbraut 9 Sími: 420 3330

Opnunartímar Virka daga frá 9:00 til 18:00 Laugardaga frá 12:00 til 16:00

4WD – læst

4WD – 50/50 skipt

GLASSLINE Unidrain® er þekkt um heim allan fyrir gólfniðurföll sem hafa breytt hugmyndum okkar hvar og hvernig niðurföllum er komið fyrir. Uppsetning á GlassLine (sambyggt niðurfall og sturtuhlið) frá unidrain® byggir á sömu grundvallarhugmyndum og er örugg lausn með sérstaklega fallegum frágangi.

Smiðjuvegi 76

www.unidrain.dk

• Kópavogi • Sími 414 1000 • Baldursnesi 6 • Akureyri Opið virka daga frá 8-18 laugardaga frá 10-15 • www.tengi.is • tengi@tengi.is

•

Sími 414 1050